Ташқи иқтисодий фаолиятни ривожлантиришда суғурта бозорининг роли

2.2.1-jadval.Sug`urtaning majburiy va ixtiyoriy turlari

Majburiy sug`urta	Ixtiyoriy sug`urta
Majburiy sug`urtalashda barcha majburiy tartibda sug`urtalanadi, yoppasiga amalga oshiriladigan sug`urta	Ixtiyoriy sug`urta tanlab olish yo’li bilan sug`urtalanuvchining xoxishi bilan amalga oshiriladigan sug`urta, bu sug`urtadan utish majburiy emas
(Sug`urta badallari, mukofotlari) to’lanmaganiga qaramasdan sug`urta davom etadi. Sug`urta badal to’lash bilan bog`liq emas	Sug`urta badal to’lash bilan uzviy bog`langan. Shartnoma tuzib badal to’lanmasa sug`urta kuchga kirmaydi
Sug`urtaning muddatsizligi va o’z o’zidan sug`urtalanish, muddatsizlik transport va qishloq xo’jalik ekinlari uchun nisbiy bo’lib, yo’lovchi etib kelgandan keyin yoki xosil yigishtirib olingandan keyin sug`urta o’z kuchini yo’qotadi	Shartnomada ko’rsatilgan muddat bilan sug`urta davri chegaralanadi. Agar sug`urta badali to’lanmasa, sug`urta muddati to’xtab qoladi
Sug`urta ta’minotining normallashtirishi	Sug`urta ta’minoti mulk baxosi va sug`urtalanuvchining xoxishiga qarab oldindan belgilanadi.
qonun asosida tartibga solinadi	Sug`urta dasturlari asosida tartibga olinadi. Ixtiyoriy sug`urta xaqidagi qonun sharxlanmaydi.

Manba:¹⁶

Majburiy sug`urta turlarini O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilaydi.

Sug`urta tashkiloti faoliyatining maqsadi boshqa shaxsning manfaatlari bilan bog`liq xavf-xatarni sug`urtaga qabul qilishdir. Sug`urta bo’yicha xizmatlar pullidir, sug`urta qildiruvchi sug`urtachiga sug`urta mukofotini to’laydi. Shuning uchun sug`urtachi sug`urta to’lovlari bo’yicha majburiyatlarni bajarish imkoniyatidaligidan dalolat beruvchi kafolat mavjud bo’lishi kerak. Shu sababli

¹⁶ Суғурта иши.Маъруза матни. Ш. Мамажонов, Д. Инамова. НАМАНГАН - 2005

O’zbekiston Respublikasida sug`urta ishini tashkil etishning ma’lum prinstiplari mavjuddir:

1. 
   Barcha sug`urta tashkilotlari sug`urta to’g`risidagi qonunga bo’ysunishi
   

kerak;

2. 
   Sug`urtachi yuridik shaxs bo’lishi kerak;
   
3. 
   Sug`urta tashkilotlari to’lov qobiliyatiga ega bo’lishi va barqaror
   

moliyaviy ahvolga ega bo’lishi kerak;

4. 
   Sug`urta tashkilotlari o’z ishini maxsus davlat sug`urta tashkilotlaridan listenziya olgandan keyin olib borishi mumkin.
   
5. 
   Respublikada mulkchilikning turli shakllarida sug`urta tashkilotlari ishlashi kerak. Sug`urta monopoliyasi man qilinadi.
   
6. 
   Barcha sug`urta tashkilotlari sug`urtaning yangi turlarini topishi kerak. 7.Barcha sug`urta tashkilotlari kredit tashkilotlari bilan aloqasi
   

mustahkamlanishi kerak.
O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi asosida sug`urta qoidasi va shartnomalarida sug`urta to’lovlarini to’lash tartibi va shartlari bo’yicha quyidagi amallar ko’rib chiqiladi:
-sug`urta to’lovlari uchun asoslarni aniqlash;
-sug`urta to’lovlarining asoslari va usullarini aniqlash.
Sug`urta to’lovlarini to’lash to’g`risida qaror uchun asos bo’lib sug`urta shartnomasiga to’g`ri keladigan sug`urta holatining kelishi xisoblanadi. Uning kelishi va sug`urta shartlariga to’g`ri kelishi quyidaga xujjatlar bilan tasdiqlanadi:
-sug`urta qildiruvchining sug`urta xolatining sodir bo’lganligi to’g`risidagi arizasi bilan;
-yo’qotilgan mulk ro’yxati bilan;
-mulkning shikastlanganligi yoki to’laligi to’g`risida sug`urta akti bilan.
Sug`urta akti sug`urtachi yoki unga tegishli bo’lgan shaxs tomonidan 3 kun muddatda tuziladi. Zarurat tug`ilganda sug`urtachi sug`urta voqealari bilan bog`liq ma’lumotlarni xuquq tartib organlaridan, DAN, yong`in xavfsizligi organlaridan
olishi mumkin. Sug`urtachi sug`urta voqeasining holat va sabablarini o’zi aniqlash huquqiga egadir.
Sug`urta to’lovlari kattaligini hisoblash bir necha usullarda bajariladi. Sug`urta to’lovlarining kattaligini hisoblash uchun asos bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
-sug`urta qildiruvchi tomonidan ko’rsatilgan;
-sug`urtachi tomonidano’rnatilgan.
Bunda tomonlar mulkining sug`urta qiymatinirad eta olmaydilar. Sug`urta to’lovlarini hisoblash quyidagi prinstiplarga asoslanadi:
Birinchi usul. Zararni sug`urta to’lovidan farqlash zarurdir.
Zarar – yo’qotilgan mulkning qiymati yoki zararlangan mulkning ta’mirlangan qismidir. Asosiy ishlab chiqarish fondi bo’yicha zararlarga umumiy hajmni aniq belgilash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:
U=D-I+S-O Bunda: U-asosiy ishlab chiqarish fondlarining buzilishi yoki to’la yo’qotilishida zararining umumiy summasi;
D-sug`urta bahosi bo’yicha mulkning haqiqiy qiymati; I-mulkning jismoniy eskirish summasi;
S-mulkni qutqarish va uni tartibga keltirish bo’yicha xarajatlar; O-keyinchalik foydalanish uchun yaroqli bo’lgan mulk qiymati.
Aylanma ishlab chiqarish fondlari bo’yicha zararni aniqlash uchun quyidagi formula qo’llaniladi:
U=D-O+S Bunda: U-zararning umumiy summasi; D-sug`urta holati davrida mulkning haqiqiy qiymati;
O-mulkdan foydalanish uchun yaroqli va qolgan qimat;
S-mulkni qutqarish bo’yicha va uni tartibga keltirish bo’yicha xarajatlar. Tabiiyki sug`urtalashdan maqsad ko’rilgan zararni qoplash hisoblanadi.
Buning uchun eng avvalo tarif stavkalarini bilish kerak.
Tarif stavkalari sug`urta puliga nisbatan belgilanadi.
Tarif stavkalari juda ko’p va xilma xil. Ularni quyidagicha guruhlarga ajratish , tarmoqlashtirish mumkin:

1. 
   Sanoat va boshqa xo’jalik tarmoqlari bo’yicha. Bu tarmoqlar tarif jihatdan 3 guruhga bo’linadi:
   

1)neft va kimyo, metallurgiya sanoati; 2)tog` sanoati, atom energiyasi;
3)mashinasozlik, qurilish, oziq-ovqat sanoati.
Stavkalar tarmoqlar xillari bo’yicha 0,2 dan 0,15% ga tarmoqlanadi. Yong`inga qarshi sug`urtalanganda yana bir foiz qo’shiladi.