Ташқи иқтисодий фаолиятни ривожлантиришда суғурта бозорининг роли

1.3.4-rasm

Manba:¹⁴

Faqat o’zining tor milliy qobig`ida qolib ketmagan bozorgina xorijiiy investistiyalarning katta oqimini jalb qilib, mintaqa mamlakatlarining barqaror rivojlanishi va farovonligini ta’minlay oladi" ¹⁵

1.3.1 jadval

O’zbekiston xalqaro savdosi dinamikasi.

	Eksport		Import		Jami
	hajmi, mln. doll.	O’tgan yilga nisbatan % da.	hajmi, mln. doll.	O’tgan yilga nisbatan % da.	hajmi, mln. doll.	O’tgan yilga nisbatan % da.
1994	2689,9	-	2609,5	-	5299	-
1995	3719,9	138,3	2892,7	110,8	6612,6	124,8
1996	4590,2	123,4	4721,1	163,2	9311,3	140,8
1997	4387,5	95,6	4523	95,8	8910,5	95,6
1998	3528,2	80,4	3288,7	72,7	6816,9	76,5
1999	3235,8	91,7	3110,7	94,6	6346,5	93,1

¹⁴ А.Алимов, И.Ҳамедов. Ўзбекистон Республикасида ташқи иқтисодий фаолият асослари

¹⁵ И. Каримов "Бизнинг бош мақсадимиз — жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир". Т.: "Ўзбекистон", 2005. 96б

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

3264,7 3264,9 2988,4 3725,0 4853,0 5408,8 6389,8 8991,5 11572,1 11771.3 13000

100,8 100,0 91,5 124,6 130,3 111,5 118,1 140,7 128,7 103.2 110.8

2947,4 3136,9 2712 2964,2 3816,0 4091,3 4395,9 5235,6 5699.6 9438.3 8800

94,7 106,4 86,5 109 128,7 107,2 107,4 109,5 108,9 129.3 93.2

6212,1 6401,8 5700,4 6689,2 8669,0 9500,1 10785,7 14227,1 17271,7 21209.6 4246.6

97,6 103,1 89 117,4 129,6 109,5 113,5 127,4 121,4 124.6 103.0

Manba: O’zbekiston Respublikasi davlat statistika qo’mitasi.
1.3.1-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, xalqaro savdo aylanmasining umumiy hajmi 1996 yilda eng yuqori ko’rsatkichni, ya’ni 9,3 mlrd. dollarni tashkil etgan. U o’tgan yilga nisbatan deyarli 141 foizga o’sgan. 1994-1996 yillar mobaynida xalqaro savdo hajmi muntazam o’sib borgan. 1997 yildan boshlab O’zbekiston xalqaro savdo hajmi qisqarish tendenstiyasiga ega. Bu pasayish 1997- 1998 yillarda ro’y bergan Osiyodagi moliyaviy va Rossiyadagi iqtisodiy inqiroz bilan bog`liq deyish mumkin. 1997 yilda xalqaro savdo aylanmasi 4,4 foizga, 1998 yilda - 23,5 foizga, 1999 yilda - 6,9 foizga pasaygan. 2007 yil 2006 yilga nisbatan eksport hajmining oshishi 40,7 foizga erishildi. 2008 va 2009 yillarda mos ravishda 28,7 foiz va 2,4 foizga pasaydi. Bunga asosiy sabab albatta jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi natijasida asosiy eksport tovarlarining narxlari keskin darajada tushib ketishi bo’ld. ( 1.3.5-rasm)

1.3.5-rasm

	млн.дол л.
Йиллар	2000г.	2001г.	2002г.	2003г.	2004г.	2005г.	2006г.	2007г.	2008г.	2009г-- 2010
Ташқи савдо айланм аси	6 212,1	6 307,3	5 700,4	6 689,2	8 669,0	9 500,1	11 171,4	15 719,6	19 077,0	21 209,6 4246.6
Экспор т	3 264,7	3 170,4	2 988,4	3 725,0	4 853,0	5 408,8	6 389,8	8 991,5	11 572,9	11 771,3 13000
Импорт	2 947,4	3 136,9	2 712,0	2 964,2	3 816,0	4 091,3	4 781,6	6 728,1	7 504,1	9 438,3 8800
Cальдо	317,3	33,5	276,4	760,8	1 037,0	1 317,5	1 608,2	2 263,4	4 068,8	2 333,0

Manba: O’zbekiston Respublikasi davlat statistika qo’mitasi.

Jadvaldan ko`rinadiki, 2010 yil yakunlariga ko’ra O’zbekistonnning tashqi savdo aylanmasi 21,8 mlrd AQSh doll.ni tashkil etdi. Bu 2009 yilga nisbstan 103,0

% deganidir. Jami eksport 13,0 mlrd $ yoki 2009 yilga nisbatan 110,8 % ni tashkil etdi, bu 1273,2 mln $ ko’p degani-dir. Shu o’rinda import 8,8 mlrd $ yoki 93,2 % ni tashkil etdi, bu 2009 yilga nisbatan 640,4 mln $ kam demakdir. Yana shuni ta’kidlash lozimki 2010 yil yakuniga ko’ra tashqi savdo aylanmasi 4246,6 mln $ yoki 2009 yilga nisbatan 1913,6 mln $ ni tashkil etdi. 2011 yil yanvar oyidagi makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni jadvaldan ko’rishimiz mumkin.

(1.3.2-jadval)

1.3.2-jadval 2011 yil yanvar oyidagi makroiqtisodiy ko’rsatkichlar

	Mlrd. co’m	2010 yilning yanvar oyiga nisbatan foizda
anoat mahsuloti	2748,4	104,9
ste’mol tovarlari	800,5	111,5
uk tashish, mln. tonna	68,7	109,2
o’lovchilar tashish, mln. kishi	393,1	104,7
Chakana tovar aylanmasi	1717,7	111,1
ullik xizmat ko’rsatish	611,9	113,1
Tashqi savdo aylanmasi, mln. AQSh doll.	1436,7	124,9
Eksport	797,9	126,6
Import	638,8	122,9
Saldo	159,1	x

S

Y Y

P

Manba6www/stat/uz

Jadvaldan ko`rinadiki, 2011 yil yanvar yakunlariga ko’ra O’zbekistonnning tashqi savdo aylanmasi 21,8 mlrd AQSh doll.ni tashkil etdi. Bu 2010 yilga nisbstan 103,0 % deganidir. Jami eksport 13,0 mlrd $ yoki 2009 yilga nisbatan 110,8 % ni tashkil etdi, bu 1273,2 mln $ ko’p degani-dir

2. Bob.Sug`urta bozorining shakllanishi va rivojlanish dinamikasi

2.1. Sug`urta bozorining shakllanishi va rivojlanishi

Sug`urta- bu inson faoliyatining turli sohalarida sodir bo’ladigan tabiiy ofatlar,favqulodda hodisalar va boshqa voqealar natijasida etkazilgan zarar hamda talofatlarni jismoniy va yuridik shaxslar to’lagan sug`urta badallaridan hosil qilinadigan pul fondlari hisobidan to’liq va qisman qoplash yo’li bilan jismoniy va yuridik shaxslar manfaatlari sug`urtalanishini ta’minlashga doir munosabatlardir.

Sug`urta moliya va kredit tushunchalari bilan bog`liq bo’lgani uchun ularning taqsimlash va nazorat funkstiyalarini bajarishda ishtirok etadi.
Shuning bilan sug`urtaning quyidagi o’ziga xos funkstiyalari mavjud:xavf- xatar,ogohlantirish,investistiya,omonat ,axborot

1. 
   Sug`urtaning xavf-xatar funkstiyasining mohiyati shundan iboratki inson qadim zamonlardan beri yirik tabiiy ofatlarning oldini olish maqsadida urug`lik, yoqilg`i kabi moddiy ne’matlardan zahira g`osil qilgan va zararni shu zahira fondidan qoplagan.
   
2. 
   Sug`urtaning ogohlantirish funkstiyasi. Tabiatni muhofaza qilish bilan bog`liq tadbirlarga ketadigan xarajatlar byudjet hisobidan qoplanadi. Mahalliy ahamiyatga ega bo’lgan ogohlantirish xavfini oldini olish tadbirlari esa sug`urta to’lovlovlarining umumiy tushumidan ajratma sifatida beriladigan mablag`lar hisobiga qoplanadi.
   

Bu mablag`lardan 3 yo’nalishda foydalaniladi:
1.Yong`indan ogohlantirish va unga kurash tadbirlarini amalga oshirishga; 2.Qishloq xo’jaligi ekinlari hosildorligini kamayishiga qarshi tadbirlarga; 3.Chorva mollarida uchraydigan kasalliklarni oldini olish va ularni qirilib
ketmaslik tadbirlarini bajarishga.

3. 
   Sug`urtaning investistiya funkstiyasi – bu turgan mablag`lardan tijorat ishlarida foydalanib, sug`urta tashkilotining moliyaviy ahvolini yaxshilashga yordam beradi.
   
4. 
   Sug`urtaning omonat funkstiyasi omonat kassada pul saqlab foiz olish funkstiyasidan farq qiladi. Ma’lumki sug`urtalangan shaxs ma’lum muddatga badallarni to’laydi. Bu badallar sug`urta tashkilotining ixtiyorida bo’ladi.
   

Agarda sug`urta davrida biror sug`urta hodisasi ro’y bersa sug`urta tashkiloti etkazilgan zararni o’z hisobidan qoplaydi. Omonat kassalarida bunday xususiyat yo’q.
Sug`urtaning axborot funkstiyasi – bu sug`urtaning yangi funkstiyasidir. Ilgari sug`urta monopoliyasi mavjud edi. Hozir O’zbekistonda o’nlab sug`urta tashkilotlari va agentliklari vujudga keldi.
Qonun bo’yicha sug`urtaning 3 ta tarmog`i mavjud:

1. 
   Mol-mulk sug`urtasi – bu shunday tarmoqki, uning himoya ob’ektlari bo’lib O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga qarshi chiqmaydigan egalik qilish va foydalanish bilan bog`liq mol-mulk manfaatlari kiradi.
   
2. 
   Shaxsiy sug`urta tarmog`i –- uning himoya ob’ektlari O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga qarshi chiqmaydigan, sug`urtachi yoki sug`urta qilingan shaxsning hayoti, sog`lig`i, mehnatga layoqatligi va nafaqa bilan ta’minlanganligi bilan bog`liq bo’lgan mulkiy manfaatlardir.
   
3. 
   Javobgarlik sug`urtasi - uning himoya ob’ekti O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga qarshi chiqmaydigan, sug`urtachi tomonidan shaxsga yoki jismoniy shaxs mulkiga u tomondan etkazilgan zararni, shuningdek sug`urtachi mablag`lari hisobiga yuridik shaxsga etkazilgan zararni o’ndirish bilan bog`liq mulk manfaati hisoblanadi.
   

Sug`urta bozori bir necha sug`urta tashkiloti bilan shakllanib, undagi xar bir sug`urta tashkiloti vaqili o’z sug`urta tashkilotining faoliyati, taklif qilinadigan sug`urta turlari va shartlari xaqida bo’lajak sug`urtalanuvchilarni tanishtiradi va ularning birortasini tanlashga yordam beradi, lozim bo’lganda sug`urta shartnomasini rasmiylashtiradi. Sug`urta bozori bir shaxar, mamlakat miqyosida emas, balki bir necha mamlakat miqyosida, xalqaro sug`urta bozori sifatida shakllanadi, shuningdek, qayta sug`urtalash tadbirlarini xam amalga oshirishda yordam beradi.
Sug`urta bozori- bu sug`urta xolatlari ro’y berganda jismoniy va huquqiy shaxslarni mulkiy manfaatlarini sug`urtalanuvchilarning pul mablaglari xisobidan ximoya kilishda aks etuvchi sug`urta xizmatlari oldi-sotdisi bo’yicha iktisodiy munosabatlar yigindisi. Sug`urta bozorini amal kilishining asosiy sharti sug`urta xizmatlariga extiyoj (talab) va bu extiyojlarni kondirishga layokatli sug`urtalovchilarning mavjudligidir. Sug`urta bozori tarkibiy jaxatdan tashkiliy- huquqiy va hududiy jixatlari bo’yicha bulinishi mumkin.
Tashkiliy-huquqiy jixatdan akstioner, birgalikdagi, xususiy va davlat sug`urta tashkilotlaridan iborat buladi. Hududiy jixatdan esa milliy, mintakaviy va xalkaro sug`urta bozorlariga bulinadi. Milliy sug`urta bozori biron-bir mamlakat hududidagi sug`urta kompaniyalari va ularning faoliyatini kamrab oladi. Bunga O’zbekiston sug`urta bozorini misol kilib olishimiz mumkin.
Xozirgi kunda milliy sug`urta bozorimizda kuplab sug`urta tashkilotlari faoliyat kursatmokda. (2.1.1-jadval)