Tashqi muhitning kishi organizmiga mexanik, elektrotermik, kimyoviy va nur ta’siri natijasida to'qima va a’zolarda anatomik va funksional o'zgarishlarning paydo boMishi shikastlanish deyiladi

KImikasi. Yashirin davr 2 kundan 20 kungacha (ko‘pincha kun) davom etadi. Kasallik to‘satdan boshlanadi, tana harorati 39°C gacha ko4ariladi. Et uvushib, bemor terlaydi. Kuchli og‘riqlari, bosh aylanishi, mushaklarda og‘riq, ayrim holla| ko‘ngil aynishi va qusish kuzatiladi. Bemor yuzi qizaradi va yunktivit qayd etiladi. Ko‘pincha rozeolyoz yoki papulyoz tosL.. uchraydi. Puls awaliga tezlashadi, keyinchalik esa bradikarc aniqlanadi, yurak urishlari bo‘g‘iq eshitiladi. Jigar va taloq ka. lashadi, qabziyatga moyillik namoyon bo‘ladi. Mahalliy o‘zgarisli kuzatiladi, bu o'zgarishlar kasallikning turlarini bildiradi. Tularemiya klassifikatsiyasi bo‘yicha uning quyidagi klii shakllari farqlanadi: jarayonning joylashishiga qarab: teri, shijl pardalar va limfatik tugunlar tularemiyalari (bubonli, yar bubonli, ko‘z bubonli, anginoz-bubonli); ichki a’zolar ti remiyasi (o‘pkaga tegishli, abdominal, boshqa a’zolar) va tarqa tularemiya. Kechish davomliligi bo‘yicha: o‘tkir, uzoqqa chc ladigan, residivlangan tularemiya bo‘ladi. Kasallik og‘irligiga qa yengil, o‘rtacha og‘ir va og‘ir turlarga bo‘linadi.
Kasallikning bubonli shaklida qo‘zg‘atuvchi teri orqali tush. Kasallikning 2—3-kuni limfatik tugunlar (bubonlar) kattalashi paypaslaganda og‘riydi. Ularning kattaligi 3—5 sm bo‘lib, ustic

353

jlcri o‘zgarmaydi. Ko‘pchilik bemorlarda ular sekin, ya’ni 1—4 oy davomida so‘riladi. Shundan keyin limfatik tugunlar normal ko‘ri- nishga ega bo‘ladi. Qolgan hollarda 3—4 haftadan keyin bubonlar yiringlaydi, so‘ngra yoriladi va yiring tashqariga chiqadi. Natijada llilaremiya oqma yaralari paydo bo‘ladi.
Tularemiyaning yarali bubonli shakli qo‘zg‘atuvchi zararlangan Icri orqali kirganda yuzaga keladi (hayvon terisini shilganda, kanalar cliaqqanda va boshqa hollarda). Bu shaklida terida chuqur bo‘lmagan yara ko‘rinadi, uning tubi seroz-yiringli modda bilan qoplangan bo'lib, kam seziluvchan.
Tularemiyaning ko‘z-bubonli shaklj qo‘zg‘atuvchining ko‘z I Nhilliq pardalariga tushishi natijasida rivojlanadi. Bu shaklida kuchli konyunktivit, qovoqlar shishishi, skleralar tomirlarining kenga- yishi kuzatiladi. Ko‘pincha bitta ko‘z zararlanadi. Jag‘ osti, bo‘yin va quloq oldi limfatik tugunlari qattiqlashadi, paypaslaganda og‘riydi. Ikkala ko‘z ham zararlanganda bemorning umumiy ahvoli odatda og‘ir bo‘ladi.
Tularemiyaning anginoz-bubonli shakli qo‘zg‘atuvchi oziq- ovqat mahsulotlari va suv bilan prganizmga kirganda rivojlanadi. Mazkur shaklida tomoqda og‘riq, yutinishning qiyinlashishi va halqumning qizarishi kuzatiladi. Bodomsimon bezlar kattalashadi, shishadi va ularda pastda joylashgan kletchatka bilan birikib ketgan nekrotik pardalar paydo bo‘ladi. Bu pardalar qiyinchilik bilan olinadi va difteriyadagi pardalarni eslatadi, lekin bodomsimon bezlardan chekkaga tarqalmaydi. Odatda bitta bodomsimon bez zararlanadi. Bemorlarda bo‘yin, quloq oldi, jag‘ osti bubonlari paydo bo‘ladi. Ular vaqt o‘tishi bilan yiringlaydi.
Abdominal shakli qatqorinda bubonlar hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Kasallik organizmga mikroblaming oziq-ovqatlar yoki SUV orqali tushishi natijasida paydo bo‘ladi. Bu shakli qorin kuchli tortishib og‘rish bilan xarakterlanadi. Dispeptik holatlar (qusish, ich ketishi) odatda kuzatilmaydi.
Tularemiyaning o‘pkaga tegishli shakli — mikroblaming bronx- larga nafas olganda changlar orqali tushishi sababli birlamchi va mikrobning o‘pka to‘qimasiga qon orqali tushishi natijasida esa ikkilamchi bo‘lishi mumkin. Kasallikning mazkur shakli bronxlar (bronxitik ko‘rinish) va o‘pkalar zararlanishi nish) shaklida kechadi. Birinchi holatda bemorning umui kam o‘zgaradi va tana harorati subfebril bo‘ladi. Bemor ortidagi og‘riqlar va quraq yo‘tal bezovta qiladi. Pnevmonik I og‘ir va uzoq vaqt kechishi bilan xarakterlanadi. Toksikoz bo'ladi: et uvushib, ko‘p ter ajralishi bilan kechadigani kuzatiladi. 0‘pkada quraq va mayda pufakli xirillashlar Rentgenologik tekshirish kasallikni aniqlashda asosiy oTinl Bronxoektazlar, gangrenalar va o‘pka abssesslari kas asoratlari hisoblanadi.
Tularemiyaning tarqalgan (septik) shakli quvvatsiz. kishilarda uchraydi. U mahalliy o‘zgarishlarsiz rivojlanadi. tifoid holat, et uvushishi bilan kechadigan septik isitma va ajralishi bilan xarakterlanadi. Arterial bosim pasayishi, yuraki bo‘g‘iqligi, kasallikning birinchi kunlaridanoq jigar va taloql lashishi kuzatiladi. Ayrim paytlarda bo‘g‘imlar zararlanadL eritemalar shaklida toshmalar paydo bo‘ladi, ular oyoq-qo1 yuzda, bo‘yin va ko‘krakda («qo‘lqop», «yoqa», niqob» uchraydi. Toshmalar odatda 8—12 kundan keyin yo‘qoladi.
3 haftagacha va undan ko‘proq davom etadi. Bemor asta-sekin! boshlaydi.