Tema 6 -7-klasslarda tokarlıq stanogında aǵashqa hár túrlı forma beriw usılların úyretiw Jobası: Kirisiw: i-bab. Texnologiyalíq taliminde aǵash oymakerlik usíllarí texnologiyasí tiykarlarí mazmuni hám mánisi

II-BAB. AǴASHLARǴA ISLEW BERIW TEXNOLOGIYALARIN ÚYRETIW METODIKASI
2. 1 Aǵashlarǵa mexanikalıq tárizde qayta islew texnologiyası
Stanoklar tiykarǵı elementleriniń xarakteristikaları. aǵashqa qayta islew stanoklarınıń konstruksiyası olardıń atqaratuǵın jumısına baylanıslı. Birpara stanoklar aǵashtı pıshqılaw ushın, taǵı biri — jonıw ushın, basqaları -burawlap, tesiw hám taǵı basqalar ushın isletiledi. Biraq stanoklar dúzilisi tárepten bir-birinen parq etkeni menen olardıń konstruktiv elementleri birdey wazıypanı atqaradı : staninalar, stollar yamasa karetkalar detallar ushın baza bolıp xızmet etedi, ózleri bolsa kesiw ásbapın bekkemlew hám jumıs waqtında asbap yáki zagotovkaģa júklew ushın xizmet etedi. Stanoklardıń konstrukciyasin ózgertiw olardıń elementleri konstruksiyasınıń Principial ózgeriwine ham jetiskenlikler xizmet qıla almaydı.⁸Soǵan kóre stanoklardıń bólimlerin biliw jańa konstruksiyadaǵı stanoklar hám avtomatikalıq liniyalardı tez ózlestiriwge múmkinshilik beredi. Stanoklardıń elementleri tiykarǵı hám járdemshi elementlerge ajratıladı. Tiykarǵı elementler gápine staninalar, supportiar, jumıs shólkemleri, jıljıtıw mexanizmleri, júrgiziwler, basqarıw shólkemleri, tayansh hám jóneltiwshi apparatlar, qısqıshlar, qısıw úskeneleri hám tirekler kiredi, Kesiw ásbapın ushqır etiw, stanoktı sazlaw, retlew hám maylaw, shıǵındını tek qılıw ushın mólsherlengen apparatlar járdemshi elementler bolıp esaplanadı. Kóplegen stanoklar stanok janına ornatılatuǵın mexanizmler — zagotovka menen támiyinlep turıwshı hám taqlaw apparatları menen úskenelenedi, biraq aytıp ótilgen elementler kompleksi menen hámme stanoklar da úskenelene bermeydi. Stanina stanokdıń hasası bolıp, barlıq uzeller hám detallar staninaģa bekkemlenedi. Stanina stanokdıń ayırım elementleri ortasında tásir kúshlerin, titirkewshi nagruzkalardı hám de islew berilip atırǵan material nagruzkasın qabıl etedi. Staninalar quyıp hám japsarlap tayarlanǵan bolıwı múmkin. Olardıń ishin gewek etip, kesimi, ádette, qutı sıyaqlı, usınıń menen birge, zárúr bolǵan torģınlıqtı támiyinlep tayarlanadı. Staninalardıń forması hám ólshemleri stanokdıń wazıypasına hám de konstruksiyasına baylanıslı.
Kesiw ásbapları aylanatuǵın stanoklardıń jumıs shólkemleri shpindelleri, pıshaqlar hám pıshqılar ornatılatuǵın valları. Mine sol asbaplardı bekkemlewde aylandırıw ushın xızmet etedi. Kesiw ásbabı ilgerileme háreket etetuǵın stanoklarda jumıs shólkemleri yamasa kesiw ásbabın bekkemlew ushın, yamasa onı bekkemlew hám oǵan tuwrı sızıqlı kesiw háreketin uzatıw, ya bolmasa tuwrı jóneliste jıljıtıw ushın mólsherlengen. Doǵalaq borlı jarģı hám burģılaģısh qayıslı stanoklardıń jumıs shólkemleri — shkivleri aylanadı, kesiw ásbapı, yaǵnıy doǵalaq bur pıshqısı yamasa burģılawshı qayısı zagotovkaģa salıstırǵanda ilgerileme halatta háreket etedi. ⁹
Aǵashtı qayta islew tokarlıq stanokları haqqında sóz barar eken tokarlıq jumısı dep aǵashdan tayarlanatuǵın buyımdı ózi oģı átirapında aylandırıw arqalı onıń sırtın jonıp qayta islew usılına aytıladı, Bul usılda tayarlanǵan ónimler tokarlıq buyımları yamasa detallari dep ataladı. Bul jumıslar arnawlı tokar stanokları járdeminde atqarıladı. Olar járdeminde aǵashqa cilindr, konus, shar hám basqa aylanba sirtlar formasında islew beriledi. Mektep ustaxanasında STD-120 markasındaǵı aǵashqa qayta islew tokarlıq stanoginiń ulıwma dúzilisi suwretlengen. Bul stanok tómendegi tiykarǵı bólimlerden shólkemlesken.¹⁰


1-súwret. STD-120 markasındaǵı aǵashqa qayta islew tokarliq stanogi
1-tiykar, 2-dvigatel, 3-qayıslı uzatmaning qorǵaw to'sig'i, 4-stanina, 5-magmtni jumısqa túsirgish, 6 -yoritgich, 7-aldınǵı babka, 8-ashıq qorǵaw áynegi, 9 -tutqısh, 10 -arqa bapka, 11-qorǵaw to'sig'i, 12-tiykar ayaǵı
Bul stanok iste qollanılıwı jaģınan beriletuǵın materialdı aldınǵı babkanıń planshaybası orayı menen arqa babkanıń orta tisli orayı arasına bekkem ornatıladı. Bunda arqa babkanıń korpusın staninanıń jiberiwshi jiyegi boylap islew berilip atırǵan material uzınlıǵına muwapıq jıljıtıp, kerekli jayǵa bekkemlenedi. Planshayba islenip atırǵan buyımdı aldınǵı babkada boltlar hám qısqıshlar járdeminde ornalıw úskenesi bolǵan diskten ibarat. Bul stanoktıń tiykarǵı detalı stanina bolıp ol eki tayaqshaģa ornatılģan. Stanina aldınǵı hám arqa babka hám keskishleri ornatıw ushın tutqıshlı tayanısh ornatılǵan. Stanokda materialdı quyılıw salasınan ibarat jumıs maydan qorǵaw ekranı menen oralǵan. Stanokdıń shep tárepinen elektrodvigatel hám magnitlı jumısqa túsirgish ornatılǵan.¹¹
Elektrodvigateldiń shkivinen aylanba háreketti babkanıń eki teksheli shkivine pona tárizli kesimli qayıs arqalı uzatıladı. Aldinģi babka materialdı bekkem ornatıw jáne onıń aylanba háreket qılıwdı támiyinlew ushın xızmet etedi.
Qáwipsizlik qaǵıydaları bul stanoktı dáslepki shınıǵıwlarda tek oqıtıwshınıń zárúr tekseriwlerinen keyin, onıń ruxsatı menen hám de úzliksiz qadaǵalawı astında isletiwge ruxsat beriledi. Bul qaǵıydaǵa stanoktı basqarıw hám ol jaǵdayda qáwipsiz islew kónlikpelerin jetilisip ózlestirgenge shekem qatań ámel qılıw shárt.
— Aǵashqa qayta islew tokarlıq stanogi bólimleri dúzilisi hám atqarılatuǵın wazıypasın úyrenip shıǵıw.
— Stanokda isletiletuǵın keskishlerdiń formasın, olar menen atqarılatuǵın islerdi hám de olardı stanokqa úyreniw qaǵıydaların oqıtıwshı tárepinen kórsetiledi. Disk jarģılı universal S6 -2 stanogi konstruksiyası haqqında maģlumat berer ekenbiz, disk jarģılı universal S6 -2 stanogi (26 -súwret) taxta, orusok hám chitlardıń jiyegi hám kesesine pıshqılaw ushın belgileniwi zárúr. Stanoktıń staninası qutı sıyaqlı etip qoyıp jasalģan. Stanina ishindegi óz-ara baylanısqan hám staninaģa shınjırlı túrde bekkemlengen eki plita 7 ge podshipniklerde pıshqılar vali 1 hám elektr dvigatel 8 ornatılǵan. Elektr dvigateli menen pıshqılar vali pona tárizli qayıslardan ibarat uzatqısh járdeminde óz-ara kinematik túrde baylanģan. Pıshqılar vali hám de elektr dvigateldiń vertikal sırtındaǵı jaǵdayın maxovik 6 menen ózgertiw múmkin; maxovik joqarı plitaǵa bekkemlengen burandalı vint menen baylanģan. Plitalardı óz-ara baylaw shtanganiń uzınlıǵın ózgertiw jolı menen qayıslardıń keriliwshenligin retlew múmkin. Stol 2 nıń pıshqı ushın mólsherlengen túńligi hám tirek úshmúyeshlik 3 dana jıljıytuǵın kese paz bar. Jóneltiriwshi lineyka besew hám disk jarģınıń tosıģı 4 stolǵa bekkemlengen.
Jumıs rejimin tańlaw. Qánigelestirilgen disk jarģılı stanoklar ushın jumıs rejimi qanday tańlansa, bul stanok ushın da tap sonday saylanadı. Stanoktı sazlaw. S6 -2 stanoginen materialdı boyında pıshqılaw ushın paydalanilģanda disk jarģını sonday ornatıw kerek, ol stol tóbesinen materialdıń qalıńlıǵı plyus 10... 15 mm bálentte bolsın.
Stanok zagotovkanıń enine tómendegishe maslanadı: jóneltiriwshi lineyka disk jarģıģa anıq parallel etip, odan zagotovkaniń eni plyus 0, 5 mm (tegis pıshqı isletilingende) aralıqta ornatıladı. Materialdan bir-eki zagotovka kesip alınǵannan keyin, zagotovkalardıń ústingi hám astınģı sirtınıń keńligi (toresdan 30... 40 mm aralıqta ) tórt tárepinen tekseriledi. Eger tekserip kórilgen ólshemler berilgen ólshemnen názerde tutılǵan jol qoyılıwı múmkm bolģan shamaģa parq qılsa, stanok tuwrı dúzilgen esaplanadı. Eger zagotovkanıń ústingi hám astınģı sırt qabıģınıń keńligi túrlishe bolsa, qırqıp alınatuǵın zagotovkanıń eki eninen keńlew taxta saylanadı. Keyinirek qaptal baza retinde paydalanıw ushın taxta bir ret jarģılanģanınday keyın awdarıp qoyıladı, sonda onıń astınģı sırtı ústingi tárepte boladi. Ekinshi márte jarģılanģanınan keyin zagotovkanıń astınģı hám ústingi sırtqı qabıģınıń keńligi taǵı tekseriledi; eger eki jaqtįń keńlikleri bir-birine uyqas bolsa, kemshilik kelip shıǵıwına stanoktıń jaqsı sazlanbaǵanlıǵı emes, bálki baza qaptal qırdıń astınģı hám ústingi jaqlarına yamasa pıshqı sırtınıń stcl 4 sırtına perpendikulyar emesligi sebep boladı, Zagotovkanıń astınģı hám ústingi jaqları keńliginiń bir-birinen parq etiwi jarģılawshı valinıń qıysıqlıgınan dárek beredi. Bul halda jarģılawshı valın stolga salıstırǵanda parallel ornatıw kerek, bul jumıs menen sazlawshı- temirshi usta shuǵıllanadı.
Eger jóneltiriwshi lineyka 3 pıshqı tegisligine parallel bolmasa, zagotovka 2 jóneltiriwshi lineyka 3 ten shetke aģıwı sózsiz yamasa pıshqı diskı menen lineyka arasında qısılıp qaladı. Bul kólemniń ekewinde de jarģılanģanınan soń sırt jaqtıń gedir-budırlıǵı asıp ketedi, pıshqı qızadı, zagotovkanıń qırları óz-ara parallel bolmaydi. Bul kemshilikti jónge salıw qılıw ushın jóneltiriwshi lineykanı bekkemlep turǵan vintlardı burab bosatıp, lineykanı pıshqı diskısine salıstırǵanda parallel ornatıw, keyın vintlardi taǵı burap bekkemlew zárúr. Stanokda islew. Tores sırtqı jiyegine islew bergende stanokshı jarģılanģan materialdı tirek úshmúyeshlikke berk etip qatırıp turǵan halda, jóneltiriwshi lineykaga taqalģansha súredi (bunda material menen birge úshmúyeshlik de jıljıtıladı ) hám materialdan zagotovka kesip alınadı. Kesilgen zagotovka bunkerge taslanadı, jarģılanģan material bolsa tirek úshmúyeshlik menen birge dáslepki jaǵdayǵa qaytadı. Jiyegine pıshqılawda stanok bir ret dúzilgensha eni túrlishe bolǵan zagotovkalar kesip alınadı. Bunda jóneltiriwshi lineyka 4 , eni qisqa 3 ten paydalanıp, enlirek zagotovkanıń enine iykemlestirip ornatıladı. Taxta birden keńligi hár túrli zagotovkalar kesip alıwda bir yamasa eki qısqıshtan paydalanıw usınıs etiledi. Jumıs processinde jaramsız halattaģı aģashlardı alıwģa jol qoymaw ushın, kesip alınıp atırģan zagotovkalardıń qoyılǵan talaplarǵa maslılıģı waqıt-waqıtı menen tekseriw kerek. Zagotovka shırısı jıljıtılatuǵın S-6 stanogında islegende sına - pıshaq, tosıqlar hám zagotovkalar stanoktan shıǵıp ketiwine jol qoymaytuǵın tirgek (tırnaq ) lar stanokka ornatılǵan bolıwı shárt. Sına - pıshaqtıń qalıńlıǵı pıshqı tisleriniń ashılıw keńliginen 0, 5 mm artıqlaw bolıwı, pıshaqtıń pıshqı tislerinen uzaqlıǵı bolsa 10 mm den aspawı kerek. Sına -pıshaq disk pıshqı sırtında jıljıtıladı hám pıshqı tislerine dáste yamasa maxoviksha vor járdeminde jaqınlastırıladı yamasa olardan uzaqlastırıladı. Tirgeklerdiń járdeminde hár eki tárepine ornatıladı. ¹²
Qısqa zagotovkalar 1di qıyasına jarģılaģanda arnawlı úskene 2den paydalanıladı. Jarģınıń ústki bólegin tosıp turıwshı tosıqlar avtomatikalıq túrde tómenge túsip, jarģınıń aǵashqa kirip turǵan tisleri ashıq qaldırılıwı kerek. Pıshqı diskı jarģılanģan orınnıń aqırına shamalasqanda zagotovkani qolda jiljıtıw qatań qadaǵan etiledi. Bunday waqıtta zagotovkanı náwbettegi zagotovka menen yamasa arnawlı aǵash járdeminde jıljıtıw kerek. Pıshqı islep júrgeninde qolda yamasa bir bólek aǵash menen toqtatıw, tosıģın kóteriw yamasa alıp qoyıw, stanoktı yamasa pıshqı kirip turatuǵın sańlaqtı tazalaw qadaǵan etiledi. Tokarlıq stanoklarında tayarlanatuǵın buyımlar. Dásteler. Qashaw, egew, biz, ashar sıyaqlı ásbaplardıń dásteleri qattı, qayısqaq tut, qáyin, qaraǵash, qırmızı gúlli terek, akeciya sıyaqlı taxtalardan tayarlanadı. Dásteler jalǵız tártipte ryumka patronına ornatılıp yamasa kóplegen oraylar arasına ornatılıp tayarlanadı.
Ryumka patron járdeminde buyım tayarlawda artıqsha aǵash ısırap boladı. Sol sebepli kóplegen talap etilmeytuǵın buyımlar ryumka patron járdeminde, qalǵan jaǵdaylarda oraylar arasına ornatıp tayarlanadı. Tómende egewler ushın dáste tayarlawdı kórip ótemiz. Dáste ushın saylanǵan aǵash (bul maqsette dáste bop shaqlardan paydalanıw múmkin) oraylar arasına ornatılıw diametrin D mm ga keltirip jaylanadı. Keyininen bir neshe dáste izbe-iz jobalastırılıp, onıń tutqısh hám moyin bólimleri belgilenedi, Dásteler shala jonılıp qırqıwshı qashaw yamasa úlgi keskishleri menen anıq ólshem hám formaǵa keltiriledi. Talap etiliwine qaray jilbirlep tegislangennen keyin maylanadı. Tayın bolǵan dásteler stanoktan alınıp bir-birinen ajratıladı hám moyinlarģa uyqas sheńberler kiydirilip, egew ornatıw ushın burawlanadı. Sheńberlerdi kishi diametrli trubalardan qırqıp tayarlanadı. Sonıń ushın dáste moyınların sheńberlerge iykemlestirip janlanadı.
Juva. Tal, tut, erik, shınar sıyaqlı qurǵaqlay, iyissiz, putaqsız terek shaqlarınan alınǵan doǵalaqlardan tayarlanadı. Juva uzın ólshemli boyshańlıģı ushın stanokdıń orayları arasındaǵı aralıqqa qaray danalap yamasa ekewinen juvaga uyqas aǵash ornatıp tayarlaw múmkin.
Aǵashtı shala jonıp tegislep diametrin 60 mm ga keltirip, cilindrik sirt payda etinadi. Keyininen, oń tárepden 100 mm uzınlıqta dáste ólshemi jobalastırılıp, onıń diametrin 25 mm ga keltirip yo'niladi. Juvaning dáste hám denesi kerek formaǵa keltirilgennen keyin jelbirenip, payraxa menen tegislenedi. Talap etiliwine qaray dene hám dásteler jıyeklenedi. Jıyeklew pona tárizli etip tayarlanǵan qattı aǵashtı tegislengen sırtqa, stanok júrip turǵan waqıtta basıp tutıw menen kuydirib gúl salıw (sheńber payda etedi) den ibarat (pona tárizli qattı aǵashtı aylanıp turǵan aǵash menen súykelisiwi nátiyjesinde tegislengen sirtı kuyip xayqa-jıyek payda boladı ). Geyde jıyekler reńli boyawlar menen de túsiriledi. Jıyek-sheńberlerdiń sanı, ólshemi qanday sapa beriliwine qaray túsiriledi. Juvanıń sırtın boyaw, láklew usınıs etilmeydi. Sebebi juva aģashına japqan qamırdı tazalaw waqtında lak-boyaw perdeleri kóship ketedi. Isleniwi tiyis qısqa ólshemli bolģanligi ushın jalǵız tártipte ryumka- patron járdeminde, kóplegen oraylar arasında. tayarlanadı.

2-suwret Tikesh

Tikesh ryumka-patron járdeminde dánelenip tayarlanǵanda kerek ólshem degi g'oia alınıp patronga qazıq etip burımadı hám vint yamasa burama mıyıq menen qatiriladi, Aǵash diametrin 70 mm ga keltirip yo'nilgandan keyin dáste bólegi jobalastırılıp, onı 70 mm uzınlıqta diametrin 25 mm ga keltirip jonıladı. Dáste ushınan 12 mm qalıńlıqta tuyme qaldırıp qalǵan bóleginiń diametrin 20 mm ga keltirip yo'nilibtutqich-boy ın payda etinadi. Keyininen 50 mm uzınlıqta qısıw gúndesi renelenip dáste tárepi suyrilenedi hám tegis kóldeneń kesindi payda etinp, oǵan izbe-iz sheńberiar - mıyıq ornı sızıladı. Tayın bolǵan material tegislengeninen keyin arab álipbesiniń birinshi háribi yamasa lak súrtip párdazlanadı, talap etiliwine qaray reńli boyawlar menen jıyeklenip, keyin qırqıp túsiriledi. Kesindi astına (kese kesindige) sheńberler boyınsha nan yamasa patirge uyqas uzınlıqtaǵı mıyıqlardı qaǵıp, mıyıq gelleklerin tegislep qırqıp taslanadı. Tikeshtiń orayları arasında tayarlanǵanda aǵash diametri 70 mm ge keltirip jonılģanınan keyin bir neshe tikesh jobalastırılıp izbe-iz tayarlanadı. Ilgısh qazıqları. Til aģash, qayın, qaraǵash, ǵoza, shınar, shumtol sıyaqlı miytin-puta aģashlardan tayarlanadı. Qazıq tayarlaw ushın terek shaqlarınan paydalanıw múmkin. Qazıqlar kóplep isletilgeni ushın onı oraylar arasında tayarlanadı. Sol sebepli qazıq tárizli aǵash teńilenip oraylar arasına ornatıladı hám diametrin talap etilgen ólshemge keltirip jonıladı. Cirkul yamasa masshtab lineyka járdeminde izbe-iz bir neshe qazıq (tırnaq, dene hám gellek bólimleri) rejelenip shala jonıladı hám ólshewge keltirip tegislenedi. Qazıqlardı tayarlawda tırnaq uzınlıǵın qazıq ornatılatuǵın taxtanıń qalıńlıǵına, diametrin oǵan bap buraw diametrine maslanadı yamasa tırnaq diametrine uyqas buraw saylanadı. Ilgısh qazıqların tayarlawda olarǵa uyqas úlgi keskishlerden paydalanıw múmkin. Ilgısh taxtalarınıń qanday aǵashdan tayarlanıwına qaray qazıqlardıboǵan uyqas aǵashdan tayarlanadı hám talap etiliwine qaray maylaw, laklew yáki politurlaw jumısları alıp barıladı. Tógiw. Jonıw jolı menen stanokda tayarlanatuǵın aǵash tógisler tut, akaciya, qaraǵash, zereń sıyaqlı qısıqlıǵı artıq bolģan puqta, qayısqaq taxtalardan bochka tárizli yamasa kesik konus tárizli etip tayarlanadı. Aǵash ustashılıqta, kóbinese, bochka tárizli tógisler isletiledi. Tógiw-ushın saylanǵan doǵalaqtı oraylar arasına ornatıp diametrin talap etilgen 4 ólshemge keltirip jonıladı hám cirkul yamasa lineyka menen qırqıp túsiriw ushın qaldırıp rejelestirip shıǵıladı.¹³ Kesindi sızıqları boyınsha oyıp moyinlar payda etkennen soń, bochka tárizli formaǵa keltirip jonıladı, keyin dáste orınları rejelestirilgeninen keyin, jelbirep mayısqaqlanadı hám maylanģanınan keyin qırqıp túsiriledi. Olarǵa uyqas dásteler stanokda tayarlanadı. Tógiwdiń dáste ornı burawlanıp tesiledi hám dáste jelimlenip ornatıladı. Dásteniń puqta ornalasıwı ushın qosımsha ponalanadı. Shaqlı ayaqlar. Dasturxan xantaxta tuwrı tórtmúyıshlik yamasa domalaq formada tayarlanıp, olardıń ayaqları kóbinese shaqlı etip jonıw jolı menen stanokda tayarlanadı. Shaqlı ayaqlar tayarlaw ushın oǵan uyqas qurǵaqlay aǵash alıp, onı talap etilgen ólshemde kvadrat formasına keltirip jonǵılanadı. Ayaqlarǵa qaptal aǵash orınların rejelenip burǵılaw yamasa oyıw jolı menen uyalar ashılǵannan keyin stanokka ornatıladı hám jonıp kerekli formaǵa keltiriledi.

3-súwret. Quramalı sirtlarni islew keskichlari:
a-oyıq sirtlar ushın keskich; b-qirquvchi keskichlar; v-quramalı sirtlar ushın keskichlar.