Tema: babalarimiz maqtanishimiz mazmuni: kirisiw
Download 338.4 Kb. Pdf ko'rish
|
Babalarimiz maqtanishimiz kurs jumisi@!
|
Kurs jumısınıń maqseti:
Babalarimiz maqtanishimiz haqqinda toliq mag`luwmat jiynaw ha`m olardi jas balalarg`a tanistiriw. Kurs jumısı dúzılısı: Kurs jumısı Kirisiw, Tiykarǵı bólim, Juwmaq hám de paydalanilǵan ádebiyatlar diziminen ibarat ha`mde 26 betten ibarat. 5 Qaraqalpaq xalıq shayirlari hàm jaziwshilar òmiri hám dòretiwshiligi 1.1. Yusupov hàm T.Qayipbergenov òmiri hàm dòretiwshiligi Ibrayım Yusupovich Yusupov 1929-jıl 5-mayda Qaraqalpaqstan Respublikası, Shımbay rayonı, Azat awılında tuwılǵan. Bolajaq shayırdıń ákesi Yusup (axun) Sayekeev (1875-1931 jıllar) óz dáwiriniń diniy ǵayratkeri hámde iri jer iyesi bolıp, Sovet húkimeti tárepinen quwdalawǵa ushırap, 1931-jılı Túrkmenstanǵa súrgin etilgen hám onnan qaytpaǵan. Anası Xanbiybi eki ul hám tórt qızdı tárbiyalaǵan. Shańaraqtı baǵıwda anasına járdem beriw ushın jas Ibrayım 13 jasınan baslap jumıs islewdi basladı. Qaraqalpaq mámleketlik pedagogika institutında oqıǵan. Instituttı 1949-jılda tamamlaǵan Ibrayım ózi oqıǵan bilim dárgayında ádebiyat páninen sabaq bere basladı.1961-1962 jıllarda "Ámiwdárya" jurnalı redaktorı, keyingi 3 jıl SSSR Pánler Akademiyası Qaraqalpaq filialınıń N. Dáwqaraev atındaǵı til, ádebiyat hám tariyx institutında ilimiy jumıs alıp bardı. 1965-1980 jıllarda Qaraqalpaq ASSR jazıwshılar awqamına basshılıq etken. Onıń baslaması menen SSSRdıń kóplegen qalalarında, atap aytqanda, Moskva, Kiev, Alma-Ata, Vilnyus hám basqa qalalarda birinshe márte Qaraqalpaq mádeniyatı kúnleri ótkerildi. 1980-1988 jıllarda "Sovet Qaraqalpaqstanı" (házirgi atı "Erkin Qaraqalpaqstan") gazetasında bas redaktor boldı. Keyinirek ol 1988-1994 jıllarda Qaraqalpaqstan Tınıshlıqtı qorǵaw komiteti baslıǵı bolıp is júritti. 1994-2000 jıllarda Ruwxıylıq hám aǵartıwshılıq orayı basshısı lawazımında islegen.Qaraqalpaq xalqınıń XX ásirdegi ullı tulǵalarınan biri I.Yusupov 2008-jıl 24-iyul kúni dúnyadan ótti. Ózbekstan Respublikası birinshi prezidenti I.A.Karimov shayır qaza bolǵanda onıń shańaraǵına muńlaslıq bildirdi: "Ol qayda islese de, shólkemlestiriwshilik uqıplılıǵı, bilim hám tájiriybesi menen barlıq jerde xalıqtıń abıroyı hám húrmetine iye boldı". Shayırdıń qábiri Nókis qalasındaǵı "Shorsha Baba" áwliyesinde jaylasqan.I.Yusupov 1952-jılda ol burjua-milletshil toparlar menen sherikles bolıwda gúmanlanǵan hámde oǵan qarsı jınayat isi qozǵatılǵan. Biraq dálillerdiń jetispewshiligi sebep aqlandı. Ol bir neshe márte 6 QASSR Joqarǵı Keńesi deputatı etip saylandı. 1990-1994 jıllarda ÓzSSR hám Ózbekstan Joqarǵı Soveti deputatlıǵına saylandı. Birneshe márte I.A.Karimovtıń Ózbekstan Respublikası prezidenti saylawlarında isenimli wákili bolǵan hámde onıń kandidatın belsendi qollap-quwatlaǵan. Shayırdıń dáslepki shıǵarmaları 1946-jılda baspadan shıǵarılǵan ("Watanım" qosıǵı). Ol tárepinen "Joldas muǵallim" (1949), "Akaciya gúllegen jerde" (1952), "Gilemshi hayal haqqında haqıyqatlıq" (1955), "Eski fontan ertegi" (1957), "Aktrisanıń ıǵbalı" (1958), "Dala ármanları" (1964), "Tumaris" (1970), "Qaraqalpaq haqqında sóz" (1977), "Búlbúl uyası" (1987) poemaları dóretildi. Shayırdıń "Baxıt lirikası" (1955), "Kúnshıǵıs jolawshısına" (1959), "Oylar" (1960), "Jeti asırım" (1962), "Dala ármanları" (1966), "Zaman aǵımı" (1968), "Kewil kewilden suw isher" (1971), "Tumaris" (1974), "Yosh" (1977), "Dáwir samalları" (1982), "Alasatlı dúnya bul" (1987), "Duzlı samallar" (1988), "Kewildegi keń dúnya" (1989), "Úmit jaǵısı" (1990) atamalı poemalar hámde qosıqlar toplamları jarıqqa shıqtı. Ibrayım Yusupov ǵárezsizlik jıllarında da jemisli dóretiwshilik etip, "Begligińdi buzba sen" (1995), "Ómir, saǵan ashıqpan ..." (1999), "Hárkimniń óz zamanı bar" (2006) shıǵarmalar toplamların baspadan shıǵardı. T.Qayipbergenov1929-jılı 7-may sánesinde Kegeyli rayonınıń Shortanbay awılında (házirgi Nókis rayonınıń sovxozında) kolxozshı diyxan shańaraǵında tuwilǵan.1944-45 jıllari bolajaq jazıwshı ele awıldaǵı mektepte oqıp júrgen jas bala waqlarında aq uqıplı, ziyrek hám kóp oqıwdı qáleytuǵın quntlı oqıwshı sıpatında kózge tústi. ózi 6-7 klasslarda oqiıp júrip ol usı mekteptiń 2-4 klasslarına sabaq berdi.1945-47 jılları ol Xojeli qalasındaǵı mektepke shekemgi tárbiya pedagogika bilim jurtında oqıydı. Onı pitkergennen keyin 1947-1950-jılları ózi tuwilǵan awılda muǵallim bóladı hám sonıń menen birge óz ústinde úzliksiz isleydi, ádebiyat penen qiziǵa baslaydı, óz bilimin jetilistirip baradı.1950-jılı Tólepbergen Qayipbergenov Qaraqalpaq Mámleketlik Pedagogikaliq Institutiniń "Rus tili ham ádebiyati" fakultetine oqıwǵa qabıl etiledi.Tap usi waqittan baslap oniń ádebiyatqa aralasiwi baslandi. Ol ádebiyat penen, jaziwshi – shayirlar menen jaqinnan tanisip, 7 olardan alǵan hám ózi turmisqa bayqaǵan tásirlerin qosiqqa aylantirip jaza baslaydi shsyirdiń do`retpesinen misal: "Ana tilime" Jiraw seni bàygi atinday baplaģan, Sheshenler dawda shińlap seni taplaģan. Alpamislar urań etip urista, Berdaq seni qural etip saplaģan. Bayterekseń òsken go'ne tamirdan, Dilwarliģiń qil suwirģan qamirdan. Qaraqalpaqtiń kewil qusi sayrasa, Sòz qiysini ģàziyneńnen tabilģan. Naqillariń,shaģip kòrsem, mańizdan, Juwabiysań zeyin suwin aģzģan Atam sag'an azamatliq jan berip, Anam saģan miyrim sùtin tamizģan. Ana tilim, sen - basqadan ayirmam, Sen turģanda men de àdewir shayirman, Sonsha qatal sùginlerde joģalmay, Bul kùnlerge jetkenińe qayilman. 1950-jılı Oniń dóretuwshilik xizmeti baslanadi.Ol dáslep poemaǵa qiziǵa basladi. Al keyin proza janrina qiziqip ketedi. 1951-jılı oniń “Tilegim” atli tuńǵish qosiǵin Respublikaliq “Jas Leninshi” gazetasinda basilip shiqti. Jas shayir basqa sózge usilay qadem atladi. Usinnan baslap oniń qosiqlari gazeta-jurnarlarda kórine berdi. 1955-jılı jaziwshiniń prozaǵa bet buriwi tuwri keledi. Bul-jılı oniń “Pochtalon kelgende” degen dáslepki gúrrińi “Jas Leninshi” de basildi. Sonnan beri ol 8 tiykarinan proza janrinda islep kiyatir. 1955-jılı Tólepbergen Qayipbergenov Qaraqalpaq Mámleketlik Pedagogikaliq Instituttı tabisli pikerip shiǵadi. Bul waqitta ol jazaiwshiniń isin ózine maqset etip alǵan, biraq ele ádebiyat maydaninda onsha tanila qoymaǵan jaslardan edi. “ámudarya” jurnalinda ádebiy xizmetker. 1955-57-jıllari Radio esitiriw komitetinde redaktori. 1956-jılı Oniń birinshi povesti ”Sekretar” degen at penen basilip shiǵadi. 1956-67-jıllar Bul jámiyetlik áhmiyetli jumislardi atqariw menen bir qatarda jaziwshi usi dáwir ishinde ádebiyat tarawinda da ayriqsha kúshli miynet etti. Oniń tvorchestvosisiniń eń jemisli bólegi mine usi-jıllarǵa tuwri keledi. 1957-58-jıllari Qaraqalpaqstan jaziwshilar awqaminda juwapli xatkeri. 1958-59-jıllari radio esitiriw komitetinde basliqtiń orin basari 1959-60-jıllari ”Jas Leninshi” gazetasinda redaktori 1960-62-jıllari Qaraqalpaq mámleketlik baspaxanasinda direktori. 1962- 64-jıllari ”Sovet Qaraqalpaqstani” gazetasinda redaktori. 1963-jılı belgili jaziwshi Tólepbergen Qayipbergenov altinshi iret shiǵarǵan Qaraqalpaqstan ASSR Joqarǵi Sovetine deputat bólip saylaydi. 1964-67-jıllari Radio esittiriw hám televidenie komitetinde redaktori. 1967-jılı ”Qaraqalpaq qizi” dilogiyasi ushin oǵan Qaraqalpaqs-tan Mámleketlik "Berdaq" atindaǵi siyliǵi. 1967-80-jıllari baspa, paligrafiya hám kitap sawdasi basqarma-sinda basliqtiń orinbari. 1971-jılı “Muǵallimge ráhmet” povesti ushin Ózbekstan Respublikasi Mámleketlik "Hamza" atindaǵi, SSSR mámleketlik siyliǵi, Qaraqalpaq ham xaliq araliq ”Qashqariy” siyliqlar berildi. 1974-jılı Tólepbergen Qayipbergenovqa ”Qaraqalpaq xaliq jaziwshisi” degen ataq berildi. 1979-jılı ”Húrmet belgisi” ordeni, hám qatar medallar menen siyliqlandi. 1980-jıldan baslap hár-jılı Ózbekstan jazuwshilar awqami basliǵi orinbasari lawazimlarina hámde sabiq SSSR jaziwshilar awqami bashiliq lawazimlarina saylanadi hám bárshe forumlarda shiǵip sózlegen. 1982-jılı T. Qayipbergenov tashabusi menen Qaraqalpaqstanda birinshi márte sabiq SSSR ádebiyati kúnlerin ótkizildi. 1987-jıldan 1991-jılǵasha jámiyetshilik arasinda Qaraqalpaqstan Respublikasi Joqarǵi Keńesi Basliǵi orinbasarliǵina saylandi. 9 1989-jılda Ózbekstan Respublikasi Prezidenti Islam Kárimov pármanina muwapiq T. Qayipbergenov Ózbekstan Respublikasi Prezidenti Keńesi aǵzaliǵina tayinlanadi. 1995 jidan beri jamiyetshilik arasinda Orayliq Aziya xaliqlariniń mádeniyati qori Basqarmasi basliǵi lawaziminda islep kelmekte. Ájiniyaz shayırdıń tvorchestvasınıń eń joqarǵı shıńı bolıp esaplanadı. Shayırdıń «Bozataw» poeması qaraqalpaq xalqınıń tariyxında óshpes iz qaldırǵan tariyxıy waqıya — 1858-1859 jıllardaǵı Qońırat kóterilisi waqıyaları negizinde jazılǵan. Ájiniyaz bul dáwirde naǵız shaǵına jetken jas jigit bolıp er jasqa shıqqan waqıtları edi. Mine usı waqıtları Qonıratta Bozataw waqıyası baslanadı. Paraxat otırǵan xalıqtın ásirler mákan etken jerinen ayra túsip, dushpanlar aldında aydalıp baratırǵan xalıq penen shayır birge bolǵan. Kózge súrme etip Watan topıraǵın artında qıyıp taslap kete almay, qattı qıynaladı. Shayır tuwılıp ósken Watanın mángi yadında saqlawǵa, onnan hasla gúder úzbewge ant etedi. Ájiniyazdıń bul poeması óz waqtında dóregen shıǵarma bolıp tabıladı. 1995-jılı "Qashqariy" atindaǵi xaliq araliq siyliǵiniń lauriyati. 2003-jılı ǵarezsizligimizdin 12-jılliǵi múnásebeti menen Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xaliq jaziwshisi Tólepbergen Qayipbergenovqa, Ózbekstan Qahramani ataǵi menen siyliqlandi. 2004-jılı Tólepbergen Qayipbergenov M. Sholoxov atindaǵi siyliqtiń laureati.Nókis hám Tashkent qalasinda ózbek hám qaraqalpaq tillerinde basilip atirǵan bir neshe gazeta jurnallar tahrir tóreshleri aǵzasidir. 2010-jılı sentyabrdıń 14-sánesinde dúnyadan ótti. Ájiniyaz Qosıbay ulı (ádebiy laqabı Ziywar) — XIX ásirdegi qaraqalpaq klassik ádebiyatınıń eń órnekli wákilleriniń biri. Ol dóretiwshiliginde ózine tán ózgeshelikke iye, oǵada talantlı, oqımıslı, medreseni ayrıqsha tamamlaǵan aqun, ulama, kórkem sóz sheberi sıpatında basqalardan ayrılıp turatuǵın uqıplılıq penen óz dáwiriniń progressiv idealların júzege shıǵardı, anıq turmıs haqıyqatlıǵına sheber qurılǵan poetikalıq obrazlı ibaralardi ótkir oy-pikirleri menen tásirli sáwlelendirdi. Ájiniyaz shayır 1824-jılı Moynaq rayonı aymaǵına qaraslı «Qamıs bóget» degen jerde orta xallı diyqan xojalıǵında dúnyaǵa keledi. Ol qaraqalpaqtıń Qońırat 10 arısı Ashamaylı urıwınıń Saqıw tiresinen bolģan. Ájiniyazdıń ákesi Qosıbay, anası Naziyra sózge sheshen, dilwar, ótkir pikirli hayal bolıp xalıq danalıqların, naqıl- maqallardı, ushırma sózlerdi, dástanlardı, terme-tolǵawlardı, xalıq qosıqlarların júdá jaqsı bilgen. Ájiniyaz jasınan ziyrek bolıp, awıllıq meshit-mektepte oqıp bilim alǵan. Onıń tuwısqan dayısı Elmurat aqun degen adam óz dáwiriniń oǵada sawatlı, bilimdan adamı bolıp ol Buxaradaǵı Mir Arab medresesinde oqıp kelgen. Usınday baǵdarda ol ustazınıń jolın dawam ettirip Xiywadaǵı Sherǵazı xan medresesine oqıwǵa baradı. 1840-1844 jıllarda Xorezm, Xiywada ilim-bilim uyrenedi. Sherǵazı xan medresesinde oqıǵan dáwirinde Ájiniyaz pútkil Shıǵıs du'nyası, arab ádebiyatı, mádeniyatı, Orta Aziya hám Qazaq dalasına belgili bolǵan ulama-mashayıqlar, pútkil Turan-Turkistan miyrasları menen óziniń túp nusqasında arab, parsı tillerinde tanısadı. Bozataw poeması Ájiniyaz shayırdıń tvorchestvasınıń eń joqarǵı shıńı bolıp esaplanadı. Shayırdıń «Bozataw» poeması qaraqalpaq xalqınıń tariyxında óshpes iz qaldırǵan tariyxıy waqıya — 1858-1859 jıllardaǵı Qońırat kóterilisi waqıyaları negizinde jazılǵan. Ájiniyaz bul dáwirde naǵız shaǵına jetken jas jigit bolıp er jasqa shıqqan waqıtları edi. Mine usı waqıtları Qonıratta Bozataw waqıyası baslanadı. Paraxat otırǵan xalıqtın ásirler mákan etken jerinen ayra túsip, dushpanlar aldında aydalıp baratırǵan xalıq penen shayır birge bolǵan. Kózge súrme etip Watan topıraǵın artında qıyıp taslap kete almay, qattı qıynaladı. Shayır tuwılıp ósken Watanın mángi yadında saqlawǵa, onnan hasla gúder úzbewge ant etedi. Ájiniyazdıń bul poeması óz waqtında dóregen shıǵarma bolıp tabıladı. Bul saltanatlı gimn retinde qaraqalpaq xalqınıń azatlıq gúresleriniń negizinde turdı. Qaraqalpaqlar haqqında qızıqqan molla Qojbannın sorawına juwap retinde «Ellerim bardı» qosıǵın jazadı. Tabıladı izlegenniń keregi. Kólinde bar qasqaldaǵı, úyregi, Quwları, ǵazınıń pútin búyregi, Dún'yanıń ańları kólimde bardı. Ótirikti ıras etip aytpaǵan, 11 Tuwrı joldan bas ketse de qaytpaǵan, Námáhrámdi hasla joldas tutpaǵan, Atı qaraqalpaq ellerim bardı. Sóylegende sheker eter sózińdi, Kórgende biymaǵrur eter ózińdi, Baharı toydırar eki kózińdi, Láyli, Zúláyxaday qızları bardı. Súyrik sawsaǵıńda periwza yúzik, Belleri qınalǵan bir qısım názik, Hár qolında altın-gúmis bilezik, Sallanıp más gezen qızları bardı. Atqa shıqqan ashamaylı-qıyatta, Qoldawlı-múyteniw – barlıq Qońıratta, Qıtay-qıpshaq, kenegesiw manǵıtta, At kótermes belli begleri bardı. Download 338.4 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|