Tema: Bazar ekonomikasında talap hám usınıstıń áhmiyeti Jobası

8-súwret. Talap hám baha ortasındaǵı baylanıslılq grafigi.
Keste degi talap menen baha ortasındaǵı baylanıslılıq analitik, yaǵnıy funktsiya formasında berilgende ol tómendegishe jazıladı :
,
yamasa talap funktsiyasına teris funktsiya

kórinisinde jazıladı.
Bul funktsiyalardaǵı hám lardan birine, onıń kestedegi bahaların qóysaq, uyqas halda ekinshisiniń ma`nisin anıqlaymız. Ulıwma alǵanda, sızıqlı bir ózgeriwshili talap funktsiyası tómendegishe jazıladı :
bul jerde hám , hám parametrler statistikalıq maǵlıwmatlar tiykarında esaplanadı.
Siziqli talap funktsiyasınıń grafigi tómendegi tártipte anıqlanadı.
Baha bolǵanda, talap boladı. Baha ga teń bolǵanda, talap boladı. Alınǵan bahalar grafikda ańlatılıp, talap sızıǵı grafigini alamız : talap funktsiyası sızıqlı bolǵanı ushın, baha nolden ge shekem ózgergende, talap dıń ma`nisi tuwrı sızıǵı ústinde jatadı (9 -súwret)

9-súwret. Shiziqli talap grafigi.
Endi joqarıda keltirilgen talap funktsiyası grafigini sizamiz (10-súwret). bolǵanda, talap ma`nisi ge teń (grafikda ol noqat menen belgilengen). Tavar bahası ǵa teń bolǵanda, talap muǵdarı ǵa teń boladı (grafikda bul noqat).
noqat menen noqattı tutastiruwshi tuwrı sızıq berilgen funktsiya ushın talap sızıǵın beredi.

10 -súwret. Talap funktsiyasınıń grafigi.
Kóp ózgeriwshili talap funktsiyası, talap muǵdarın oǵan tásir etiwshi bir neshe faktorlar tiykarında anıqlaydı. Mısalı nan bazarı modelin qanday anıqlanıwın qaraymız. Aytıw kerek, nanǵa bolǵan talap, nanniń bahası ǵa hám qarıydardıń tabısı ǵa baylanıslı jáne bul baylanıslılıq tómendegishe ańlatpalanadı.
. (1)
Bul halda kóp ózgeriwshili talap funktsiyası eki ózgeriwshiden: nan bahası hám qarıydar tabısı den baylanıslı.
Nan pisiriwshiler tárepinen usınıs etiletuǵın nan muǵdarı nanniń bahası den hám onıń bahası ǵa baylanıslı, dep qarayıq. Ol halda usınıs funktsiyası
, (2)
kóriniste jazıladı.
Nan bazarındaǵı nanǵa talap hám usınıstıń bir-birine teń bolıwı shárti
(3)
boladı. (1), (2) hám (3) munasábetler nan bazarı modelin beredi.
Mısal. Nanǵa bolǵan eki tiykarǵı talap funktsiyası berilgen:

Bul funktsiya arqalı berilgen nan bahası hám qarıydar tabısında nanǵa talap qansha ekenligin anıqlaw múmkin. Eger nan bahası =20 swm, dáramat 250 swm bolsa, nanga talap
boladı.
Eger qarıydar tabısı ózgermeytuǵın bolıp, =250 swmga teń bolsa, ol halda bir tiykarǵı nanǵa talap funktsiyasın alamız :
,
yamasa nan bahası bolıp, ózgermeytuǵın bolsa, biz dáramatqa baylanıslı nanǵa talap funktsiyasın alamız.
.
Talapqa bahadan basqa barlıq tásir etiwshi faktorlardı esapqa alatuǵın bolsaq, kóp tiykarlı talap funktsiyası tómendegishe jazıladı ;

bul jerde - talap; - dáramat; - qarıydar diydi; - kútiw; - almastırıwshı tovarlar bahası; - komplektga kiretuǵın tovarlar bahası; - qarıydarlar sanı; - basqa faktorlar.
Sonday etip, kóp tiykarlı talap funktsiyası járdeminde, talap muǵdarınıń oǵan tásir etiwshi faktorlar (yamasa bir qatar faktorlar tásiri ózgermeytuǵın bolǵanda qalǵan faktorlar) tásiri boyınsha ózgeris nizamlıqların analiz qılıw múmkin.
Talap nızamı boyınsha bahadan basqa faktorlar tásiri ózgermegende, bahanıń ósiwi menen talap muǵdarı azayıp baradı (yaǵnıy, óspeydi).
Bazar talabı sızıǵın anıqlaw ushın, birinshi náwbette statistikalıq maǵlıwmatlar hám qarıydar qalewi hám de ádetine kóre, bólek qarıydardıń talap funktsiyası anıqlandi hám odan keyin bul individual talap sızıqları gorizontal qosıladı.
Bir ózgeriwshili usınıs funktsiyası tómendegi kóriniste jazıladı:
,
bul jerde - tavarǵa bolǵan talap muǵdarı ;
- bir tavar bahası.
Usınıs funktsiyası bir birlik tavar bahası bolǵanda tavar satıwshılar maksimal dárejede qansha muǵdarda tavar usınıwın kórsetedi. Onıń grafigi, talap funktsiyası grafigindey anıqlanadı.
Mısalı, sızıqlı usınıs funktsiyası berilgen bolsın:
,
bul usınıs funktsiyası tavar bahasına baylanıslı bolıp, bul baylanıslılıq oń bolıp tabıladı, yaǵnıy baha (argument) ósiwi usınıstıń (funktsiyanıń ) ósiwine alıp keledi. Usınıs funktsiyası ósiwshi bolıp tabıladı. Usınıs funktsiyası grafigi talap funktsiyası grafigi sıyaqlı anıqlanadı.
Usınıstıń usınıs sızıǵı boyınsha ózgeriwine, usınıs muǵdarınıń ózgeriwi dep ataladı. Usınıs muǵdarınıń ózgeriwi, yaǵnıy usınıstıń usınıs sızıǵı boyınsha ózgeriwi, tek baha tásiri astında boladı. Bahadan basqa usınısqa tásir etiwshi faktorlar usınıs sızıǵın oǵan tómenge yamasa shepke-joqarıǵa jıljıtadı. Usınıs sızıǵınıń ózin ońǵa yamasa shepke jılısıwına usınıstıń ózgeriwi dep ataladı.
Usınıs muǵdarı bahadan tısqarı basqa faktorlarǵa da baylanıslı :
• islep shıǵarıw texnologiyası, (texnologiya dárejesiniń ósiwi, usınıs sızıǵın ońǵa jıljıtadı, ne ushın degende, jańa texnologiya islep shıǵarıw ǵárejetlerin azaytadı hám óndiriwshi berilgen bahada kóbirek ónim islep shıǵarıw múmkinshiligine iye boladı);
• resurslar bahası (resurslar bahası asqanda, islep shıǵarıw qárejetleri asadı, nátiyjede berilgen bahada óndiriwshi kemrek ónim islep shıǵarıp, usınıs etedi, nátiyjede usınıs sızıǵı shepke jıljıydı, resurslar bahası azayǵanda, joqarıdaǵı jaǵdaydıń hákisi boladı, yaǵnıy usınıs asadı, nátiyjede usınıs sızıǵı ońǵa jıljıydı );
• bul ónimdi óndiriwshiler sanı asqanda (óndiriwshiler sanınıń asıwı, ulıwma usınıs sızıǵın ońǵa jıljıtadı);
• salıqlar hám dotatsiyalar (salıqtıń artıwı nátiyjesinde, usınıs etiletuǵın ónim muǵdarı azayadı, usınıń sebepinen usınıs sızıǵı shepke jıljıydı; dotatsiya berilgende joqarıdagining hákisi boladı, yaǵnıy usınıs sızıǵı ońǵa jıljıydı).
Kóp tiykarlı usınıs funktsiyası tómendegi kóriniste boladı:

bul jerde - usınıs muǵdarı ; - tavar bahası ; - texnologiya dárejesi; - resurslar bahası ; - salıq stavkası ; - dotatsiya muǵdarı ; - óndiriwshiler sanı ; - basqa faktorlar.
Usınıs nızamına kóre, (bahadan basqa faktorlardıń tásiri ózgermeytuǵına bahanıń ( ) ósiwi menen, usınıstıń ( ) muǵdarı ósedi, usınıs funktsiyası o'suvchi bolıp tabıladı.