Tema: Bazar ekonomikasında talap hám usınıstıń áhmiyeti Jobası

Bazar ekonomikasında talap, onıń derekleri hám tásir etiwshi faktorları.

Usınıs hám talaptı ekonomikalıq kózqarastan analiz qılıw, júdá kóp hám keń mashqalalardi sheshiwde universal qural bolıp xızmet etedi. Bunday máselelerge tómendegiler kiriwi múmkin: jáhán ekonomikasındaǵı sharayatlar ózgeriwiniń ónimnıń óndiriske jáne onıń natiyjeliligine tásiri; bahalardı baqlaw boyınsha mámleket tárepinen kóriletuǵın ilajlardı bahalaw, ekonomikalıq xoshametlew hám minimal mıynet haqın belgilew, salıqlardıń, subsidiyalardıń, importqa qoyılatuǵın minnetin óndiriwshiler hám qarıydarlar iskerliginiń shegaralastırılǵan ulıwma ekonomikaǵa tásiri hám taǵı basqa.
Talap hám usınıs arqalı bazar mexanizmin úyreniw, olardıń grafikların analiz etiwden baslanadı. Aytıw kerek, mámlekettiń aralasıwisiz, talap hám usınıs teń salmaqlılıq jaǵdayǵa keledi hám oǵan tiykarınan tavardıń bazar bahası ornatıladı hám de teń salmaqlılıqtı támiyinleytuǵın ónimniń ulıwma kólemi ornatıladı. Biraq, qanday etip, baha hám ónim kólemi talap hám usınıstıń ayrım xarakteristikaları menen baylanısqan? Qanday etip olar waqıt boyınsha ózgeredi hám qanday etip olarǵa ulıwma ekonomikalıq aktivlik, mıynet haqı qárejetleri tásir etedi? Ne ushın talap hám usınıs bazarlar (básekilesken, monopol, oligopol hám basqa) boyınsha parıq etedi? Ne ushın ayrım bazarlarda tovarlar az hám taǵı basqa sorawlarǵa juwap beriw ushın talap hám usınıstıń diagrammasın qarawdan baslaymız (1-súwret).
Ordinata oǵı boyınsha bir birlik ónimniń bahası kórsetilgen (swmda). Absissa oǵi boyınsha berilgen waqıt aralıǵinda talap etilgen hám usınıs etilgen ónim kólemi kórsetilgen. Usınıs sızıǵı (supply) qansha muǵdarda hám qanday islep shıǵarıw bahasında tavardıń bazarda satılıwı múmkinligin kórsetedi. Usınıs sızıǵı qansha joqarıǵa kóterilse, sonsha baha joqarı boladı hám soǵan kóp firmalar ónim isl ep shıǵarıp, satıw múmkinshiligine iye boladı.
1-súwret. Talap hám usınıs sızıqları.
Joqarı baha, ámeldegi firmalardı islep shıǵarıwdı keńeytiwge shaqırıq etedi, bazarǵa jańa firmalardı óz ónimi menen kirip keliwin támiyinleydi, olar islep shıǵarǵan joqarı qárejetli rentabel bolmaǵan ónimleri joqarı bahada rentabel boladı. Bunday jaǵdayda, firmalarda óndiristiń keńeyiwi qısqa waqıt aralıǵinda intensiv bolsa, uzaq múddette bolsa ekstensiv ámelge asıriladı.
Talap sızıǵı (Demand) qarıydarlardıń berilgen bahalarda qansha muǵdarda ónim satıp alıw múmkinligin ańlatadı. Talap sızıǵınıń tómenge ketiwi, qarıydarlardıń baha qansha tómen bolsa, olar sonsha kóp ónim satıp alıwın ańlatadı. Tómen bahalar, qarıydarlarǵa jáne de kóbirek muǵdarda tovarlar satıp alıwına hám de aldın satıp alalmay atırǵan qarıydarlarǵa bolsa házir ol tavardı satıp alıwǵa múmkinshilik jaratadı.
Bul eki iymek sızıq talap hám usınıstıń teń salmaqlılıq noqatında kesilisedi. Teń salmaqlılıq bazar sistemasınıń sonday jaǵdayın ańlatıwı múmkin, bul jaǵdayda talap hám usınıs bir-birine teń boladı. Teń salmaqlılıq noqat teń salmaqlılıq bahanı hám teń salmaqlılıq ónim muǵdarın ańlatadı. baha teń salmaqlılıq baha bolǵanda, usınıs etiletuǵın hám talap etiletuǵın tavar muǵdarı bir-birine teń boladı . Bul noqatda tavar jetispewshiligi, artıqsha tavar da bolmaydı. Bazar sharayatların ózgeriwi talap hám usınıs teń salmaqlılıǵınıń buzılıwına alıp keledi, biraq bazarda, óz-ózinnen avtomat túrde, teń salmaqlılıqtı qayta tiklew tendentsiyası bar.
Bunday jaǵdaydı túsiniw ushın tómendegi eki holni qaraymız :
Shama menen oylayıq, baha teń salmaqlılıq bahadan joqarı bolsın yaǵnıy (2-súwret). Bul jaǵdayda óndiriwshiler, qarıydarlar satıp alıwı múmkin bolǵan muǵdardan kóbirek ónim óndiriske háreket etedi. Nátiyjede artıqsha ónim toplana baslaydı, ónim toplanıwın kemeytiw yamasa olardı satıw ushın óndiriwshiler bahasın kemeytiwi kerek boladı. Bunda baha páseyedi, ónimge bolǵan talap ósedi, bul óz gezeginde usınıs etiletuǵın ónimdiń muǵdarın azayıwına alıp keledi, bunday jaǵday tákiraran dawam etiwi teń salmaqlılıq baha ornatilǵansha dawam etedi.
Eger baslanǵısh baha, mısalı teń salmaqlılıq baha den tómen bolǵanda, joqarıda kórsetilgen teris jaǵday payda boladı. bolǵanda, tavar jetispewshiligi rawajlana baslaydı, ne ushın degende bahada qarıydarlar qansha muǵdarda tavar qálese, sonsha muǵdarda satıp alalmaydi. Talap hám usınıs grafiginen kórinip turıptı, baha bolǵanda talap ge teń bolsa, usınıs ge teń, yaǵnıy, talap qanıqtırılmaydı. Bunday jaǵday bahanıń ósiwine alıp keledi. Sonday etip, qarıydarlar ámeldegi tovarlardı satıp alıw ushın bir-biri menen básekilese baslaydı, óndiriwshiler buǵan bahanı asırıw menen hám islep shıǵarıwdı keńeytiw menen juwap beredi. Nátiyjede baha taǵı óziniń teń salmaqlılıq jaǵdayına ga erisedi.
Bul jerde biz hár bir bahaǵa málim muǵdarda ónim tuwrı keledi hám satıladı hám de ol birden-bir dep shama menen oylaymız. Bul boljaw, bazar erkin básekilesken bolǵanda ǵana mániske iye boladı, qashanda bunday bazarda satıwshı hám qarıydar bazar bahasına tásir ete almaydı. Eger usınıs birden-bir óndiriwshi (monopolist) tárepinen belgilensa, baha menen usınıs etiletuǵın ónim muǵdarı ortasındaǵı uyqaslıq birdey bahalı bola almaydı. Ne ushın degende, monopolist talaptıń ózgeriwine qaray, bahanı óz paydasına maslastırıp ózgertiwi múmkin. Usınıń sebepinen biz talap hám usınıs sızıǵın sizǵanimizda, áshkara bolmasada, bazar erkin básekilesken dep shama menen oylaymız.