Tema. Mashina mexanizmler teoriyasι pa`nine kirispe

Ten`lestirilgen massalarιnιn` ornalasιwι belgili 
rotordι statikalιq ha`m dinamikalιq ten`lestiriw. 
Ten`lestirilmegen massalarιnιn` ornalasιwι belgili rotordι statikalιq ha`m dinamikalιq 
ten`lestiriwdi qarastιrιp ko`reyik. Bul ushιn TMM-35 stoykasιnan paydalanamιz. 
Stoykada bes diska ornatιlg`an val bar, bul val eki sharik-podshipli tirewishke 
ornatιlg`an. Eki kishkene sharikli podshipnikke ornalastιrιlg`an tiewishtin` biri ku`shtin` 
ta`sirinen val menen birge gorizontal` bag`ιtta terbeledi. Barlιq diskalardιn` eki radius 
boyιnsha orιnlang`an ju`k qoyιlatug`ιn dog`alι san`laqlar bar. Ortadag`ι u`sh diska 
ten`lstirilmegen ju`klerdi ornatιw ushιn, al eki shetki diska qarsι salmaqlardι ornatιw ushιn 
xιzmet etedi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

44 
Ju`ksiz diskalar ornatιlg`an val tolιg`ι menen ten`lestirilgen. Rotordιn` disbalansιn jaratιw 
ushιn berilgen 4
a`
, 4
g`
, 4
q
ϕ
a`
, 
ϕ
g`
, 
ϕ
q
koordinatalar boyιnsha ortadag`ι u`sh diskag`a belgili 
m
1
,
m
2
, m
3
massalι ju`k salιndι.
Tema. Mexanizmler dinamikasιn tekseriw. 
Joba. 
1. Ku`sh ha`m massalardι keltiriw usιllarι. 
2. Mexanizmnin` ha`r qιylι ku`sh ha`m momentler ta`siri astιnda bolg`an zvenolardιn`
quramalι sistemasιn tekseriw. 
3. Massalardι keltiriw usιlι real mexanizmnin` barlιq zvenolarι massalarιn sha`rtli
ra`wishte aylanba ha`reket etiwshti zvenog`a keltiriw. 
Ku`sh ha`m massalardι keltiriw usιllarι. 
1.Mexanizm ha`r qιylι ku`sh ha`m momentler ta`siri astιnda bolg`an zvenolardιn` 
quramalι sistemasιnan payda bolg`an. Bunday quramalι sistemanι sheshiwdi an`satlastιrιw 
ushιn ku`sh ha`m massalardι bas zvenog`a keltiriw usιlι qollanιladι. Bunda mexanizm 
orιnlag`an jumιsι usι mexanizmnin` orιnlag`an jumιsιna ten` bolg`an jalg`ιz aylanιwshι 
zvenog`a almastιrιladι. 
Ku`sh ha`m momentlerdi keltiriw usιlι pu`tin mexanizmnin` ha`r qιylι zvenolarιna ta`sir 
etiwshi barlιq ku`sh ha`m momentlerin mexanizmnin` jalg`ιz aylanιwshι zvenosιna qoyιlg`an 
jeke ku`sh yamasa jeke moment penen almastιrιwg`a imkaniyat beredi. Bul zvenonι keltiriw 
zvenosι dep, almastιrιlg`an momentti keltirilgen moment dep ataladι. Keltirilgen momenttin` 
ma`nisi haqιyqιy ku`sh ha`m momentlerinin` mu`mkin bolg`an jιljιwιndag`ι orιnlag`an 
jumιsιnιn` keltirilgen moment orιnlag`an jumιsιna tiyisli sha`rtinen anιqlanadι. Mexanizm 
zvenosιna tiyisli qanday da bir K tochkag`a qoyιlg`an R ku`shti almastιrιwshι keltirilgen 
moment M ma`nisin anιqlaw kerek bolsa, mu`mkin bolg`an jιljιwdag`ι R ku`sh ha`m M 
momenti ushιn elementar jumιslardιn` ten`lik sha`rti to`mendegishe jazιladι. 
M
kel
δϕ
= r 
δ
S
k
sos (p 
δ
S
k
) (1) 
Bul jerde 
δϕ
-keltiriw zvenosιnιn` mu`mkin bolg`an jιljιwιndag`ι burιlιw mu`yeshi, 
δ
S
k
- 
K tochkasιnιn` mu`mkin bolg`an jιljιwι. (I) tenliktin` ha`r eki ta`repin jumιstιn` orιnlanιw 
waqtι
δ
5 g`a bo`lip ha`m de
δ
5 nιn` ma`nisi nol`ge umtιladι dep qarap, to`mendegiler 
payda boladι. 
M
kel
ω
1
= p v
k
sos (p v
k
) bunnan M
kel
= (r v
k
/ 
ω
1
) sos (p v
k
) (2) bul jerde
ω
1
-
keltiriw zvenosιnιn` mu`yeshlik tezligi. Mexanizm 8 zvenosιna qoyιlg`an haqιyqιy moment 
M
8
di keltiriw zvenosιna qoyιlg`an keltirilgen moment M
kel
menen almastιrιw talap etilse, 
mexanizm zvenolarιnιn` elementar jιljιwιndag`ι momentler orιnlag`an jumιslardιn` ten`ligi 
sha`rtin to`mendegishe jazιw mu`mkin M
kel
δ
ϕ
1
= M
1
δ
ϕ
1
bul ten`liktin` 
ha`r eki ta`repi 
δ
5 g`a bo`lip ha`m
δ
5 nol`ge umtιladι dep qarap, formula to`mendegi 
ko`riniske keledi. M
kel
ω
1
= M
1
ω
1
bunnan
M
kel
= M
1
ω
I
/ 
ω
1
(3)
Bul jerde
ω
I
-I- zvenonιn` mu`yeshlik tezligi. 
Keltirilgen momenttin` belgisi haqιyqιy ku`sh (yamasa moment) lerdin` belgisi menen 
anιqlanadι, yag`nιy ku`sh vektorι bag`ιtιn usι ku`sh qoyιlg`an tochkanιn` tezlik vektorι bag`ιtι 
menen payda etken mu`yeshi 90
0
dan kem bolsa yamasa moment bog`ιtι mu`yeshlik tezlik 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

45 
bag`ιtι menen bir qιylι bolsa, ol jag`dayda ku`sh ha`m momentler on` ma`nisli, kerisinshe 
jag`dayda teris boladι. 
Eger haqιyqιy ku`sh (yamasa moment) tin` belgisi on` bolsa, keltirilgen momenttin` 
belgisi de on` boladι. Bunda keltirilgen momenttin` bag`ιtι keltiriw zvenosιnιn` mu`yeshlik 
tezligi bag`ιtι menen u`stpe-ust tu`sedi. 
Eger tezlikler planι krivoship masshtabιnda qurιlsa, tezlik masshtabι koeffitsienti
µ
V
= 
µ
L
ω
1
g`a ko`re anιqlanadι, ha`m formula (2) to`mendegi ko`riniske keledi. 
M
kel
= p v
k
/ 
ω
1
sos (p v
k
) = p (v
k
) 
µ
L
ω
1
sos (p v
k
) / 
ω
1
yamasa 
M
kel
= p (v
k
) 
µ
L
sos ( p v
k
) (4) 
v
k
-p ku`sh tochka tezliginin` tezlik planιnan o`lshep alιng`an kese-kesim ko`rinisi, 
µ
L
-
uzιnlιq masshtabι koeffitsienti. 
Formula (3) tin` ko`rinisi bolsa to`mendegishe boladι. 
M
kel
= M
I
ω
I
/ 
ω
1
=( M
I
v
NM
/l
NM
) /
ω
1
= M
I
(nm)
µ
L
ω
1
/(NM)
µ
L
)/
ω
1
= = (M
I
(nm))/(NM)
(5) 
Bul jerde v
NM
-I -zveno qandayda bir shetki tochkasι N nin` ekinshi shetki tochkasι M
g`a salιstιrg`andag`ι salιstιrmalι tezligi, L
NM
-zvenonιn` N ha`m M tochkalarι arasιndag`ι 
o`lshemi, nm -salιstιrmalι tezlik, v
NM
nιn` tezlikler planιnan o`lshep alιnatug`ιn kese-kesim 
ko`rinisi, NM - kinematikalιq sxemada o`lshep alιnatug`ιn N ha`m M tochkalar arasιndag`ι 
aralιq. 
Formula (4) ha`m (5) ten ko`rinip turg`anιnday, keltirilgen momenttin` o`lshemi 
mexanizmnin` kinematikalιq parametrligine baylanιslι bolmastan, ba`lkim tek g`ana 
geometriyalιq parametrlerine g`ana baylanιslι boladι. 
Eger mexanizm zvenolarιna ta`sir etiwshi barlιq ku`shler ha`m momentlerden bas 
zvenog`a keltirilgen momentti anιqlaw lazιm bolsa, ol jag`dayda keltirilgen momentlerdin` 
algebralιq jιyιndιsι bo`lek esaplanadι. 
M
kel
= 
∑
n
M
I
kel
= M
kel
1
+ M
kel
2
+ M
kel
3
+ ....+ M
kel
n 
2. Massalarι keltiriw usιlι real mexanizmnin` barlιq zvenolarι massalarιn sha`rtli 
ra`wishte aylanba ha`reket etiwshi zvenog`a keltiriwge imkaniyat beredi, bunda keltirilgen 
massa barlιq zvenolar massalarιna ekvivalent boladι. Keltiriw zvenosι almasιwshι zveno, 
keltiriw na`tiyjesinde payda bolg`an onιn` inerttsiya momenti keltirilgen inerttsich momenti 
delinedi. 
Massalardι bas zvenog`a keltiriw real mexanizm kinematikalιq energiyasιnιn` almasιwshι 
zvenonιn` kinematikalιq zvenosιna tenligi sha`rtine tiykarlang`an. Bunda almasιwshι 
zvenonιn` ha`reket nιzamι qanday bolsa, real mexanizmge keltiriw zvenosιnιn` ha`reket 
nιzamι da sonday boladι. Mexanizmnin` keltirilgen inerttsiya momenti ma`nisi J
kel
mexanizm 
quramιndag`ι bo`lek-bo`lek ha`reketleniwshi zvenolar keltirilgen inerttsiya momentlerinin` 
jιyιndιsιnan ibarat boladι. 
Mexanizmge tiyisli ha`r bir zvenonιn` keltirilgen inerttsiya momentinin` ma`nisin tabιw 
ushιn usι zveno ha`m og`an ekvivalent bolg`an almasιwshι zvenonιn` kinetikalιq 
energiyalarιnιn` o`z-ara ten`lik sha`rtin jazιw kerek. Almasιwshι zveno yag`nιy keltiriw 
zvenosι
ω
1
mu`yeshlik tezlik penen aylanιp atιrg`an bolsa, onda ekvivalent bolg`an 
zvenonιn` kinetikalιq energiyasι to`menlegige ten boladι. 
(T
I
)
ekv
= (J
kel
I
ω
1
2
) / 2 
Zvenonιn` ha`reket etiw xarakterine ko`re, kinetikalιq energiyanιn` to`mendegi ten`lik 
variantlarι bolιwι mu`mkin. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

46 
1) mexanizm I-zvenosι ilgerlemeli ha`reket etkende 
(m
I
v
SI
2
) / 2 = (J
I
kel
ω
1
2
) / 2 
bunnan I- zvenonιn` ilgerlemeli ha`reketi na`tiyjesinde payda bolatug`ιn keltirilgen 
inerttsiya momenti 
J
kel
I
= (m
I
v
SI
2
) / 
ω
1
2
(7) 
2) zveno S
I
tochka a`tirapιnda aylanba ha`reket etkende 
(J
SI
ω
1
2
) / 2 = (J
kel
I
ω
1
2
) / 2 bunnan I-zvenonιn` aylanba ha`reketi na`tiyjesinde 
payda bolatug`ιn keltirilgen inerttsiya momenti J
kel
I
= ( J
SI
ω
I
2
) / 
ω
1
2
(8) 
3) zveno quramalι ha`reket etkende 
(m
I
v
SI
2
) / 2 + ( J
SI
ω
I
2
) / 2 = (J
kel
I
ω
1
) / 2 bunnan I-zvenonιn` quramalι ha`reketi 
na`tiyjesinde payda bolatug`ιn keltirilgen inerttsiya momenti
J
kel
I
= (m
I
v
SI
2
) / 
ω
1
2
+ (J
SI
ω
I
2
) / 
ω
2
1 
(9) 
Qozg`alιwshι zvenolar sanι n bolg`an mexanizmnin` keltirilgen inerttsiya momenti 
ondag`ι ha`reketleniwshi zvenolardιn` keltirilgen inerttsiya momentleri jιyιndasιna qaray 
anιqlanadι. 
J
kel
I
= 
∑
J
kel
I
= J
kel
I
+ J
kel
2 
+ J
kel
3
+ ... + J
kel
n 
(10).
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com