Tema. Mashina mexanizmler teoriyasι pa`nine kirispe

Tema. Tisli mexanizmlerdin` kinematikasι. 
Joba. 
1.Tisli berilisler haqqιnda ulιwma mag`lιwmatlar. 
2.Tisli mexanizm. Tisli do`n`geleklerdin` tsentroidlarι. 
3.Tislerdin` ilinisiwinin` tiykarg`ι teoremasι. 
4.Tis profil`lerinin` formasιna qoyιlatug`ιn talaplar. 
Tisli berilisler haqqιnda ulιwma mag`lιwmat. 
Tisli berilisler mashina jasawdιn` ha`r qιa`lι salalarιnda paydalanιladι. Tisli berilislerdin` 
paydalι ta`sir koeffitsienti menen bekkemlik qa`siyetleri basqa berilislerge qarag`anda joqarι, 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

30 
sonlιqtan olar qozg`alιstι beriw, qozg`alιstιn` bag`ιtι menen tezligin o`zgertiw, sol siyaqlι 
ku`sh penen aylandιrιw momenttin` tu`rlendiriw ushιn en` tiykarg`ι ha`m qosιmsha 
mexanizmlerinde paydalanιladι. 
Tisli berilis -degenimiz bir -birine sa`ykes islengen do`n`esler menen (tisler menen) 
tiyisip turatug`ιn eki zvenonιn` o`z-ara qarιm-qatnasι. Bular o`z-ara birimlep iliniske 
tu`skende qozg`alιstιn` bir deneden ekinshi denege u`zliksiz beriliwin ta`miyin etedi. Bunday 
ilinisti jasaytug`ιn zvenolar tisli do`n`gelekler dep ataladι. Tisli do`n`gelekler ko`binese 
aylanιw qozg`alιsιn beriwde qollanιladι, al ayιrιm jaydaylarda olar aylanιw qozg`alιsιn tuwrι 
sιzιqlι qozg`alιsqa yamasa kerisinshe almastιrιwda da paydalanιladι. 
Tuwrι sιzιqlι qozg`alιslι aylanιw orayι sheksizlikte jatqan aylanbalι qozg`alιs retinde 
qarawg`a boladι. Barlιq tisli ilinislerdin` mu`yeshlik tezliklerinin` qatnasιtuaqsιz ilinisler bolιp 
ekige bo`linedi. 
Tistin` profil` formasιna qaray ilinisler ha`zir evolventli, do`n`gelekli, tsikloidalιq bolιp 
bo`linedi. Bulardιn` ishinde en` ko`p tarqalg`anι evol`ventli ilinisler. Ol texnologiyalιq ha`m 
ekspluatatsiyalιq jaqtan u`lken o`zgeshelikke iye. Do`n`gelekli ilinisti 1954-jιlι M.L.Novikov 
usιndι. Bul ilinis ju`k ko`teriw qa`biletligi jag`ιnan paydalanιwg`a qolaylι. Tsikloidalιq ilinis 
evolventlik ilinislerdi oylap shιg`arg`ang`a deyin kennen tarqalg`an. Ha`zirgi waqιtta 
tsikloidalιq ilinisler ayrιm priborlarda, a`sirese saat mexanizlerinde, kinematikalιq shιnjιr 
ushιn g`ana o`zinin` ma`nisin saqlaydι, o`ytkeni ol shesternalarda tislerdin` sanιn azaytιp bir 
juptιn` berilis sanιn ko`beytiwdi ta`miyin etedi. 
Tisli mexanizmler. Tisli do`n`geleklerdin` 
tsentroidalarι. 
O`z-ara aralιqlarι A g`a ten` ko`sherlerge o`z-ara paralel` ornalasqan eki do`n`gelek 
berilgen deyik. Qozg`alιstι 1-sinen 2-sine beriw kerek. Eger 1-do`n`gelektin` mu`yeshlik 
tezligi turaqlι ha`m ω
a`
ge ten` bolsa, 2- do`n`gelek ω
g`
turaqlι tezlik penen aylanιwι kerek. 
Bul do`n`geleklerdin` radiuslarι 4
a`
xem 4
g`
eki katoktιn` ja`rdemi menen an`sat jasawja 
boladι. 
Eger bul katoklardι bir-birine belgili bir ku`sh penen qιsιnqιrasa, onda olardιn` o`z-ara 
tiyisiw betinde tuwιlatug`ιn su`ykelis ku`shi 1-katok aylanqanda 2-katoktι belgili bir 
mu`yeshlik tezlik penen aylandιradι. Bunda eger katoklardιn` arasιnda sιrg`anaw joq dep 
esaplansa, onda eki katoktιn` da shen`berlik tezligi birdey bolιwι tiyis, onda V
1
= V
2
ω
a`
4
a` 
= ω
g`
ns xem ω
g`
= ω
a`
4
a`
/ 4
g`
Eger ω
a`
= s9ns5 bolsa 4
a`
/ 4
g`
= s9ns5 bolg`anlιqtan, ω
g`
= s9ns5.
ω
a`
xem ω
g`
mu`yeshlik tezliklerdin` o`z-ara za`ru`rli qatnasιn biz 4
a`
xem 4
g`
shamalarιn o`zgerte otιrιp tabamιz. 
Basqa figurag`a tiyisli qa`legen tegis figuranιn` o`z tegisligindegi qozg`alιsιn sol eki 
figuranιn` salιstιrmalι qozg`alιsιndag`ι tsentroidalarιn qurιw ha`m bir figuranιn` tsentroidasιn 
ekinshi figuranιn` tsentroidasι boyιnsha sιrg`anawsιz do`n`geletiw arqalι a`melge asιrιwg`a 
bolatug`ιnι teoriyalιq mexanika kursιnan belgili. 
Solay etip, eki zveno (katok) arqalι mu`yeshlik tezligi turaqlι 1-do`n`gelekten 2-
do`n`gelekke qozg`alιsι ω
a`
/ ω
g`
= s9ns5 bolatug`ιnday etip beriw ushιn salιstιrmalι 
qozg`alιstag`ι bul zvenolardιn` tsentroidalarι shen`ber tu`rinde bolιwι ja`ru`r ha`m jetkilikli. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

31 
Bul ko`rsetilgen katok arqalι melge asιrιlatug`ιn berilis friktsiyalιq berilis bolιp tabιladι. 
Friktsiyalιq berilis ma`nisi kishi aylanιw momentlerin beriwde kennen qollanιladι. Onιn` en` 
tiykarg`ι kemshiligi diskalarιnιn sιrg`anawι, sonιn` saldarιnan mu`yeshlik tezlikleri 
qatnaslarιn turaqlι ma`niste uslap turιw mu`mkin emes. Eger qozg`alιs bir katoktan ekinshi 
katokka su`ykelis ku`shi arqalι emes, tislerdin` ilinisiwi arqalι beriletug`ιn bolsa, onda 
aytιlg`an kemshilikti joq etiwge boladι. Solay etip usιnιn` na`tiyjesinde ilinisken tisli 
do`n`geleklerden quralg`an mexanizm alamιz. Ilinistegi eki tisli do`n`gelekler tislerinin` bir 
jubι aylanιstι tek sheklengen mu`yeshte g`ana bere aladι. U`zliksiz aylanιstι a`melge asιrιw 
ushιn do`n`gelektin` barlιq orιnlarι boyιnan tis jasaladι, usι arqalι tislerdin` bir jubιnan 
ekinshisine u`zliksiz qozg`alιs berip otιradι. Onιn` u`stine bir do`n`gelekten ekinshi 
do`n`gelekke aylanιstι eki bag`ιtta da beriw mu`mkinshiligi bolιwι kerek, onιn` ushιn ha`r bir 
tistin` tiyisiwshi eki beti de jumιs islewshi profil` menen tayarlanιwι kerek. 
Tisli bo`n`gelekler tislerinin` ornalasιwιna qaray tuwrι tisli, ιqya tili ha`m don`gelek tisli 
bolιp bo`linedi. Tsilindrli tuurι tisli dongeleklerdin` tisleri tsilindrdin` jasawshιsιna paralel` 
ornalasadι, al qιya tisli do`n`geleklerdin` tisleri jasawshιsι menen qanday da bir mu`yesh jasap 
ornalasadι. 
Do`n`gelektin` aylanιw ko`sherine perpendikulyar tegislik penen tistin jumιs islewshi 
betinin kesilisiw sιzιg`ιn tis profili dep ataydι. 
Tislerdin` ilinisiwinin` tiykarg`ι teoriyasι. 
Eki tisli do`n`gelek 1 ha`m 2 tirewish penen O
1
ha`m O
2
aylanbalι juplar jasaydι, al bul 
do`n`geleklerdin` tiyisiwshi tislerinin profil`leri a
1
ha`m a
2
qa`legen tegis qιyalιq penen 
berilgen deyik. 
ω
tezligi menen anιqlanatug`ιn I do`n`gelek qozg`alιsιnιn` 2-do`n`gelekke berilgen 
jag`daydag`ι do`n`legeklerdin` mu`yeshlik qatnasιn anιqlaw za`ru`r.
α
a`
xem
α
g`
profil`lerinin` tiyisiwshi S tochkasιnιn` tezligin to`mendegi qatnaslar arqalι tabamιz. 
V
S1 
= 
ω
a`
O
a`
S , V
Sg` 
= 
ω
g`
O
g`
S (I) 
V
Sa`
xem V
Sg`
tezliklerin o`z-ara eki perpendikulyar bag`ιtta jiklesek, tiyisiw 
tochkalarιndag`ι tislerdin` o`z-ara ilinisetug`ιn betlerine ju`rgizilgen ulιwma normal` ha`m 
ulιwma tuwrι boyιnsha to`mendegidey ten`liklerdi jazιwg`a boladι. 
V
S1
= V
S1
n
+ V
S1
T
V
S2
= V
S2
n
+ V
S2
T
(2). 
Ilinisken profil`lerdin` jumιs qa`biletinin` kinematikalιq sha`rtlerinen to`mendegi 
tuwιladι. 
V
S1
n
= V
S2
n
Sebebi eger V
S1
n 
< V
S2
n
bolsa, onda a
1
profili 
a
2 
profilinen qalιp qoyar edi, eger V
S1
n 
> 
V
S2
n
bolsa, onda a
1
profili
a
2
profiline o`zgergen bolar edi. Olay bolsa V
S1
n
= V
S2
n
sonlιqtanda
ω
a`
O
a`
K
a`
= 
ω
g`
O
g`
K
g`
(q)
Ulιwma normal` nn menen O
1
O
2
sιzιg`ιnιn` kesilisken tochkasιn R dep belgilep ha`m
O
1
K
1
P menen O
2
K
2
P uqsaslιg`ιn eskerte otιrιp, (2) tenlekten to`mendegi qatnaslardι tabamιz. 
ω
a`
/ 
ω
g`
= O
g`
P / O
a`
P (n`). 
Bunnan jantasιwshι do`n`geleklerdin` mu`yeshlik tezlikleri do`n`geleklerdin` O
1
ha`m 
O
2
aylanιw oraylarιnan O
1
O
2
sιzιg`ι menen nn normal`lιq kesilisiw R tochkasιna deyingi 
aralιqlarg`a keri proportsianal` ekenligin ko`remiz. 
Tislerdin` ilinisken profillerindegi ulιwma normal` do`n`geleklerdin` oraylar sιzιg`ιn 
mu`yeshlik tezliklerine keri proportsonal` bo`leklerge bo`ledi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

32 
1841 - jιlι a`yemgi ilimpaz R.Villis du`zgen bul formula tisli ilinistin` tiykarg`ι nιzamιn 
anιqlaydι. 
Bul teoremadan mιnaday juwmaq shιg`arιwg`a boladι, mu`yeshlik tezlikler qatnasιnιn` 
turaqlιlιg`ι ushιn qa`legen waqιtta o`z-ara jantasιwshι tisler profillerinin` ulιwma jantasιw 
tochkasι arqalι ju`rgizilgen ulιwma normal`oraylar sιzιg`ιnιn` belgili bir R tochkasι arqalι 
g`ana o`tiwi kerek. 
Bul R tochkasι ilinisiw polyusι dep taladι. Ilinisiw polyusι boyιnsha o`tetug`ιn O
1
ha`m O
2
oraylι shen`berler da`slepki shen`berler dep ataladι. Ilinisiw polyusι degenimiz 
do`n`geleklerdin` salιstιrmalι aylanιwιnιn` haqιyqιy orayι bolιp tabιladι.