Tema: qubla aziya

Mámleket dúzimi. Indiyanıń 1950 jıl Konstitusiyasına qaray - Federativ 
Respublika. Mámleket baslıǵı - Prezident, nızam shıǵarıwshı húkimet parlament 
(Halq palatası hám shtatlar keńesi), atqarıw etiwshi organ ministrler mákemesi. Bas 
ministr basshılilida.. Indiya basqarıw siyasiy bóliniwinde 25 shtatqa bólinedi. 1885 
jılı Indiya milliy kongress partiyası tashkil etildi.

---

Ekonomikası. Indiya - agrar -industrial mámleket. Sanaat islep shıǵarıw, 
tartinayotgan shet el qarjı kólemi tárepinen dúnyadaǵı rawajlanǵan on dana 
mámleket qatarına kiredi. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵı, orman xojalıǵı hám balıq 
tutıw 25%, sanaat 30%, xizmet kórsetiw tarmaǵı 45% ni quraydı. Ekonomikası kóp 
ukladli. Jalpı milliy óniminiń 28% ni quraytuǵın mámleket sektorı áskeriy sanaat 
tarmaqları, atom energetikası, transport hám baylanısda jetekshi orın iyeleydi. 
Awıl xojalıǵında mayda dıyxan xojalıqları ústinlik etedi. Mámlekette 8 mln. 
den artıq fermer xojalıǵı bar. Islenetuǵın jerler (165 mln.gektar ) mámleket 
aymaǵınıń 2/3 bólegin quraydı ; sonnan 141 mln.gektarı tek egislik (35 
mln.gektarınan jılına eki ret ónim alınadı ). Awıl xojalıǵı maydanınıń 20% 
suwǵarıladı. Mámlekette xalıq sanı kóp bolıwına qaramay, onıń awıl xojalıǵı 
ónimlerine bolǵan mútajligi tolıq qandirilibgina qalmay, kóp bólegin kirip de etedi. 
Awıl xojalıǵı dıyxanchilikka qánigelesken. Tiykarǵı eginleri - salı, biyday, tarı, iyik-
kakli dán eginleri hám maylı ósimlikler. Indiya qumshekerqamish, jer ǵoza, shay, 
ken yesaplanadı, kanakunjut, paxta jetistiriw boyınsha dúnyada aldınǵı orınlarda 
turadı. Sonıń menen birge, kauchuk, kofe, mákke, temeki, qálem-pir, tatımlıqlar 
(burısh, kardamon, mushk, dolchin hám taǵı basqa ) jetiwtiriledi. Xda kokos 
palmasi, banan, sit-orıs hám basqa mevali terekler de o'sti-riladi. Sharbashılıǵında 
qaramal, qoy, eshki, cho'chqa, jılqi, túye, mamıq-jonǵı boqiladi. Nawqanshılıq 
rawajlanǵan. Balıq hám teńiz haywanları ovlanadi. Orman xojalıǵında qımbat -baha 
aǵash tayarlanadı. 
Sanaatında marganets, slyuda (du-nyoda aldınǵı orınlardan birinde), 
toshko'mir, titan, temir rudası, al-tin, tábiy gaz, xromit neft, bok-sit hám basqa qazib 
alınadı. Jılına ortasha 380 mlrd. kvt-saat elektr energiyası payda etinadi (onıń 4/5 
bólegi ıssılıq elektr stansiyalarında, 1/7 bólegi GESlarda); AESlar da bar. Jetekshi 
sanaat tarmaqları : toqımashılıq (hasa -san, ken yesaplanadı hám sabaq-gezleme), 
azıq-túlik (qant-qumsheker, temeki), teri-ayaq kiyim sanaatı. Neftni qayta islew, se-
ment, qaǵaz, shıyshe-ayna islep shıǵarıw kárxanaları bar. Qara hám reńli metal -
lurgiya, ximiya sanaatı, mashinasozlik rawajlanǵan. Dúnyadaǵı informaciya 

---

texnologiyaları baǵdarı daǵı kárxanalardıń yarımınan ko'pi Indiyada jaylasqan. 
Yadrolıq texnologiyalar hám álemdi jawlap alıw etiw boyınsha jetekshi orında. 
Indiyada islep shiǵarılatuǵın sanaat ónimleriniń 40% ga jaqinın mayda hám 
ónermentshilik kárxanaları beredi. 
Xojalıǵınıń etakchi tarmaqlarınan kiyim-kenshek hám azıq - awqat sanaatı 
esaplanadı. Kiyim-kenshek sanaatınıń rawajlanǵan tarmaǵı toqımashılıq hám 
tigiwshilik etakchi tarmaq esaplanadı. Toqımashılıq hám tigiwshilik tarmaqlarında 
jumısshılardıń ¼ bólegi bánt bolıp islep shıǵarılǵan ónimdiń 1/5 bólegin beredi. 
Salmaqli sanaat tarmaqları da rawajlanıp atır salmaqli sanaat tarmaqlarınan 
energetika mámlekettiń ekonomikalıq rawajlanıwda úlken rol oynaydı. Energiya 
óndiriste toshko'mirning úlesi úlken. Islep shıǵarılǵan energiyanıń ¾ bólegi tuwrı 
keledi. Neft hám tábiy gazda islep shıǵarılıp atırǵan energiya 1/5.gidro hám atom 
energiyasına 5 procentke jaqinı tuwrı keledi. Iri GESlar Satledj (gidrouzel Bxakra - 
Nangal), Sharavati, Chambal, Mahandi. Domador qalalarında jaylasqan. AES lar da 
elektr - energiya óndiriste Bombey qalası qasında Tarapur (1969 y). Rana - Pratap - 
Sagar, Radjastxana shtatınıń qublaında, Madras rayonında Kalpakkam, dehli 
qasında Narrora elektrostantsiyasi jumısqa túsirildi. Birinshi jumısqa túsirilgen 2 
AES lar AQSh hám Kanada járdeminde qurılǵan. Bombey qasında Trombee 
qalasında dúnyadaǵı iri yadro izertlew orayı dúzildi. Aydarobodda yadro janar 
mayları islep shıǵarıw kompleksi islengen. Indiya neftga bolǵan zárúriyatın óz nefti 
menen qandira almaydı. 1983 jılı 27 mln. tonna neft qazib alındı. Bunda tiykarınan 
shet mámleketlerdiń neft kompaniyalarınıń xızmeti úlken ásirese Amerikanıń 
“Kalteks” hám “Esso” hám Inglizlarning “Birma shell” kompaniyalarınıń roli úlken. 
Etiwmegen neft hám neft ónimlerin Jaqın Shıǵıs hám Rossiyadan keltiredi. 
Qara metallurgiya sanaatı zavodlarınıń quwatı asırıldı. 1984 jılı 10, 5 mln. 
tonna polat quyildi. Qara metallurgiya sanaatınıń eń áyyemgi zavodları Tata 
kontserni Jamshedpur qalasında Amerika kapitalı járdeminde qurılǵan. Burınǵı 
SSSR járdeminde de iri qara metallurgiya kombinatları qurıldı hám jumısqa túsirildi. 
Usılardan eń irileri Bxilaida baslanǵısh quwatı 1, 3 mln. tonna iye bolǵan polat 
quyılıw keyinirek 2, 5 mln. tonna o'sdi bul metallurgiya kombinatlardıń quwatı 7 

---

mln. tonnaǵa etkazish joybarlastırılǵan. Mámlekettiń arqası - shıǵısında mámleket 
kárxanalarınan Bokarodada qurıldı. Onıń baslanǵısh quwatı 1, 7 mln. tonna polat 
quyılıw keleshekte 10 mln. tonnaǵa etkazish. Mámlekettiń qublaında 
vishakxapatnamda metallurgiya kombinatı qurıldı onıń quwatı 3 mln. tonnaǵa etdi. 
Reńli metallurgiya sanaatında boksit tiykarında alyuminiy islep shıǵarıw tarmaǵı 
rawajlanǵan. Salmaqli sanaatda mashinasozlik hám metaldı qayta islew rawajlanıp 
atır. Indiya metal qirqadgan stanoklar, elektro motorlar, traktorlar, teplovozlar, 
vagonlar, kemeler, avtomobiller, áskeriy samolyotlar hám vertolyotlar islep shıǵarıp 
atır. Mashinasozlikning iri orayları Bombey, Kal'kutta, Madras, Xaydarobod qalaları 
esaplanadı. Indiya islep shıǵarap atırǵan mashinaları menen óziniń zárúriyatın 
qandira almaydı hám shetten mashinalar hám úskeneler alıp keledi. Ximiya 
sanaatında mineral tóginler islep shıǵarıw hám awıl xojalıq tarmaqlarında isletiwge 
qánigelesken. Neft ximiya da jıldan jılǵa ósip barıp atır mámlekette 12 neftni qayta 
isleytuǵın zavodlar islep turıptı bulardıń quwatı jılına 35 mln. tonna neftni qayta 
islewge ılayıq. 
Jeńil sanaatında toqımashılıq sabaq gezleme hám zig'ir tolasidan ónimler 
tayarlawda jáhánda aldınǵı orında turadı. Iri sabaq gezleme fabrikaları úlken 
qalalarda ámeldegi kóbisi Bombeyda, Ahmadobodda, Djum (Zig'ir) tolasini 
isleytuǵın fabrikalar Kol'kutta qalasında jaylasqan. Azıq -ovaqat sanaatında 
ónimlerdi ishki bazarǵa hám kiripke shay, kofe shıǵaradı. Indiya Kino óndiriste 
dúnyada brinchi orında turadı.