Temir beton ko’priklar haqida umumiy ma’lumotlar

2 Temirbeton ko’priklar uchun ishlatiladigan buyumlar va materiallar.
Temirbeton ko’priklar uchun ishlatiladigan betonlarga qo’yiladigan talablar. Ko’priklar juda qiyin sharoitlarda ekspluatatsiya qilinadi. Ular og’ir xarakatlanuvchi yuklar tasirida turadi: ularning yuk ko’tarish konstruksiyalarini xar-xil atrof-muhit tasiridan; xaroratning o’zgarishi, namlik, zararli gazlar himoyalash qabul qilinmagan; ularning tayanchlari muz oqimlarining, daryodagi xar-xil ildizlar va boshqa narsalarning oqib kelishi, daryodagi oqim satxining yil davomida o’zgarib turishining faol tasirida bo’ladi. Ko’priklar ishlatilayotgan vaqtdagi og’ir sharoit, ular qurish vaqtidagi ishlab chiqarish shartlari ko’prik uchun ishlatiladigan material va buyumlarga bir qator talablarni qo’yadi.
Temirbeton ko’prik uchun ishlatiladigan betonga quyidagi talablar qo’yiladi:
yuqori mustaxkamlik, suv va gaz o’tkazmaslik xossasi, muzlashga chidamlilik, kimyoviy chidamlilik, betonning kerak bo’lgan qotish vaqti, qulay joylashuvchanlik, qo’zg’aluvchanlik va uning xajmini qotish davridagi kamayishi.
Beton mustaxkamligi ko’rsatkichi Betonning o’qdagi siqilishdagi mustaxkamlik sinfi B- vaqtinchalik siqilishga qarshiligini, MPa, o’lchamlari 15sm bo’lgan kubni nam xavoda 20±2ºSda 28kun saqlangandan keyin aniqlanadi. Ko’priklar va quvurlar konstruksiyalari uchun siqilishga mustaxkamligi bo’yicha quyidagi sinflar ishlatiladi; B20, B25, B30, B35, B40, B45, B50, B55 va B60. Konstruksiyalarning ko’rinishi va bajaradigan ishiga qarab, ularni armaturalash usullari uchun ularga qo’llanilayotgan betonning sinfiga bog’liq (QMQ. 2.05.0384dagi 21-jadvalda ko’rsatilgan).
Yuk ko’taruvchi, asosan oldindan zo’riqtirilgan ko’prik konstruksiyalarida yuqori mustaxkamlikka ega betonlarni qo’llash maqsadga muvofiq bo’ladi. Ularni quyidagi yo’llar bilan hosil qilinadi:

• 
  yuqori faol sementlarni qo’llash (sementni faolligi betonning siqilishdagi mustaxkamligi sinfidan 1.3...1.8 marta ko’p bo’lishi);
  
• 
  sementning beton tarkibidagi meyorini oshirish (1m³ betonga 450kg dan ko’p va 250kg kam bo’lmagan miqdorda, sementning ko’p miqdorda qo’shilishi, cho’kish deformatsiyanig oshishiga va qo’zg’aluvchanlikni
  

oshishi natijasida yoriqlar paydo bo’lishiga olib keladi);

• 
  suv sement nisbatini kamaytirish;
  
• 
  mustaxkam beton to’ldiruvchilarini qo’llash sement bilan yopishishini qovushqoqligi kamaytiruvchi omillar ularni loy va changlardan yuvib
  

tozalanadi;

• 
  chaqiq tosh va qumning granulometrik tarkibini maqbulini tanlash, chaqiq tosh va qumdan kam mustaxkamlikka ega bo’lgan sement toshlari tarkibi kamayadi va ular bilan to’ldirilayotgan beton xajmini to’liqroq bo’lishini taminlaydi.
  

Betonning tashqi tasirlarga chidamliligi, suv va gaz o’tkazmaslik qobiliyati uning zichligini kg/m³ birlikda o’lchanadigan oshirish bilan taminlanadi. Kerak bo’lgan zichlikni taminlash betonni titratish yo’li bilan amalga oshiriladi. Ko’prik va quvurlar konstruksiyalarida zichligi 2200 dan 2500kg/m³ zichlikka ega bo’lgan og’ir betonlar qo’llaniladi. Undan kam bo’lgan zichlikka ega bo’lgan betonlarning sinalayotgan konstruksiyalarda ishlatish mumkin.
Betonning muzlashga chidamlilik belgisi F-28 sutka ushlab turilgan kubni bir necha marotaba muzlatib, eritilganda uning mustaxkamligi 15%dan ko’p miqdorda kamaymasligi kerak. Ko’prik va quvurlar betonining muzlashga chidamliligi belgisi F qurilish olib borilayotgan xududning ob-xavo sharoitiga, suv satxiga nisbatan joylashuviga va konstruksiyaning ko’rinishiga qarab 100dan 400gacha QMQ.2.05.03-84ni 22-jadvalida keltirilgan. Ob-xavo sharoiti eng sovuq oyning o’rtacha oylik xaroratiga bog’liq bo’ladi. (mo’tadil-xarorat 10ºS dan past, og’ir- xarorat -10ºS dan-20ºS gacha, o’ta og’ir-xarorat-20ºS past). Betonning muzlashga chidamliligini betonni tarkibida kichkina teshikchalar xosil qiluvchi xavo aralashtiruvchi qo’shimchalarni qo’shib amalga oshiriladi, bu muzlashda beton tarkibidagi suvning erkin kattalashishini taminlaydi.
Betonning suv o’tkazmaslik markasi W, MPa ; 28 kunlik suvning balandligi 15sm li beton namunani sizib o’tib tomchilamagan kub holatdagi, maxsus usulda sinalgandagi suvning bosimi. Bu belgi er va suvning tagidagi konstruksiya qismlarda W 4dan kam va suv o’tkazuvchi quvurlarda, yurish qismining yo’l to’shamasi va o’tish plitalari uchun W6 kam bo’lmasligi kerak.
Betonning kimyoviy chidamliligi ko’proq uning zichligi va qo’llanilayotgan sementning turiga bog’liq. Temirbeton ko’priklarda portlandsement, sulfat kislota tuziga chidamli portlandsement va alyuminiy oksidli sement tarkibli betonlar qo’llaniladi. Portlandsement katta masuliyatga ega bo’lgan ko’priklarda qo’llaniladi. Sulfatga kislota tuziga chidamli portlandsement va alyuminiy oksidli sementlar dengiz, minerallangan va balchiq suvlari tasir etishi mumkin bo’lgan yoki kimyoviy tajovvuz qiluvchi, portlandsementga zarar etkazuvchilar tasiri bo’lishi mumkin bo’lgan konstruksiyalarda ishlatiladi.
Betonning qotish davri va jadalligi, uning kerakli mustaxkamlikka erishishi ishlab chiqarish ishlarini tezlashtirish uchun kerak. Oddiy maydalangan sementning uchkunlik yoshida 50% mustaxkamlikka, yaxshi tuyilgan tez qotuvchi sementlar bir sutkadan keyin 40...50% mustaxkamlikka ega bo’ladi, lekin ular ishlatilganda betonning kirishib qisqarishi oshadi va muzlashga chidamliligi kamayadi. Betonni qotishini tezlashtirish va mustaxkamligini qabul qilishi, kameralarda betonni bir tekisda bug’lantirib, uni sekin asta sovutish orqali amalga oshiriladi.
Zich betonni xosil qilish uchun uning qo’zg’aluvchanligi muxim bo’ladi. Uni S/S nisbatini oshirish orqali ko’paytiriladi, bu betonning mustaxkamligini kamaytiradi. Ko’priklarda beton qorishmasining suv sement nisbati 0.6dan ko’p bo’lmasligi kerak. Beton qorishmasi uzoq vaqt titratish va S/Sning 0.3 olib qattiq qorishma qo’llash mumkin. Shunday yumshatuvchi qo’shimchalar borki, ular S/S kichkina bo’lganda ham o’ta qo’zg’aluvchan qorishma hosil qilinadi.
Betonning cho’kishi- uning qotish davridagi va to’la qotguncha qadar xajmiy kamayishi. Statik noaniq temirbeton konstruksiyalarda Qo’shimcha kuchlanish va yoriqlar bir tekisda cho’kmagan betonlarda paydo bo’ladi. Beton qotayotgandagi cho’kishdagi deformatsiyalarni kamaytirish uchun, betondagi suv va sementning tarkibini qisqartirish orqali va cho’kishga qarshi armatura qo’yish orqali amalga oshiriladi.
Betonning qo’zg’aluvchanligi- qo’zg’almas yuklar tasiri vaqtidagi uning deformatsiyasini oshirish. U statik noaniq konstruksiyalarda ichki kuchlarni qaytadan taqsimlanishiga va zo’riqtirilgan armaturada kuchlanishni kamayishiga olib keladi.
Sinalgan konstruksiyalarda oddiy og’ir beton bilan birgalikda engil beton to’ldiruvchisi keramzitdan yoki boshqa materialdan tayorlangan qorishmani qo’llashga ruxsat etiladi. Bunday betonlarning o’rtacha zichligi 1800kg/m³ tashkil etadi. Betonga polimer qo’shimchalarni qo’shib uning cho’zilishga qarshiligi va suv o’tkazmaslik xossani katta miqdorda oshrilgan betonlar kelajakda rivojlanishi mumkin. Fibrobetonning cho’zilishga mustaxkamligi oddiy betondan 2-3 marotaba ko’p bo’lganligi uchun unga qiziqish bor.