Termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti biologiya ta

1.2 Xelitseralilar filogeniyasi.
Xelitsiralilar ordovik va kembriy davrlarida paydo bo’lgan bo’lib’qadimgi trilobitlar va yo’qolib ketgan bir qancha bo’g’imoyoqlilar avlodi hisoblanadi. Xelitsiralilarni ajdodlari suvda yashovchi organizmlar bo’lgan. Hozirgi xelitsiralilarning eng katta yutug’i ularni quruqlik muhitida keng tarqalganligidir. Ayniqsa o’rgimchaksimonlar tanasidan suv muhitida (xanjardumlilar, dengiz o’rgimchagi va kanalar) yashashi bilan birga quruqlikni butunlay egallashi ularni quruqlik muhitida moslashishini natijasidir. Xelitseralilar (Chelicerata) -boʻgʻimoyoqlilar tipiga mansub umurtqasiz hayvonlar kenja tipi. Uz. 0,05 mm dan (ayrim kanalar) 1,8 m gacha (kazilma evriptidlar). X.ning boshi va 6 ta, koʻkrak boʻgʻimi qoʻshilib, boshkoʻkrakni hosil qiladi. Qorin qismi 12 boʻgʻimdan, sodda X.da oldingi qorin (7 boʻgʻim) va keyingi qorin (5 boʻgʻim)dan iborat (chayonlar). Boshkoʻkraqda 6 juft oʻsimta bor, ulardan oldingi 2 juft ogʻiz teshigi oldida (xelitseralar) va orqasida (pediapalpalar), keyingi 4 jufti yurish oyoqlari hisoblanadi. Qorin oyoqlari qoldigʻi oʻzgarib jabralar, oʻpka, taroqsimon oʻsimtalar, oʻrgimchak soʻgallarini hosil qiladi. 2 sinf: merostomalar va oʻrgimchaksimonlarga boʻlinadi. Merostomalar, asosan, dengizlarda yashaydi; koʻpchiligi qirilib ketgan. X. ning 54000 ga yaqin turi mavjud. Traxeyalilar quruqdiqla yashashga moslashgan, traxeyalar yordamida nafas oladigan hayvonlar. Bosh bo‘limi akronning 4 tana bo‘g‘imlari bilan qo‘shilishidan hosil bo‘lgan. Bosh o‘simtalari bir juft mo‘ylovlar va 3 juft og‘iz organlardan, og‘iz organlari bir juft yuqori jag‘lar- mandibulalar va ikki juft pastki jag‘lar - maksillalardan iborat. Tana bo‘limlari va bo‘g‘imlari soni keng miqyosda o‘zgarib turadi. Ko‘pchilik turlari kutikulasi sirtdan juda yupqa suv yuqtirmaydigan yog‘simon parda- epikutikula bilan qoplangan. Malpigi naychalarining tuzilishi ham suvni tejab sarflashga moslashgan. Naychalar ichakning keyingi qismiga ochiladi. Ortiqcha suyukdik ichak devori orqali qayta so‘riladi. Ular organizmida oqsillar parchalanishi natijasidasiydik kislotasi hosil bo‘ladi. Bu modda osonlikcha kristall holatga o‘tadi. Bundan tashqari traxeyalilarning tana bo‘shlig‘idagi yog‘ moddasi parchalanganida organizm uchun zarur suv hosil bo‘ladi. Shu sababdan ko‘pchilik traxeyalilar tuproqdan quruqlikka chiqqan.