Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi

algansen alganzits alganzits algansits uchansin

algan algan algan algan uchan

Kuplik

alganbis alganmis algabis alganik uchaniz

algansiler alganzar algazar alganitsar uchansiniz

algannar algannar algan algan ¦ uchan

I.

II.

III.

I.

II.

III.

G3°K UTGa" 3aM°H fe'LI Turkiy tillaRDa fakat bitta shakl emas, balki turli shakllar orkali

(-gan edi, -mish edi, -di edi)

shakllanadi. Bunday kurinadiki, uzok utgan zamon fe'li kushma zamon akliga -gan affiksini

olgan fe'llardan keyin kiska shakldagi shaxs- son kushimchalarini kushish orkali xosil buladi.

Bu shakl uzok utgan zamon fe'lining barcha turkiy tillar uchun eng faol shakli bulib tuslanish

paradigmasi kuyidagicha: .

Uzbek tilida

Shaxe Birlik

I- borgan edim

II- borgan eding

III- borgan edi

Kozok tilida

Shaxe Birlik

I- algan yedim

II- algan yedits

III- algan yedi

Kirgiz tilida

Shaxe Birlik

I- bargan yelem

I- bargan yelets

SH- bargan yele

Kuplik borgan edik borgan edingiz borgan edi(lar)

Kuplik algan yedik algan yeditsder algan yedi

Kuplik bargan yelek bargan yeletser bargan yele

Chuvash tilida bu zamon shakli fe'l negiziga shart mayli shakli -sa va tuliksiz fe'lning

tuslangan shakllarini kushish orkali xosil

Z~JTamm>M fmu)-

sirzatt`r, sirzachchi kabi.

-162-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Ugiz gurux tillarda esa bu shakl fe'l negiziga -gan affiksining kiskargan shakli (-on) va -

di (edi) + shaxs-son kushimchalarining kiska shaklini kushish orkali xosil kilinadi, turkman

tilida:

Bu zamon shakli fe'l zamoni anglatgan vakt nukgai nazaridan oldingi zamon shakllaridan

farklanadi: utgan zamon aniklik fe'li ishning yakinda bulib utganligini, tarixiy utgan zamon

fe'li ishning bundan oldinrok bulganligini bildirsa, bu zamon shakli ishning bunga nisbatan

xam oldinrok yuz berganligini anglatadi.

Bu fe'lning ma'no xususiyati tuliksiz fe'lning kaysi turda bulishiga boglik. Tuliksiz fe'l

edi shaklida kelsa, ancha ilgari bulgan xarakatni eslatish, ishning anik bajarilganligini

anglatish, ekan shaklida kelsa, aytilayotgan fikrning suzlovchiga avvaldan ma'lum bulmay,

keyin bilinganligini, emish shaklida esa, xarakatning bajarilgan-bajarilmaganligiga

suzlovchining ishonchsizligi, gumoni kabi ma'nolarni anglatadi.

Bu kabi ma'nolarni uzok utgan zamon fe'lining boshka shakllarida xam kurish mumkin.

Uzok utgan zamon fe'li ayrim turkiy tillarda ba'zan -mish, -di Kushimchalaridan keyin

tuliksiz fe'lning shaxs-son kushimchalarini olib kiskargan shakllarini kushish orkali xam xosil

kilinadi.

Ugiz gurux tillarda:

1) negiz+.iish+reduktsiyalashgan tuliksiz fe'l:

Shaxe Birlik

I. alandim

II. alandits

III. alandi

Kuplik

alandits

alandiniz

alandi

shaxe

turk

yazmishtim

Birlik

ozarbayjon

gagauz

almishtim

I.

II.

III.

iazmishti

iazmishtin

yazmishdim

yazmishdin

yazmishdi

almishtin

almishti

I.

II.

III.

iazmishtiniz

yazmishlardi

iazmishtik

Kuplik

yazmishdix

yazmishdiniz

yazmishlardi

almishtik

almishtiniz

almishtilar

-163-

www.ziyouz.com kutubxonasi

shaxe

I.

II.

III.

2) negiz+(3m+reduktsiyalashgan tuliksiz fe'l:

turk gagauz

birlik kuplik birlik kuplik

yazdiydim yazdiydik aldiydim aldiydik

yazdiydin yazdiydiiiz aldiydits aldiyditsiz

yazdiydi yazdiydilar aldiydi aldiydilar

Utgan zamon xikoya fe'li fe'l negiziga ravishdoshning -b, -ib li shakli va shaxs-son

kushimchalarining kiska shaklini olgan tuliksiz fe'lni kushish orkali xosil kilinadi. Buning

oldingi zamon shaklidan farki shundaki, buvda tuliksiz fe'lning fakat edi shakli kullanadi.

Bu fe'lning ma'nosi bulib utgan biror ish-xarakat, vokea yoki ^odisani eslatish, ^ikoya kilish

Yuli bilan ifodalanadi.

Bu fe'lning tuslanishi kuyidagicha:

shaxe ^zbek .. kozok

birlik kuplik birlik kuplik

I. yozib edim yozib edik ayt`p yedim aytpip yedik

II. yozib eding yozib edingiz ayt`p yedits aytip yeditsder

III. yozib edi yozib edilar aytip yedi aytip yedi

Utgan zamon eshitilganlik fe'li fe'l negizlariga -b, -ib kushim¬chasi orkali yasalgan

ravishdoshga tulik shakldagi shaxs-son kushimchalarini kushish orkali xosil kilinadi. Bu fe'lning

asosiy ma'nosi fe'ldan anglashilgan xarakatning bajarilgan yo bajarilmaganligini

suzlovchining uzi kurmagan, boshka birov orkali bilganligini, eshitganligini anglatadi.

Bu fe'l kuyidagicha tuslanadi:

Birlik

shaxe uzbek kirgiz nugay KOZOK

I. yozibman alipmin al`ppan al`pp`i

II. yozibsan alipsits ach`psats al`ps`ts

III. yozibdi alipti al`pt` al`pt` ,

I.

II.

III.

yozibmiz

yozibsiz

yozibdi

Kuplik

alippiz

alipsitsar

aliptir

al`pp`z al`pp`z al`ps`z al`ps`tsdar al`pt`lar al`pt`

- 164-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Bu zamon shaklining asosiy ma'nosiga (eshitilganlik) Karaganda

I shaxe birlik shakli ifodalanmasligi kerak, chunki suzlovchi xarakatning bajarilgan-

bajarilmaganligini boshka shaxe orkali biladi. Shu sabab bulsa kerak, ozarbayjon tilida bu

fe'lning I shaxe birligi xam, kupligi xam ifodalanmagan:

Shaxe Birlik Kuplik

I. - -

II. alibesh alibsinniz

III. alibdir alib(dir)lar

Uygur tilida bu fe'l fonetik uzgarishga uchrab, kuyidagi shaklni olgan:

Shaxe Birlik Kuplik

I. aptimen apt`m`z

II. apeets apsile(r)

III. aptu aptu

Ugiz gurux tillarda fe'lning bu zamoni fe'l negiziga -mish va tulik shakldagi shaxs-son

kushimchasini. kushish orkali xam xosil Kilinadi: ozarbayjon. yazmisham, yazmishean, yazmishdir,

yazmishix, yazmishsiniz, yazmishpar\ gagauz tilida almishim, almishin, apmish, almishik,

almish`tiz, almishlar kabi.

Bu shaklning fonetik uzgarishi yokut tilida -bis//-bit shakllarini keltirib chikargan:

Shaxe Birlik Kuplik

I- kvrbuttum kvrbupput

I. kvrbuttuts kvrbuppie

III. kvrbut kvrbutter

Tugallanmagan utgan zamon fe'li (utgan zamon davom fe'li) asosan fe'l negizlariga -r, -ar

orkali yasalgan sifatdoshlardan keyin kiska shakldagi shaxs-son kushimchalari olgan tuliksiz

fe'lni kushish orkali xosil kilinadi, bu fe'lni xosil kiluvchi shakllar kup.

Tugallanmagan utgan zamon fenri asosan fe'ldan anglashilgan xarakatning

tugallanmaganligini, davomliligini anglatish bilan birga xarakatning takrori, bajariladi

gan xarakatning shartlanganligi, tuliksiz

-165-

www.ziyouz.com kutubxonasi

feishing kdtstsay kullanishiga karab taxmin, chama, gumon, eslatish kabi turli ma'nolarni

anglatadi.

Bu fe'lning tuslanishi kuyidagi kurinishlarga ega:

1) fe'l negizi + -r, -ar shakli orkali yasalgan sifatdosh + kiska shakldagi shaxs-son

kushimchalarini olgan tuliksiz fe'l: > .

shaxe

I.

II.

III.

I.

P.

SH.

uzbek yozar edim yozar eding yozar edi

yozar edik yozar edingiz yozar edilar

Birlik karaim kkalpok

alir yedim olar yedim apir yedits alar yedits alir yedi alar yedi

Kuplik

alir yedik

alir yeditsiz

alar yedik

. . alar yeditsiz

alir yedilar alar yedi

yekut shar etim shar etgsh shar ete

shar etibit shar etigit shar etiler

2) uygur: alatt`m, alatt`ts, alatt', alattuts, alatt`tslar,

alatt`\ '

3) negiz+-/?, -ar, + -di < edi: turkman. alardim, alardits, alardi,

alardits, alarditsiz, alardilar\ ozarbayjon. alardim

alardi, alardix, alardiniz, alardilar;

4) negiz+movda+reduktsiyalashgan tuliksiz fe'l:

alardiu,

shaxe

I.

II.

III.

uzbek yozmotschi edim yozmotschi eding yozmotschi edi

Birlik ozarbayjon yazmaxta idim yazmaxta idin yazmaxta idi

turk

yazmaktaydim

yazmaktaydin

yazmaktaydi

I.

II.

III.

yozmotschi edik yozmotschy edingiz yozmotschi edilar

Kuplik yazmaxta idik yazmaxta idiniz yazmaxta idiler

yazmaktaydik

iazmaktaydiniz

yazmaktaydilar

5) negiz + -a, -y li ravishdosh + turgan + shaxs-son kushimchasini olgan tuliksiz fe'l:

-166-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Birlik

shaxe tatar nugay KOZOK

I. baratirgan idim baratagan yedim barat`nm'n

II. baratirgan idits baratagan yedits barat`n'ts

III. baratirgan idi baratagan yedi barat'n .

Kuplik

I. baratirgan idik baratigan yedik barat`ib'z

II. baratirgan idigiz baratagan yeditsiz barat`ns'z

III. baratirgan idiler baratagan yedilar barat'n

6) negiz +uvchi + shaxs-son kushimchasini olgan tuliksiz fe'l:

shaxe

korachoy-balkar birlik kuplik

I. barivchu yedim barivchu yedik

II. baraivchu yedits barivchu yedigiz

III. barivchu yedi barivchu yedile

Kirgiz birlik kuplik

shazchumun shazchubuz shazchusutsar shazchusutsar shazchu shazishchu

7) negiz + ravishdosh shakli + chats + shaxs-son kushimchasining tulik shakli:

shaxe

I.

II.

III.

shor (ats - ov) birlik kuplik

atsachatsim atsachatsmis atsachatszits atsachatszar atsachats atsachatsnar

x,akas (irla - kuyla) birlik kuplik

irlachatsmin irlachatsmis irlachatseits irlanchitszar irlachats irlachatsnar

8) negiz + a, -y li ravishdosh shakli +yotgan 'sifatdosh shakli + shaxs-son kushimchasini

olgan tuliksiz fe'l uzbek, yozayotgan edim, yozayotgan eding, yozayotgan edi, yozayotgan edik,

yozayotgan edingiz, yozayotgan edilar; kozok. kele jatir yedim, kele jatir yedits, kele jatir

yedi, kele jatir yedik, kele jatir yeditsiz, kele jatir yedi\ oltoy. barip dattim, barip

dattits, barip datti, barip dattik, birap dattigar, barip dattilar\

9) negiz + ravishdoshning -a, -y li shakli + tuliksiz fe'l:

shaxe

I.

I.

III.

boshkird

birlik a°la inim a°ola inits a°la ini

kumik, nugay, k.balkar

kuplik a°la shik aala inigiz a°la iniler

* birlik bara yedim bara yedits bara yedi

kuplik bara yedik bara yedigiz bara yediler

. - 167 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

10) negiz + yar + di + shaxs-son:

Birlik

shaxe turkman turk ozarbayjon

I. yazyardim yaziyordum alirdim

II. yazyardits yaziyordun alirdin

III. yazyardi yaziyor alir

Kuplik

I. yazyardik yaziyorduk alirdix

II. yazyerditsiz yazi yordunuz alirdiniz

III. yazyardiler yaziyorduler alirdilar

Xozirgi zamon fe'llari

^ Xozirgi zamon fe'llari fe'ldan anglashilgan xarakatning nutk suzlanib turgan paytda, nutk

momentida yuz berishi yoki yuz bermasligini, xarakatning nutk momentiga duch kelishini

anglatadi¬gan fe'llardir.

Misollar: nugay. alaman, oltoy. baradir'sh, turk. yaziyorum, korachoy- balkar. barivchuma,

tatar, achtigim, ozarbayjon. yazmaxtayam, kirgiz. jazip jatamin, uygur, okuvetimen, uzbek,

yozibutiribman kabi. *

Misollardan kurinadiki, xozirgi turkiy tillarda fe'lning Xozirgi zamon shaklini xosil

kiladigan shakllar kup, ular xam analitik, xam sintetik usul bilan fe'l negizlariga

kushilib, xozirgi zamon fe'llarini xosil kiladi, demak tarkib jixatidan xozirgi zamon

fe'llarining sodda va kushma shakllari mavjud.

Xozirgi turkiy tillardagi bu zamon shakli anik vakt ulchovi, vakt amplitudasini belgilash

jixatidan xam xilma-xildir. Xozirgi zamon fe'llaridan anglashilgan xarakat xar vakt xam

nutk suzlanib turgan paytga duch kelavermaydi: ba'zi shakllar xarakatning nutk momentidan

oldin boshlanib (utgan zamonda) xali davom etayotgan- ligini anglatish, ba'zi shakllar esa

xarakatning nutk momentida boshlanib, xarakatning xali tugallanmaganligini, davomliligini,

uzluksizligini yoki takrorini ifodalaydi. Shuning uchun xam ayrim turkiy tillar

grammatikalarida xozirgi zamon fe'lining zamon anglatish jixatidan ichki bulinishiga “utgan

xozirgi zamon”, konkret xozirgi zamon”, “xozirgi kelasi zamon”, “kuzma-kuz xozirgi zamon ,

“aralash xozirgi zamon” kabi atamalar kullanadi.

- 168 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

X^ozirgi turkiy tillardagi xozirgi zamon fe'llari anglatgan ma'nolari va vakt anglatish

xususiyati xamda uzbek tili grammatika- laridagi an'anaviy tasniflarga kura kuyidagi

turlarga bulinadi:

1. Konkret xozirgi zamon fe'llari.

2. Xrzirgi-kelasi zamon fe'llari.

Konkret xozirgi zamon fe'li xamma turkiy tillarda emas, asosan Urta Osiyo va Sibir` turkiy

tillarida keng tarkalgan bulib, fe'l negizidan keyin tulik shakldagi shaxs-son kushimchalarini

olgan - msshta xamda fe'lning -a, -y li ravishdosh shaklidan keyin tulik shakldagi shaxs-son

kushimchalaRini olgan -yap, -yotir < yotmok, kushimchalari xamda tur, utir kabi kumakchi fe'llar

vositasidagi kushma zamon shakllarida xosil buladi. Konkret xozirgi zamon fe'lining -motsda

affiksi fe'lning xarakat nomi shakli -mok, + urin- payt kelishigi kushimchasi -da sifatida

xosil bulgan bulib, fe'ldan anglashilgan xarakatning nutk suzlanib turgan paytdan oldin

boshlangani, nutk suzlanib turgan paytda xam davom etayotgani, davom etishi ifodalanadi.

Demak, fe'lning bu zamoni xam, garchi konkret xozirgi zamon fe'li deyilgan bilan fe'ldan

anglashilgan zamon (vakt) ma'nosini aynan nutk suzlanib turgan payt bilan chegaralangan

emas, unga nisbatan uzokrok vaktni kamrab olgan.

Kiyoslang:

uzbek turk

shaxe

birlik kuplik birlik kuplik

I. yozmotsdaman yozmofamiz yazmaktayim yazmaktayiz

II. yozmotsdasan yozmotsdasiz yazmaktasin yazmaktasiniz

III. yozmotsda yozmotsdalar yazmaktadir yazmaktadirlar

shaxe

birlik

I. yazmaxtayam

II. yazmaxtasin

III. yazmaxtadir

ozarbayjon

kuplik

yazmaxtayix

yazmaxtasiniz

yazmaxtadirlar

Konkret xozirgi zamon fe'linyNg -yot, -yotir affikslari orkali Xosil bulgan turining

tarkalish diapazoni (turkiy tillararo distributsiyasi) oldingi zamon shakliga nisbatan ancha

keng. Ma'nosiga

-169 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

kura xam nutk suzlanayotgan paytda boshlanib, keyin xam davom

yotayotgan, x.ali tugallanmagan xarakatni anik anglatadi.

Misollar:

uzbek nugay

birlik kuplik birlik kuplik

yozayotirman yozayotirmiz bara yat`rman bara yat`rm`z

yozayotirsan yozayotirsiz bara yat`rs'ts bara yat`rs`z

yozayotir yozayotir bara yat`r bara yat`rlar

shaxe

I.

II.

III.

Konkret xdzirgi zamon fe'lining -yot, -yotir shakli fe'lning -b, -ib li ravishdosh shaklidan

keyin kushilib, xarakatning davomli- ligi ma'nosini anglatadi.

Kiyoslang:

shaxe

I.

II.

III.

I.

II.

III.

birlik shazip shatimin shazip shatasits shazip shatat

birlik al'p jat'rm'n al'p jat'rs'ts app jat'r

Kirgiz

kuplik shazip jatabiz shazip shatasitsdar jazip jatishat

kozok, korakalpok

kuplik al'p jat'rm'z al'p jat'rs'z ap`p jat'r

Bu shakl uygur, ifodalanadi:

turkman, oltoy tillarida boshkacharok shaklda

birlik

shaxe uygur turkman oltoy

I. otsuvat'men otsap yatirin al`t dadim

II. otsuvat'eets otsap yatirsits alip dadits

III. otsuvat'du otsap yatir alip dat

I. kuplik

otsuvatt'm`z otsap yariris alip dadibis

II. otsuvatt'e`z otsap yatirs`shiz alip dadigar

III. otsuvat'du otsap yatirlar apip dat

Tuva, xakas, shor kabi Sibir` turkiy tillarida -yot, -yotir shakli -chat//-chit shaklida

kullanadi. Bunday xolda ba'zan fe'lning ravishdosh shakli tushirilib, -chat//-chit affikslari

bevosita fe'l negiziga kushiladi:

-170-

www.ziyouz.com kutubxonasi

shaxe

I.

II.

III.

birlik

oynapcham

oynapchazits

oynapcha

xakas

kuplik oynapchabis oynapchazar oynapchalar

birlik

kvrchim

kvrchazits

kvrcha

shor

kuplik

kerchabis

kvrchazar

kvrchalar

K^ipchok gurux, tillarda bu zamonning tur, utir, yot k^makchi fe'llar bilan x,osil buladigan

analitik shakli faol kullanadi va x,arakatning davomiyligini anglatadi. *

Misollar:

shaxe birlik tuva tilida kuplik

I. ap turmen ' apturbis

P. ap dursets ap tursiler

P1. ap tur ap turlar

birlik kozok tilida: kuplik

I. jaz'p ot`rm'n jaz'p ot`rm'z

II. jaz'p ot`rs'ts jaz'p ot`rs'tsdar

III. jas'p otir jaz'p ot'r

birlik turkman tilida: kuplik

I. alip durmen alip durmiz

II. alip dursets alip dursiz

P1. alip dur alip durlar

X,ozirgi-kelasi zamon fe'li negizlariga ravishdoshning -a, -y li shakli va tulik shakldagi

shaxs-son kushimchalarini kushish orkali *osil kilinadi.

Tuslanish paradigmasi:

shaxe

I.

II.

III.

uzbek

yozaman

yozasan

yozadi

birlik nugay alaman . alasan alad`

Kirgiz

jazam

jazasan

jazat

-171-

www.ziyouz.com kutubxonasi

jadvalning davomi

kuplik

I.

(I.

III.

yo zam iz stam`z

yozasiz shas`z

yozadilar alad`lar

jaziisht

jazasiz

jazaoiz

Xozirgi-kelasi zamon fe'lining -r, -ar sifatdosh shaklini olgan fe'llardan x.osil ki.chinishi

kadimturkiy tillarda xam mavjud bulgan va keyinchalik xozirgi turkiy tillarga keng

tarkalgan:

I shaxe birlik:

ozarbayjon. ali rim, turk. acharim, turkman. acharin, uzbek. olarman, nugay. acharman, oltoy.

alarim, tuva. alarmen, xakas, alarbin, korachoy-balkar. alirma, kozok. alarmen, karaim,

alarm`n, kumik. alarman, kirgiz, acharmin, uygur, ashshsh\

II shaxe birlik:

ozarbayjon. starsan, turk. alar sin, turkman. alarsits, uzbek. olarsan, nugay. alarsits,

oltoy. acharits, tuva. alirsets, xakas, ashrzits, korachoy-balkar. alirsa, kozok. alarsits,

kirgiz, alarsits, kumik. alarsats\

III shaxe birlik:

ozarbayjon. alar, turk. alir, turkman. achar, uzbek, olar, nugdy. olar, oltoy. alar, tuva.

alir, xakas, alar, kozok, kumik, kirgiz, alar, uygur, ala(r); ¦ ’

J shaxe kuplik:

ozarbayjon. sparax, turk. alarmiz, turkman. alaris, uzbek. olarmiz, nugay. (parm'z, oltoy.

alarbis, tuva. alarvis, xakas, alarbis, kozok. alarm'z, kumik. alarbis, kirgiz, alarbis,

uygur. ala(r)miz;

II shaxe kuplik:

ozarbayjon. aparsiniz, turk. alarsiniz, turkman. aparsiniz, oltoy. atrigar, tuva.

alirsiler, xakas, alarzar, korachoy-balkar. alirsiz, kumik. alarsiz, kozok. alarsitsdar,

kirgiz, alarsitsar, uygur. ala(r)silar\

III shaxe kuplik:

^ ^ ozarbayjon. achirlar, turk, turkman. alirlar, uzbek, olarlar, nugay, oltoy. alarlar,

tuva. alirlar, xakas, alarlar, korachoy-balkar! alirlar, kozok. aiap, kumik. alarlar,

kirgiz, achishar, uygur, ala(r) kabi.

Bu shakl yokut tilida kuyidagicha:

- 172-

www.ziyouz.com kutubxonasi

shaxe birlik kuplik

I. atsabin stsabit

II. stsagin a^agit

III. shar shallar

X,ozirgi-kelasi zamon fe'lining xozirgi turkiy tillarda kam uchraydigan shakli:

oltoy tilida

shaxe birlik kuplik

I. baradirim baradiribis .

II. baradirits baradigar

III. baradiri baradiri

xakas tilida

I. tabadirbin tabadirbis

II. tabadirzits tabadirzar

III. tabadir tabadirlar

Kelasi zamon fe'llari

Fe'ldan anglashilgan xarakatning nutk; suzlanib turgan paytdan keyin yuz berishi yoki yuz

bermasligini anglatadigan fe'llarga kelasi zamon fe'llari deyiladi: yozmotschiman, yozarman,

yozajakman kabi.

X,ozirgi turkiy tillarda kelasi zamon fe'llari xam turli shakllar orkali shakllanadi va

deyarli barcha xollarda xarakatning kelajakda bajarilishi yoki bajarilmasligi va suzlovchining

turli xil modal munosabatlarini - xoxishi, istagi, gumoni, taxmini kabi _ ma'nolarni

anglatadi.

Kelasi zamon fe'llarining shakl va ma'nolarini xisobga olgan x,olda ular ikki turga

ajratiladi:

1. Kelasi zamon davom fe'li.

2. Kelasi zamon gumon fe'li.

Kelasi zamon davom fe'li fe'lning -a, -y li ravishdosh shaklidan keyin tulik shakldagi shaxs-

son kushimchalarini olgan - -digan < -turgan (-tigan//-tagan//-tin) affikslarini kushish

orkali xosil kilinadi.

-173-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Kelasi zamon fe'lining bu shakli xamma turkiy tillarga xos emas. Ma'nosi - nutk suzlanib

turgan paytdan keyin yuz beradigan yoki yuz bermaydigan fe'ldan anglashilgan xarakatga

suzlovchining xoxish va istagini bildiradi.

Bu fe'lning tuslanish paradigmasi:

uzbek tilida kuplik boradiganmiz boradigansiz boradigan tatar tilida

ba°ratirganbis ba°ratirgansiz ba ratirgan kozok tilida

barat'ib'z

barat'nsshdar

barat'ns'ts

Bu fe'lning yana ma'no jixatidan shunga yakin alasimin, achasisits alasi, achasibis, alasisiz,

apasi; olgum, olgung, olgusi, olgumiz, olgungiz, olgusi; atgagshan, achgaysan, apgay,

achgayshnz, agaysiz, achgaylar kabi turlari uchraidi. Fe'lning bu turini grammatik

adabiyotlarda kelasi zamon maksad fe'li xam deb yuritiladi. Bu fe'lning keng tarkalgan shakli

fe'lning -a, -i li ravishdosh shaklidan keyin tulik shakldagi shaxs-son kushimchalarini olgan -

jak//-ajak kushimchasini kushish orkali yasaladi.

shaxe birlik

I. boradiganman

II. boradigansan

ga. boradigan

I. ba°ratirganmin

i. ba°ratirgansits

sh. ba°ratirgan

I. barat'nm'n

p. barat'ns'ts

sh. barat'n

shaxe

I.

I.

III.

birlik

yozajakman

yozajaksan

yozajak

uzbek tilida kuplik yozajakmiz yozajaksiz yozajak

-174-

www.ziyouz.com kutubxonasi

jadvalning davomi

kumik tilida

I. baracha`uian barachatsbiz

i. barachatschats barachatsiz

III. ¦ barachak, barachashlar

ozarbayjon tilida

I. oxuyajagam oxuyajagix

II. oxuyajaxsan oxuyajaksiniz

III. oxugshjak oxuyajakdirlar

Kelasi zamon gumon fe'li fe'l negiziga sifatdoshning -r, -ar shakli va tulik shakldagi shaxs-

son kushimchasini kushish orkali xosil kilinadi. Bu fe'l anglashilgan xarakatning yuz berishi yoki