Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi

rakTerlangan umumKabila tillari tilida saklanib kolgan edi- bulgorlarda, kisman chuvash

- 14-

www.ziyouz.com kutubxonasi

d'as//d'az kdz//kbs bez// bes

d'aril (yer) kor (kuz) bvr (ok) kabi.

Bu dalillar shuni kursatadiki, xunn davrining sunggi

V asrlarida xam xali turkiy kabilalar va kabila tillari tula ajralib ulgurmagan

bulib, til jixatdan juda kup umumiylikka ega bulgan kabilalar ittifoki va umumkabila

tillari mavjud edi. Yangi eraning V asrlarida Garb da bulgor va ogiz-korlik-kipchok, Sharkda

uygur-ugiz, kirgiz-kipchok kabilalar uyushmalari va tillari karor topdi.

Turkiy tillar tarakkiyotishshg 3-kadimturkiy davri turkiy kabilalar va kabila tillarining V-X

asrlarini uz ichiga olib, bu davrni xam uch faslga ajratish mumkin:

a) tukyu (V-VIII asrlar);

b) ka'dimgi uygur (VIII—IX asrlar);

v) kadimgi kirgiz (IX-X asrlar).

Bu davr turkiy tillarning mugul tillaridan xam tula ajralib chikish davri bilan

xarakterlanadi.

Ma'lumki, sunggi davrlarda garbiy xunnlar tobora garbga tomon siljib borib kariyb butun

sharkiy Ovrupani egallab oldi. VI asrlarga kelib Xunn davlati yemirilgach, usha yerlardagi

turkiy Kabilalar bulgor va xazar kabilalar ittifokiga singib ketdi. Bu paytlarda kadimgi

sharkiy xunn xududlarida xam kuchli kuchmanchi Tukyu imperiyasi vujudga kelgan bulib, ular

Amudaryo soxillaridan Xindistonning shimoliy chegaralarigacha bulgan xududlarni egal- ladi.

Lekin bu imperiya u kadar uzok yashamay, 580-584 yillarda parchalanib, markazi Yettisuv bulgan

garbiy va markazi Muguliston shimoli bulgan Sharkiy Tukyu davlatlariga ajraldi. VII asrlarda

Sharkiy Tukyu xitoy va uygurlar, VIIT asrlarda butun Garbiy Tukyu arablar tomonidan istilo

kilingach, Yettisuv xududida Karlik, Sirdaryo soxili va Orol buylarida Ugiz davlatlari

vujudga keldi. Xullas, VIII asr oxirlarida turli turkiy kabilalarni uziDa

mujassamlashtirgan sharkda uygur, Markaziy va Urta Osiyoda ugiz, korlik, garbda esa Xazar va

Bulgor davlatlari vujudga keldi.

VI—VIII asr turkiy kabilalar va davlatlar xakida, ayniksa, Sharkiy Tukyu davlati tili xakida

boy yozma yodgorliklar mavjud. Sharkiy Sibirdan topilgan Kultegin, Guduluxon, Bilga koon,

-15-

www.ziyouz.com kutubxonasi

YENI“Y

Uygur yozuvidan foyd^anganligi ma`lG T™” *" XaLKLaR Karaganda, kadimgi uygur yozuvi tili

rIX™ manbalarga

Koraxoniylar davlat tili XH-XIII asptt INCHELIK X~XP asrlarda XGN-XIV asrlarda Oltin Up! R

RDE u™3-™s* adabiy tili,

X1XaF„ardaRG„^™ GGTGIX™ x"xG ^

adabiy tillari uchunasos bulgan ’ asrlarda eski turkman

“G" Tumo -¦

yangidan tashkil topish’davri xam buldiTyag KUCHLI Parchalanish va Muguliston xududlapi kalim™ U

d • X asr oxiRlarigacha kelib,

®-k) ga,a TzGoX Ta™™^

voxasida korlik, butun janubiy t UR (uigur)’ Yet™suv

gak Ak&sif:g - - ~s„—;ia

fakat turkiy tillar leksikasida emas (masalan vni^ ^GarishlaR Markazii Osiyoda va Kaspiy v™„

„ l. asalan, V1II-XI asrlarda

tillar), xatgo, grammatik ’ kurilishi ayniks^G"3" “ Er°NLashgan uzgarishlarga olib keldi. ’

niksa F°netikasida katta

belgil^ndaki,TaTimGK.IlTILLaR F°Ne™kas"™- xarakterli Deyarli yukotib (chuvash tili kabi

U^D0Shlari Xoldiklari uz izlarini

ularning ^nini " ZIrIM ™LLarni *isobga olmagavda),

Rn~//U~sYaz~NKon -I? " bT ~ d™y ~ yay (yo3)) unD°shlaRi; yaz - yay kabi) undoshlari egalladi"

“ °ISH ~ SHSH ~ ™SH' yan “

-R*aR)^^ TURK DZVRI «X-XV

mavjud tillarning xar birining uziga xosTovush^^G’ *°3HP™ boiligi va grammatik kurilishi

jixatilyan I KIefasi’ LU™ mustakil rivojlanish davri buldi. Til tarakkie^GinGbu^dav”

-16-

www.ziyouz.com kutubxonasi

xdm shartli ravishda ikki faslga Krraxonkylar (X-XTI asrlar) va mugullar (XII-XIV asrlar)

fasliga bulish mumkin.

Tarixiy yodgorliklarning guvox, berishicha, X asrda Yettisuv voxdsida korlik kabilalar uyushmasi

kuchayib, markazi Bolosogun, keyinchalik Koshgar bulgan kudratli turkiy Koraxoniylar

davlatini vujudga keltirdi. Ular sharkda barcha mayda kabilalarni uz davlatiga birlashtirib,

garbda Amu va Sir vodiysiga Somoniylar kukmron- ligidagi korlik-uygur, Sirning kuyi

okimida ugiz-kipchok kabilalar uyushmalari joylashgan Markaziy va Urta Osiyo xududlarida uz

xukmronligini kengaytirdi. Natijada Koraxoniylar davlatida sharkda korlik-uygur lax,jalari

asosidagi, garbda esa ugiz-kipchok lax,jalari asosidagi eronlashgan va arablashgan ikki

turkiy til vujudga keldi.

Bu davr tili xdkida yozma manbalar yetarli bulib, ulardan birinchisi M.Koshgariy “Devon”idir.

Koshgariy ma'lumoticha, bu davr kabila va kabila tillari ikki tarmok - shimoliy va janubiy

tarmokdarga bulinib, shimoliy tarmokka sharkdan garbga tomon pecheneg, kipchok, ugiz, yamak,

boshkird, basmil, kay, yabgu, tatar, kirgiz, janubiy tarmokka garbdan sharkka tomon chigil,

tuxsi, yagmo, irgok, choruk, jumul, uygur, tabGach kabila va kabila tillari kiritiladi.

Koraxoniylar davri adabiy tilining yana bir kimmatli yodgorligi bolosogunlik Yusuf Xos X

°jibning “Kutadgu bilik” asarlaridir. Bundan tashkari XII-XIII asrlarda yaratilgan Ax,mad

Yassaviyning “Devoni x,ikmat”, uning shogirdi Ax,mad Yugnakiyning “Xibat ul- xakoyik”

asarlari usha davr turkiy adabiy tili va madaniyati durdonalaridir. Sharkiy va garbiy adabiy

til an'analari, keyinchalik xatto, XIV-XV asrlarda “Kissasi Rabguziy”; “Kissasi Yusuf”

asrlari orkali davom ettirildi.

XI asrda Koraxoniylar davlati uzaro nizolar natijasida uz mavkeini yukotgan. Bu davrda

ugiz kabilalari ittifokiga mansub bulgan Saljukiylar x,arakati va sulolasi vujudga kelib,

ular janubi- garbda Armanistonning shimoli va Kichik Osiyo xududlarigacha bulgan yerlarni uz

x,ukmronligi ostiga olgan. Ugiz lax,jasi asosidagi bu davr tili x,akida x.am “Ugiznoma” va

“Kitobi dodam Kurkut” yodnomalari orkali kimmatli til manbalari saklangan.

Koraxoniylar davlatining yemirilishi kipchok kabilalari itgifoki manbaida x,ozirgi

Kozogistbnning janubiy xududlaridan Kuyi Idil` (Volga) va Shimoliy Krim x,ududlarigacha

bulgan kipchok chuli - Dashti Kipchokda kuchmanchi kipchok uyushmalari davlati maydonga keldi.

-17-

www.ziyouz.com kutubxonasi

g- asrlarda ular Yeyik va Itil daryolari kuyi okimidagi

yecheneglar davlatini parchalab tashlab, kariyb Kichik Osiyo va usiyaning sharkiy dashtlarigacha uz

kullari ostida birlashtirdilap Pecheneglarning bir kismi garbga tomon L*«6^o*ZrSZ mad`yar,

venger - Vamberi) tarkibiga singib ketdi Z KiSMTesa

Gli?akold„°NgGLJIb’ ^ZIRGI K030GIST0N’ Korakalpokiston yerlariga kelib koldi (sorsshalpots <

chernie klouboki > sopa kyuubok > kopa

kopyaT > S°Ra tshOTS)- Sunggi ^Rlarda bu kushilmalardan nugay kozsGk korakalpok elatlari

vujudga keldi. K’

Kadimgi kipchok kabilalar uyushmasi tili adkida deyapli yozma

y^T^T"”™' XI-X" asr №n4W ™" ™ mTshgarny

fill™ Davrdagi atokli otlar *amda joy nomlari orkaligina

ba'zi ma'lumotlarni olish mumkin. orkaligina

Shapki1US^GmR Tara^iyoti»ing MU^ Fasli aslida XIII asrlarda Sharkii Sibir`, Markazii va Urta

Osiyo, Urolning garbiy xudud-

laridagi yerlarning mugullar tomonidan istilo kilinishi dav™

ytsm SharKDa GUbi CHULI (saxro)da yashovchi kambagal, madaniy kolok kuchmanchi mugullar xakida X-

Vamberi: “Ular til va kiyofaGjixaGan urklarga karindoshdir. Ushbu xalK orasida 549 (1154)

yilda dunyoga

ku™aCHRkT™yeLbDaxolU KaChraM°”N1ING ismi TemUR™ bulib temir yabi uchli, kag`ii bax.odir edi.

Shu imtiyozlari tufayli yoz vatan

=

“Tsj. aVa“beR"' BUX0,M Movarounnaxr tarixi t”

“CHIN™ZX0N MuGuL yuRtinDa Yilun-yillik tegan yerda dunyoga keldi. Bir kuli yumuk edi. Enaga

bulgan xatun, kulini ochti kupdakim bir pora uyushkan kon. Muni kelib otasiga aytdilar. Bir

kishi aytdi’ u uglon ulug podshox, bulur. Yer yuzining barchasini olur. Bu kon aning

-18-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Akademik Bartol`d mugullar istilosi mugullarning uziga nisbatan turklar takdiriga kuchli

ta'sir kildi. Chunki butun mugullar istilo kilgan yerlarda davlat tili turkiy til bulib

koldi, deganda xdkli edi. Sababi mugullar bu davrda uygur yozuvini uzlashtirib, davlat

ishlarini shu yozuv va turkiy tilda olib borar edi.

XIII-XV asrlarda kelib, mugul imperiyasi yemirilgach, ular xukmronlik kilib turgan barcha

yerlar Temur va temuriylar tasar- rufiga utdi. Bu davrda bir kancha turkiy adabiy tillar,

jumladan, eski uzbek adabiy tili xam shakllandi va rivojlandi. Bu davr tili xakida yozma

manbalar yetarli darajada bulib, Durbek, Atoyi, Lutfiy asarlari, ayniksa, Alisher Navoiy

davri yozma adabiyoti buning yorkin misolidir.

Turkiy tillar tarakkiyotining yangi turk davri (XV-XX asrlar) turkiy elat va xalklar

yashaydigan butun xududlarda barcha turkiy elat va xalklar, elat va xalk tillarining kushilishi

va ajralishi natijasida yangi-yangi turkiy tillarning kat'iy karor topish davri buldi.

Garbda butun chuvash urug va kabila uyushmalari yagona chuvash xalkini, kipchok-bulgor kabilalar

uyushmalari tatar va boshkird xalklari va xalk tillarini, kipchok-polovets uyushmasi kozok,

korakalpok, nugoy, karaim, kumik, korachoy, balkor, Krim tatarlari xalk va elatlari, xalk

va elat tillarini tarkib toptirdi. Bundan tashkari garbda ugiz-bulgor uyushmasidan gagauz va

bolkon turklari tillari maydonga kelgan bulsa, ugizlardan turkman xalki va turk,

ozarbayjon burjua millatlari va millat tillari, korlik birlashmasidan uzbek va uygur xalk

xamda xalk tillari uzlarining xozirgi kiyofasini topdi.

Bu davr Sharkda xam barcha elat va xalklarning xamda ularning tillarining uziga xos

shakllanish va mustakil takomillashish davri buldi. XVII-XIX asrlarda kirgiz, oltoy, yokut,

tuva, karagas, xakas xalklari va xalk tillari maydonga kelib, mustakil tarakkiyot

boshladilar.

XV-XX asrlar Garb, Markaziy va U rta Osiyo arab, fors, kisman, rus, Sharkda esa mugul va rus

tillari bilan yakin aloka va uzaro ta'sir davri xam buldi.

Umuman, XIX asrning II yarmi va XX asr boshlarida turk, ozarbayjon, uzbek, uygur, kirgiz,

tatar, boshkird xalk va millatlari uzlarining yuksak madaniyati, yozuvi va mukammal yozma

adabiyotiga ega bulgan bulsa, kozok, korakalpok, nugay, gagauz, karaim, kumik, korachoy,

balkor, tuva, karagas, yokut, xakas, kamasin, shor, oltoy kabi xalk va

-19-

www.ziyouz.com kutubxonasi

™Zi~a;8lMa aDabIe1t " U» mustakil

shartl„XishdaT”aRsrT5„lKsa'T"""NG YA"™ 1№K Da,Ri™

tarakkiyotini XX aspning tt aslida ^ davR tURkiy tillar

GR Ikkinchi *aj„ URU1dG ^s„dGa»XI?

jixatdan ravnak topib, mislsiz darajada tez rivojlana boshladi NII

tillarini ZZTLZZJs^Ti^T ^ 6UR*Ua MILLat

G w ;ug=;?“ - - je:

tilshunoslik fanining xam Sta *YASha s0*alaRining> jumladan, turkiy tillar^ 6oShl™TuG,aRGG

„aaTy'VVR" bU™' XaM“ va tarjima lugatlari yaratilli uyami - grammatikalari, imlo

orfografik va orfoepik mezonla’ri belgil^nd™ TILLarNIIG uziga xos bulgan x^opTki ijodiyoti

Sobi”

oGb?VDaGaIf^rMMaguGmVa ToTLarNING JaX0N adabiyo™ga tanilgan T.Kaipbergan^ R&.

unlab adiblari va fan mutafakkirlari yegashi'b chiedi. R “ *** TURKIY TILLARNIIG TASNIFI *

ta'siri XIX derninJ^OXH^^XX K”eSII'tarixiy tilshunoslikning tillarni kiyosiy^nishGta^Gish soT™

gGG ^ tilshunoslari bilan bir katoola nvr ^Sida Garb turkshunos

I.N.Berezin, N.I.Il`minskiy R R Rya i ATurKShunos 0limlari F F Kot,, i i 1il`minskii,

V.V.Radlov, N.A.Aristov, F Katanov F.`.Korsh, A.N.Samoilovich, V.A Bogopolip™y rcu a

ov’

kalar samarali ish olib bopliG G ’ S-YE.Malov va bosh- ularning kupchiligi TURKIY tilt yeKIN

„Shuni aytish joizki, kilishga bir tomonlama yondashdiGG u^arlanUrganish va tasnif tillarni

tasnif kilishla Lyatt , Ulardan airimlari turkiy asosga olgan bulsa boshkalapi tv arning

XUDUDIY joylanishlarini

jarayonini J ^>5^3LGISH,,L!1,J""G * D“R"Y tasnifda xar bir TURKIY tip tomonlarini xisobga

oldilar;

umumiyligini shu turkiy tillya “ING 0SHK;a Turkiy tillaR bilan millat) ning ZZTfi JZ

SU*LZShuvCHI jamoa <*—. *ig, xalk va

URganmadiva tasnif kilma™™ bILZN ^

-20-

www.ziyouz.com kutubxonasi

TIu jixdtdan olib Karaganda turkiy tillarning rus tilshunosi A.N.Samoylovich va keyinchalik

N.A.Baskakov tomonidan kilingan tasnifini oldingi barcha tasniflarning ilmiy umumlashmasi va

xulosasi deb anglash mumkin.

A.N.Samoylovich turkiy tillarning tarixiy tarakkiyot jarayoni, tovush tizimi va suz tarkibini

xisobga olib ularni 6 guruxga ajratadi. Buni kuyidagi jadvalda yakkolrok kurish mumkin:

Belgilari Xozirgi

Gurux Tarixii

asosi 1 2 3 4 5 6 turkii

tillar

1-r

gurux bulgor,

chuvash taxar ura 1 40

1 sari kachan chuvash

2-D

gurux uygur !

S 1 §

s tag sarig kap-gon karagas,

tuvava

sarin,

uygur,

shor

Z-Tav

gurux KIPCHOK toguz ! bel pul tav 1 sari kalgan oltoy,

kirgiz,

kumik,

korachoy,

karaim,

tatar,

boshkird,

kozok,

pugay

4-Togli

gurux chigatoy %

o

5 *1 ye«

«g tag sar`sh I uzbek

5-Togli

GURUX kipchok-

turkman ! i ayak 1 — 1

tog sari kolgon

6-Ol

gurux turkman ! 1 1

• 1 sari |

k turkman, ozarbay- jon, turk, gagauz.

-21-

www.ziyouz.com kutubxonasi

tarixiy ta^kkiyot ^ayo^d^r^madd^G™ TILLZrNING butUn tillar oilan, ikkinchi tomondan manch™

DIMGI negiz (asos) *a™’ fin-ugar tillari bilan uzlukeich » X^T°I’ fors'tojik- RUS, Kiyofasi,

lugat boyligi va goammya™uNOSabatda 103 bergan tovush larni tula aks ettirib bergan emas 4VH

* Kurilishidagi uzgarish- xozirgi davrlargacha Sibir` Markaziy va E^adan oldingi asrlardan to

xududlarida xaet kechirgan rvmm ™ ShaRKiy Ovrupa

ittifoadari va elatlar uzluksiz Srv ^RKSH URUG Va Ka6l™P

va maglubliklar natijasida necha maotT"S b°SK™Lar’ goliblik parchalangan, ayrim kabila va

kabilyatp ^SHILI ’ necha marta kabilalar ittifoki tarkibiga singib ^gGnvG” "G® VDbiLa Va

ularning tillarida xam uz ifodasinitopgan. *'*' U’ Shub*asiz-

tillari juda kadimdaGboshlab ^sh^redy^G ™ Kabilalar va Ularning kabila tillariga ajralib

ketganlishyaya» R 1URKSH kabilalar va ikki boskichga ega bulib birinchisi ya dalolat beradi. Bu

bulinish kabilalarning sharUiy ’ *TS YA"GI Eraning boshlarida turkiy ikkinchisi VII—VIII

asrlarda yagona TUYULT"'™^ ajralishi bulsa, turkiy kabilalarning sharkiy va gapbiy J®"18™ “

uning tarkibidagi ittifoklariga ajralib ketishidig. Xt™ K ilalaR va kabilalar ularning

tillarining asosi utmiptya IR™ Turkiy xalk^aR va Kadimgi sharkiy va garbiy xunnlarga^orib

tak^shdi. ^ ^ ^

polovets kabilalari i^ifo^rTtarixi^^" XEZar’ pecheneg,

Kozok, uzbek kabilalar «ttifokdari tapix Ke™Nr°K 0ltin URda- nugay, Tarixning shaxodat

bep2chya v N UZVIY boglivdir-

jixatidan kadimgi garbiy tukyu gapbi^™'^ barchasi kelib CHIKISHI ugiz va kipchok garbiy

kabilalar ittifoadapiU^GMaLaRI ^ Kadim™ Ulanadi. Demak, xozirgi kopakalpGk- vT Uyushmalari

bilan

kadimgi urug va kabila^arni vdssamla Tar™bida bir kancha biri kadimgi polovetslar

petenet^SIrGai 5ulib’ ularning xar

kabilalar uyushmalari, uzok utmishlyagi ya™ ^ipchovda™ Kipchok

va bulgorlar bilan KOn-karindoshdiGxtL™ TarKibidagi xazaR tarkibidagi xontekli, kangli ipgo

RGI k°Rakalp°K xalki kushtamgali, achamayli, kipchok nuki i KuNGIrot> «azayakli, tarokli kabi

urug va kabilalarning xVZmv KCHarac’ uyguR- tilav, nugai, kozok, uzbek va xatgo boshki™ Shu

N0Mlar 6™ xozirgi mavjudligi buning dalilidir ’ Bu xususiyat ^3^ Tarkibida *a” turshi xalk

va turkiy TSH1 tshshig^ «n xar bir

-22-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Turkiy tillar tarakkiyotining uzok tarixiy jarayoni va xar bir turkiy tillarning uziga xos

va umumturkiy tovush kiyofasi, lugat boyligi xamda grammatik kurilishidagi uzgarishlarni

xisobga olgan xolda N.A.Baskakov ularni dastlab ikki yirik tarmokka: turkiy tillarning

garbiy xunn tarmogiga va sharkiy xunn tarmogiga ajratadi.

A) TURKIY TILLARNING GARBIY XUNN TARMOGI.

Bu tarmok yana turt yirik guruxga bulinadi:

I. Bulgor guruxi.

1) sadimgi tillar'. bulgor tili, xazar tili.

2) %ozirgi til: chuvash tili.

II. Ugiz tillari guruxi.

1. Ugiz-turkman shoxobchasi:

1) sadimgi til: X-XI asr ugyz tili;

2) x,ozirgi tillar: turkman tili, truxmen tili.

2. Ugiz-bulgor shoxobchasi:

1) sadimgi til: pecheneg tili, uz tili;

2) u;ozirgi tillar: gagauz tili, bolkon turklari tili.

3. Ugiz-saljuk shoxobchasi:

1) sadimgi tillar: saljuk, eski usmonli turk tili;

2) jfozirgi tillar: ozarbayjon tili, turk tili.

III. 1^ipchok tillari guruxi.

1. Kipchok-polovets shoxobchasi:

1) sadimgi til: kipchok tili;

2) u;ozirgi tillar: karaim tili, kumik tili, korachoy tili, bolkor tili, krim - tatar

tili.

2. Kipchok-bulgor shoxobchasi: xozirgi tatar tili, boshkird tili.

3. Sipchok-nugay shoxobchasi: nugay tili, korakalpok tili, kozok tili.

IV. Korlik guruxi.

1. Korlik-uygur shoxobchasi: k a d i m g i uygur tili.

2. Korlik-xorazmiy shoxobchasi:

1) korlik-xorazmiy, oltin urda, chigatoy tillari, eski uzbek tili;

2) uzbek tili, uygur, tili.

-23-

www.ziyouz.com kutubxonasi

B) TURKII TILLARNING SHARKIY XUNN TARMOGI.

Bu tarmok ikki guruxga bulinadi: '

I. Uygur-ugiz guruxi.

I. Uygur-tuyuo shoxobchasi:

1) sadimgi tillar: kadimgi u g i z tili, urxun- yenisey yozuvlari tili, kadimgi uygur

tili;

2) yokut shoxobchasi - x,ozirgi yokut tili; '

3) x,akas tillari shoxobchasi - ^ozirgi xakas tili, kamasin tili, shor tili, chulim

tatarlar tili.'

II. Kirgiz-kipchok guruxi.

1) krdimgi til: k a d i m g i kirgiz tili;

2) jfozirgi tillar: kirgiz tili, oltoy tili.

-24-

www.ziyouz.com kutubxonasi

FONETIKA

FONETIKA MKIDA MA'LUMOT

K^iyosiy tilshunoslikda kiyoslanayotgan tillarning tovushlar tizimi - fonetik kurilishi

kiyoslashning bosh mezoni bulmasa xam uning eng muxim ob'ektlaridan biri xisoblanadi, chunki

kishilar urtasidagi ijtimoiy aloka-aralashuvning asosi bulgan suz nutk tovushlaridan tarkib

topadi va ma'no kasb etadi. Til vositasida xar kanday ijtimoiy aloka nutk jarayonida namoyon

buladi. Bu jarayon aloka-aralashuv vakillari bulgan turli shaxslarda turlicha kechadi; xar bir

shaxsning talaffuzi nutk artikulyatsiyasi (nutk tovushlarining paydo bulish jarayoni) jix.atidan

bir xil bulmaydi, shaxsning fizik, fiziologik va psixik xususiyatlari bilan boglik xolda xar

xilliklarga ega buladi.

Ma'lumki, nutkda xar bir nutk tovushi nutk a'zolarining uch xil xarakati - tovush xosil kilish

uchun nutk a'zolari xdrakatining ibtidosi (tayyorlanish xolati), amal (tovush xosil kilish

momenti) va tovush xosil bulgach, nutk a'zolari xarakatining intixosi (oldingi, dastlabki

xolatiga kaytishi) natijasida shakllanadi. Shunga kura nutk tovushlari uzaro mulokotdagi

shaxslar urtasidagina emas, balki kurilishi bir xil bulgan bir tizimdagi karindosh tillar

urtasida xam uziga xosliklarga ega buladi: moui - mac, b'ag - bav, kel - gel kabi. Bu

ayrimliklar turli tizimdagi tillarda suzlashadigan shaxslar urtasida yanada sezilarlirok

buladi. Masalan, xind-ovrupa tillariga mansub kishilarning turkiy tillarga xos bulgan k, g,

undoshlarini xosil kila olmasligining asosiy sababi ularda shu tovushlarni xosil kiluvchi

artikulyatsion urinning mavjud emasligidadir. Bir tizimdagi ikki tilda suz boshida (anlaut),

suz urtasida (inlaut) va suz oxirida (auslaut) bunday tovush almashinishi (yol//d'ol,

kishi//kiji, bag//bav, tag//tav kabi) mustasno kilish mumkin bulmagan fonetik

konuniyatlardir. Bunday konuniyatlar tillarni fonetik jixatdan kiyoslashning asosini tashkil

etadi.

XOZIRGI TURKIY TILLARNING UNLI TOVUSHLAR TIZIMI «

Xozirgi turkiy tillarning unli fonemalar (tovushlar) tizimi sifat belgilari va mikdor

belgilariga kura turli turkiy tillarda ma'lum uxshashliklar mavjud bulishi bilan birga, ayrim

fark va

-25-

www.ziyouz.com kutubxonasi

rimliklarga xam egadir. Turkiy tillardagi unli fonemalar ana shu farklantiruvchi belgilari

jixatdan dastlab mikdor belgilari va sifat belgilariga kura tasnif kilinadi va kiyoslanadi.

^ Mikdor belgilariga kura xozirgi turkiy tillar unlilari chuzik-kiskaligi bilan farklanadi.

Turkshunoslik adabiyotlarida kadimgi turkii til va xozirgi turkiy tillarning unli tovushlar

kiefasini xisobga olgan xalda-ularni kiska va chuzik shakllariga ega bulgan 8 unlidan iborat

deb kabul kilingan. Bular kuyidagilar:

Kiska unlilar: a, e, o, v, u, u, i, i,

Chuzik unlilar: a:, e:, o:, v:, u:, u:, i:, i:

Chuzik-kiskalik xususiyatlariga kura kadimturkiy tillarda mavjud bulgan bu tizimni xozirgi

turkiy tillarning xammasiga xam taallukli deb bulmaidi, chunki bu, bir gomondan, xozirgi

yokut tuva airim ugiz gurux tillar (turkman,ozarbayjon, gagauz, turk, uzbek tili xorazm

dialektlarida) sa^ganib kolgan bulsa, boshka barcha xozirgi turkii tillar kadimturkiy chuzik

juftlarini yukotib. kadimgi sakkiz kiska unli, xatto, undan xam kam (uzbek tilida olti

unli) shakllariga kelib kolgan, ikkinchi tomondan, tuva, karagas va boshka ayrim turkiy

tillarda yarim chuzik xususiyatiga ega bulgan “farengal`” (tilning orka tomoni va bugizning

taranglashishidan xosil buladigan tovush) unlilar xam mavjud. Shuning uchun xozirgi turkiy

tillar unli fonemalarini mivdor jixatidan anik belgilash kiyin. Fakat odatdagi unli

fonemalariga ega bulgan xozirgi turkiy tillar 6 (uzbek) 7 8 (boshka turkii tillar) unlili

tillar bulsa, chuzik juftlari bilan birga airim turkii tillarda unlilar miadori 18 va undan

xam oshishi u kin. Masalan, gagauz tili grammatikalarida unlilar 18 fonema sifatida

beriladi: i, * u, ye, i. o- u:, a:, as, ii, oo, uu yee, t o-o u:u:, a:a:. Bundagi sunggi

a:a:, o:o: kabi unlilarni tilshunoslikda uta chuzik (ul`tra chuzik) unlilar xam deb

yuritiladi.

Turkiy tillarda chuzik unlilar kelib chikishi jixatidan birlamchi va ikkilamchi chuzik unlilarga

ajratiladi. Birlamchi chuzik unlilarning tarixi kadimturkiy tilga borib takalsa, ikkilamchi

uzik unlilar turkii tillar tarakkiyotining keyingi boskichlarida Kadimturkii suzlar

tarkibidagi ayrim undosh tovushlarning kis- karishi va tushirilishi natijasida kelib chikkanligi

kayd kilinadi Xar kandai xolatda xam turkiy tillar chuzik unlilari fonematik

gG 73 MGN0LZRINI farklash UCHUN xizmat kiladi: r (bor) baar (bagir), ol (u) - ool (ugil),