Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi

-67-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Oltoy va Sharkiy Sibir` turkiy tillari tarkibidagi mugul elementlari shu xalklarning va

tillarning azaliy alokalari natijasidir. Buni uygur tili tarkibidagi xitoycha ban > bang -

e'lonlar taxtasi, jar solish, bong urmok: chjan > zang//jang (chalmok): sziche > jiche —

mashina, parovoz; chafan > chafang — choyxona; chapchep > changchang - buyuk xitoy devori; chetsze >

chezi - xarva, arava; xuar > xuargul - gul: dstsan`tszi > daxanza - uzun odam: szincha >

singchay - kuk choy: shan'tszi > shanzi - yelpigich: sapyao > sapiya -kashkar puli: gunshi > gonshi -

elchi: pyanmyan' > lengmen — lagmon; li > li — uzunlik ulchovi; myan'tszi > meniz - yuz, aft;

yuan'bio > yambu -oltin, kumush kuymasi kabi misollar orkali izoxlash mumkin.

2. Nokarindosh kavmlar va xalklar urtasidagi tashki zidtsiyatlar, uzaro boskinchilik

urushlari, golib va maglub kavm va xalklarni, mamlakatlarni vujudga keltiradi. Folib

mamlakatlarning maglub mamlakatlar ustidan xukmronligi maglub mamlakat elat va

xalklari¬ning ijtimoiy turmush sharoiti, urf-odat va madaniyatiga x,am ta'sir kilmasdan

kolmaydi. Bu, dastavval golib va maglub xalklar tillarida uz aksini topadi, chunki golib

mamlakat xukmronlari bosib olingan xududlarda uz tilini xukmron til darajasiga kutarishga,

davlatni boshkarishni uz tillarida olib borishga, yozuv va yozma xujjatlarni uz tili xisobiga

uzgartirishga intiladi. Natijada bir til leksikasvda ikkinchi til leksikasiga oid yangi

suzlar, dubletlar paydo bula boshlaydi va davrlar utishi bilan tobora kengaya boradi, maglub

tillar leksikasida uz katlami bilan yonma-yon uzlashgan katlam vujudga keladi.

^ozirgi turkiy xalklar va turkiy tillar xam xuddi shunday tarixiy jarayonlarni boshdan

kechirgan.

Turkiy va noturkiy xalklar xamda ularning tillari urtasidagi munosabat uzok tarixiy

jarayonda xamma xalklar va tillar uchun bir xil bulmagan. Agar xozirgi turkiy tillar leksik

olinmalar katlamiga nazar tashlansa, Sibir` turkiy tillari tarkibida kuprok Xitoy, mugul,

rus suzlarini, Urta va Markaziy Osiyo turkiy tillarida arab, fors-tojik va ruscha suzlarni,

turk tili tarkibida arab, eron, Volga buyi tillarida asosan arab va rus, kisman eron,

Shimoliy Kavkaz turkiy tillarida esa, asosan arab va rus suzlarini uchratish mumkin. Bu bir

tomondan bulsa, ikkinchi tomondan, xozirgi turkiy tillarning uzlashgan katlami tarkibidagi

xujalik, siyosiy-ikgisodiy turmush va ishlab chikarish bilan boglik atamalar; diniy, madaniy-

maishiy va ilmiy atamalar; mavxum tushunchalarni nomlovchi atamalarning kulami jixatidan xam

bir xil emas.

-68-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Turkiy va noturkiy tillar urtasidagi ana shu munosabatlar va leksik olinmalarning

xususiyatlariga kura ularni kuyidagicha tasnif kilish mumkin:

1. Turkiy tillar va mugul, xitoy tillari.

2. Turkiy tillar va arab tili.

3. Turkiy tillar va fors-tojik tillari.

4. Turkiy tillar va rus tili.

Turkiy tillar va mugul, xitoy tillari

Xozirgi turkiy tillar leksikasining uzlashgan katlamining ma'lum kismini mugul tilidan

olingan suzlar tashkil kiladi.

Buiga asosiy sabab, bir tomondan, utmishda turk, mugul, tungus- manjur urug va

kabilalarining ginetik (kelib chikish) birligi bulsa, ikkinchi tomondan, keyingi davrlarda

turkiy kabilalar uyushmalari va elatlari yashaydigan deyarlik butun xududlarning mugullar

tomonidan istilo kilinishidir.

Suz kabul kilishda mugul tilining nufuzi xamma turkiy tillarda bir xil emas, xamma turkiy

tillarni nazarda tutganda, mugul til elementlari nisbatan, kirgiz, uygur, oltoy, tuva,

yokut va xakas tillarida kuprok saklanib kolgan deyish mumkin, chunki bu xalkdar mugul va

turkiy kabila xamda elatlarning aloxida urug va kabilalar uyushmalari sifatida ajralib

chikishidan keyin xam mugul urug va kabilalari uyushmalari bilan xam xududiy, xam iktisodiy

turmush sharoitlariga kura uzaro yakin bulgan. Shuning uchun boshka turkiy tillarda mugul tiliga

xos ayrim etnonim va toponimlar saklanib kolgani xolda mugullarga yakin turkiy tillarda

kishilarning kundalik xayotida uchraydigan suzlarni xam kup uchratish mumkin.

Masalan: mugulda tal (chul) - kirgiz, tash, oltoy. chool; tuva. shol; uygur, cho.7. Mugulda

tenger (osmon) - tuva. deer; uygur. tengri; xakas, inuzip; shor. tegri; boshka turkiy

tillarda kuk, osmon. Mugulda mvs// mvsvn (muz) - kirgiz, mvz; nugay. buz; xakas, pus; shor.

mus; yokut. mu u s; boshka turkiy tillarda muz//buz kabi.

Mugul va deyarli barcha turkiy tillarda xara//k,ara, altap//altip, ajpan// ayran, axa//oga,

ara//aral, baltu//bolta, zil//jil//yil, alag//ala, bayan//boy, sara//sari, mgshgon//ming

(1000) kabi kuplab suzlar parallel xolda kullanadi, lekin bu suzlarning xammasini mugul

tilidan turkiy tillarning olinmalari deb emas, balki bu kabi suzlar utmishda mugul xamda

turkiy urug va kabila tillarida bir vaktda va bir xil paytda bulgan deb karalishi kerak.

-69-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Turkiy elat va xalklar yashaydigan yerlar, xdtto, Amu soxillarigacha mugullar tomonidan istilo

kilinganda xam mugul imperiyasi xukm- dorlari turkiy tillarga tazyik zakaza olmagan. Ular

bosib olingan yerlarda talonchilik va vayrongarchilik bilan shugullangan. Bu davrlardagi

turkiy xalklar ijtimoiy turmush sharoiti, . urf-odati, madaniyati, san'ati va arxitekturasi,

yozuv tili va adabiyoti jixatidan mugullarga nisbatan mutlako ustun bulgan. Mugullar uzlari

egallab olgan joylarda xech narsa kurmagan, fakat buzgan. Bu xavda mashxur venger turkshunos

tilshunosi X.Vemberi mugullar turklarga til urgatmadi, balki ulardan urgandi, deganida

xdkli bulgan.

Turkiy tillarda mugul tilidan olinmalar xakida yana kuyidagi suzlarni kiyoslang:

busaga osmon dul kumush bug

mugul bosgo tenger mvtsdor mvts UUR

tuva bozaga deer mvndur mvtsun -

oltoy bozogo teneri mvpdur mvtsun -

K.kalp. bosaga - - - -

kirgiz bosogo - mvndur - -

kumik posag`a - - - -

tatar bosaga - - - *-

turk bosogo - - - -

uzbek busaga - - - -

uygur bosuga - - - -

xakas - tiger tasmindar - oor

shor pozaga tegri mundur - -

yokut mod'ogo tatsare - mvtsgun -

Yana karang:

mugul tuva oltoy xakas yokut kirgiz boshka

tillar

xaan xaan kaan xan xan xan xon

beer buurek bvrvk purek buer bvrvk buyrak

seruun seriin seruun seren seruun - sapk;in

salaa salaa sapaa sapaa sapaa sapaa ok;im

ovoo ovaa oboo obaa - - sishlok

-70-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Xozirgi turkiy tillar lugat tarkibida u kadar kup bulmasa xam, xitoy tilidan olingan

suzlarni xam uchratish mumkin.

Xitoy va turkiy tillar urtasidagi aloka xam juda kadimiy bulib, xali kadimgi kuchmanchi

turkiy kabila va elatlar garbga tomon siljimasdan oldin, mugul va turkiy kabilalar

xitoyliklar bilan bevosita alokada bulgan paytlarda mavjud bulgan. Xozirgi turkiy tillarda

uchraydigan zang < xitoy jand, choy < xitoy cha, taysha (xon) < xitoy tai ttsu, chanak, (idish) <

xitoy chan, gonshi // krnshi // kushni < xitoy gunshi, yombi < xitoy yuan`bao kabi olinmalarga

shunday deb karash kerak.

Turkiy tillar va arab tili

Arab tili leksikasi barcha turkiy tillarning uzlashgan katlami sifatida X asrlardan boshlab

butun turkiy xududlar arablar tomonidan bosib olingandan keyin yoppasiga kirib kela

boshladi. Bu davrlarda arab tili fakat arablarning uzi uchun emas, balki barcha arab

davlatlari xamda arablar tomrnidan bosib olingan yerlar xalklari uchun xam din, fan, maktab

va maxkamalar tiliga aylanib kolgan edi.

Arab tili dunyodagi uzlashtirilishi eng ogir bulgan tillardan biri edi. Shunday bulishiga

karamasdan, arablar uzlari bosib olgan davlatlar yerli axolisini majburan islom diniga

kiritdi, mukaddas Kur'on tilini bosib olingan yerlardagi barcha mavjud maktab va

madrasalarda ona tili urnida asosiy davlat tili sifatida ukitishga va urgatishga erishdi.

Arab tili leksikasini uzlashtirish xamma joyda xam bir xil kechmadi. Turkiya, Kozon,

Astraxan`, Krim xonliklari, Ozarbayjon va Eron kabi uz yozuvi, yozma adabiyoti mavjud bulgan

va fan tarakkiy etgan xududlarda arab tili leksikasi asosan yozuv va yozma nutk orkali

uzlashtirilgan bulsa, uz yozuviga ega bulmagan xalklar uzlashtirishning ogzaki shaklidan

foydalandilar. Ba'zi tillar arab tili leksikasini bevosita arablarning uzidan kabul kilgan

bulsa, kozok, korakalpok tillariga uzbek va tojik tillari orkali kabul kilindi.

Arab tilidan uzlashtirilgan suzlar xamma turkiy tillarda kulami jixatidan xam bir xil emas,

chunki X-XI asrlardayok Farobiy, Ibn Sino, Maxmud Krshgariy kabi buyuk allomalar uz ilmiy

asarlarini arab tilida yaratgan bulsalar, ayrim tillarda arab tiliga oid ayrim suzlargina

mavjud bulib, arablar tomonidan istilo kilinmagan, islom dinini kabul *kilmagan Shark

turkiy tillarida arabcha suzlar deyarli yuk edi.

-71 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Xozirgi^ turkiy tillarda arab tilidan olingan suzlarni ma'nolariga kura kuyidagicha

guruxlashtirish mumkin:

diniy tushunchalarni anglatuvchi atamalar: oxirat, akirat, axirat, agirat; Ollox,, Alla,

Allei;; amin, omin, aumin, avmin; tetsorat, daret, teret, teret; imon, iman, iyman, iyman;

maejid, machit, mechet, islom, islam kabi; '

ilmiy abstrakt atamalar: akrli //akilli //agichli; odil //adil // edil; adab // ajap //

ajayip, shvol // auxach // axuach;' abjad // abjat, ebdjit, olam // elam // alam; gayrat //

gayrat // kayrat; davlat // davlet; ta'm // tam // dem // deme // demi; dunyo // dunyo //

dunya // duyna; sodir // kedir // krdir; xayr //xayir // shyir; ma'no // meni //mani //meni

//mene; tatsdir // tagdir // taupir; vatst //uag //yaign //ugagit // ush //u am ’// uaxt;

shafoat // shappat // shapaat // shapagat;

iktisodiy ishlab chikarish atamalari: sassob//sassap; mol//mal; mex,nat//miynat;

foyda//payda; ’

ijtimoiy-siyosiy atamalar: ariza//arza//arzi; garib//garib: jamiyat//jamiyat;

zolim//zachim//zulum;

grammatik ma'no ifodalovchi atamalar: va//ve; aslo//asla// xasla; algaraz//algarez;

albatta//albette kabi;

anik atamalar: arab, beden - ozarb. va k.kalpok. beden, beden; turk. beden\ turkman.

beden; uzbek. badan\ uygur, beden; boshka turkiy gillarda ten//tana//dene. Arab, sumbule —

ozarb. sumbul; turk. sumbula; turkm. summul; boshka tillarda boshok//masak//bash. Arab. x,avo

- uzbe^! Jfaeo-, ozarb., boshkird, k.kalpok, tatar, turk, uygur. u;ava\ turkman. xava;

kumik. g`ava\ kozok, kirgiz, nugay. ava. Arab, saxro - ozarb. seu;ra, turk. ssshra\ turkm.

seu;ra; uzbek. sshro\ kozok. cctx,apa\ k.kalpok. saxra, boshka tillarda chul//dala. Arab, go

il (ayol) - korakalpok. d;ayal\ turkman ayal\ uzbek. ayol\ kozok. eyel; kirgiz, ayal; uygur,

ayach. Arab, avrat (ayol) - ozarb. arvat, er - avrat. Arabcha za'if, za'ifa suzlari x,am shu

ma'noda ayrim turkiy tillarda kullaniladi.

Turkiy tillar va fors-tojik tili

Turkiy tillar (xususan, uzbek, ozarbayjon) va tojik-fors tillari urtasidagi munosabat juda

kadim zamonlardan boshlangan, chunki Markaziy va Urta Osiyo, Eron Ozarbayjoni (kurdlar)da

turkiy uzbek va ozarbayjonlar fors vatojiklar bilan birga yashab kelgan.

Turkiy va tojik tillari urtasidagi aloka tenglik va tinchlik asosida yuz bergan, shubxasiz,

yashash xududlari bir bulgan uzbek (kisman karakalpok, turkman), ozarbayjon, fors va tojik

xalklari¬ning iktisodiy turmush sharoiti, ishlab chikarish, fan va madaniyati,

-72-

www.ziyouz.com kutubxonasi

san'atida xam umumiylik bulgan, bu ularning urf-odatlari, oilaviy munosabatlarida xam uz

ifodasini topgan.

Turkiy tillardagi fors-tojik olinmalarining manbai asosan rivojlangan fors-tojik adabiy

tili bulgan. Urta Osiyoning mugullar istilosigacha bulgan davrida Koraxoniylar va Xorazm

davlatlari adabiy tili, undan keyin esa Oltin Urda va Temuriylar davlati adabiy tili xamda

ilmiy-adabiy alokalari turkiy tillar leksikasi tarkibidagi fors-tojik olinmalarining asosi

bulgan.

Turkiy xalklar va fors-tojik xalklari, turkiy tillar va fors- tojik tillari urtasidagi

azaliy aloka va munosabatni fakat uzbek va tojik xaltslari, uzbek va tojik tillari

urtasidagi munosabatlar orkali yakkol izoxlash mumkin. Ma'lumki, Tojikistonning butun

janubiy xududlari (Vaxsh va Kofarnixon vodiylaridagi Kurgontepa, Kabadiyon, Jilikul,

Shax,artuz noxiyalari) va Xujand viloyatida, Uzbekistonning Buxoro, Samarkand, Namangan,

Termiz kabi markaziy shaxarlari va Buxoro, Samarkand va Surxondaryo viloyatlari xamda Fargona

vodiysining kupgina xududlarida uzbek va tojiklar birga yashashadi. Bu birlik asosidagi uzbek

va tojik uzaro ogzaki mulokoti Buxoro, Samarkand (XIV-XV asrlardayok X,irot, Isfaxon,

Kandaxor, Balx) shaxarlarida uzbek va tojik ikkitilliligini shakllantirgan bulsa, kup asrlar

davomidagi buyuk mutafakkirlar Abduraxmon Jomiy va Alisher Navoiy, Mukimiy va Muxyi,

Sadriddin Ayniy va Oybeklar urtasidagi ilmiy-adabiy kamkorlik va zullisonaynlik,

Temuriylar davri va keyinchalik Buxoro, Kukon xonliklarida davlat-idora ishlarining ikki

tilda olib borilishi, shubxasiz, xar ikki tilning xam fonetik, leksik-grammatik ravnakiga

samarali ta'sir kursatgan. Shuning uchun fors-tojik tilining uzbek tiliga ta'sirini fakat

x,ozirgi uzbek adabiy tili leksikasida emas, balki uning tovushlar tarkibida, grammatik

kurilishida xam kurish mumkin.

Fors-tojik olinmalari xamma turkiy tillarda bir xil emas, asosan uzbek, uygur, ozarbayjon

tillarida uchraydi, korakalpok, kozok, turkman tillari xam mavjud olinmalarni bevosita

fors-tojik tillari orkali emas, balki uzbek, uygur tillari orkali kabul kilgan. Buni

kuyidagi jadvalda yakdolrok kurish mumkin:

osmon daryo kalla bechora baland gul nabotot

ozarb. . - kelle bichara - kul -

oltoy - - - • 1 _ - -

boshkird - - - bisara - gol -

kozok aspap bichara - gul -

-73-

I

www.ziyouz.com kutubxonasi

I

k.kalp.

kirgiz

kumik

nugay

tatar

tuva

turk

TURK

uzbek

uygur

\akas

chuvash

yokut

asman

asmon

osmon

osmon

dar`ya

dariya

derya

dare

dar`ya

kalla

kelle

bichara

bechora

bichare

jadvalning davomi

balant

belent

baland

baland

gul

gul

gul

1UL

neoat

naootot

Jadvaldan kurinadiki, fors-tojik olinmalari oltoy, kumik nugay, tatar, tuva, xakas, chuvash,

yokut tillarida xech uchramaydi,’

_ IRD’ TURK tillarida Fa1

tillarida xam kam. ’

Buni yana kuyidagi ruyxatdan xam kurish mumkin:

uzbek Uygur K-Kalpok KOZOK

nav - -

sher sher -

lab leb - .

kaft dast - .

band bend bent _

gusht gosht gvsh -

kosa kese kese .

gado gedey kedey .

dust dost dos dos

saroy saray - .

anor anar anar _

bozor bezer bazar bazar

~ - goza

don den den dene

xirmon

paxta kirman kirman

pilla pilla pakta

pnlle makta paxta

piez p'iaz p'yaz piyaz piyaz

-74-

www.ziyouz.com kutubxonasi

jadvalning davomi

chinni chinni shini shini _

armon ermen arman arman erman

osmon asman aspan aspan asman

baxt baxt baxit baxit begit

darkor darkor darker

durust durust durust -

mardona mardena merdene - mardana

Turkiy tillar va rus tili

Rus tili va turkiy tillar munosabati, uzaro alokasi xdkida ran borganda, rus tili bilan

barcha turkiy tillar alokasini umumiy tavsiflash imkoniyati yuk- Chunki bu jarayon xam davr

xususiyatiga kura, xam xar bir turkiy xalkning rus xalki bilan alokasiga kura turli

xususiyatlarga ega.

Bir necha misollar:

1. Turk xalki bilan rus xalki kadim zamonlardan yondosh yashagan bulsalar xam, turk tili

bilan rus tili urtasida yakin alokalar bulmagan. Shuning uchun xozirgi turk tilida ruscha

olinmalarga nisbatan arab, ingliz, frantsuz va boshka Ovrupa tillaridan kabul Kilingan

suzlar ustunlikni tashkil kiladi.

2. Rus xalki Volga buyi xalkdari (tatar, chuvash, boshkird) bilan uzok asrlar ijtimoiy-

iktisodiy alokada bulib kelgan. Bu tatar, boshkird tillari va rus tili munosabatida xam uz

ifodasini topgan.

3. Ruslar tomonidan Sharkiy Sibirning ilk asrlarda uzlashtirilganligi uchun usha joylar

yerli xalklari tiliga rus tili juda katta ta'sir kursatgan. Bu shu darajada bulganki, XX asr

urtalarida kariyb yokut va rus, xakas va rus ikkitilliligining shakllana boshlashiga xam sabab

bulgan.

4. Gagauz tili juda murakkab jarayonni boshdan kechirgan. Gagauzlar XVII asr oxiri va

XIX asr boshlarida aloxida turkiy etnik gurux sifatida xozirgi Ukraina, Bolgariya, Moldaviya

xududlarida yashagan. Kelib chikishi noanik bulsa xam, til xususiyatiga kura ugiz gurux tillar

katoriga kiritilgan gagauzlarning uzok asrlar bolgarlar bilan, XIX asr boshlaridan

Bissarabiyada Moldavanlar bilan, XIX asr oxirlarida ruslar bilan, 1918-1940. yillar

Bissarabiya Ruminiya tomonidan bosib olingach, ruminlar bilan va, nixoyat 1940 yildan yana

ruslar bilan birlashishi gagauz “ikkitilliligi” emas, balki gagauz “kuptilliligini” yuzaga

keltirgan. Shuning uchun gagauz tili leksik

-75-

www.ziyouz.com kutubxonasi

tarkibida turkiy uz katlam bilan birga rus, bolgar, rumin, moldavan tiliga xos uzlashgan

katlam mavjud. Lekin e'tirof kilish kerakki, shunday murakkab tarixiy jarayonda gagauz

tilining uz mustakilligini saklab kolishini xakikiy kaxramonlik deyish mumkin.

5. Tuva ulkasi 1940 yilda sobik Ittifok tarkibiga kirguncha Muguliston xukmronligida

bulgan. Shuning uchun tuva tilida yakin yillargacha uzlashgan leksik katlamni, asosan, mugul

tili elementlari tashkil kilgan. Tuva tiliga rus tili olinmalari 1940 yiddan sung Tuva

ulkasida lotin grafikasidagi yozuv va orfografiyaning tashkil kilini- shi, maktab va

maorifning rivojlanishi, dastlab maktab darsliklari chop etilishi, xukumat karorlari, fan-

texnikasiga doyr ayrim ilmiy adabiyotlarning paydo bulishi natijasida yoppasiga kirib kela

boshladi va juda kiska vakt ichida tuva tilidan mugul olinmalarini sikib chikarib, rus tili

va rus tili orkali boshka Ovrupa tillaridan kiritilgan olynmalar tuva tilining asosiy

leksik olynmalar katlamiga aylanib koldi.

6. Ozarbayjon va ruslar urtasida iktisodiy va madaniy alokalar XIX asrda xam mavjud

bulib, eski ozarbayjon tilida xam rus tili olinmalari ma'lum urin olgan, lekin Shimoliy

Kavkaz ulkasidagi boshka turkiy tillar (korachoy, balkar) va xozirgi ozarbayjon tiliga rus

tili olinmalari 1920-1930 yillardan boshlab kirib kela boshlagan.

7. Bu jarayon uzbek, kozok, kirgiz, turkman, korakalpok va oltoy tillarida xam uziga

xos xususiyatiga ega. XIX asr P yarmida U rta Osiyo va Oltoy ulkasining kup kismining Rusiya

kdramogiga utishi va usha davr xonliklarida Rusiya bilan kisman ikgisodii-ijtimoiy

alokalarning yuzaga kela boshlashi, uzbek, kirgiz tillariga iktisodiy munosabatlar va ishlab

chikarishga doyr ayrim ruscha suzlar (zavod, ginaziya, bulis, pristav, guberna kabi) kirib

kela boshlagan, lekin oltoy, turkman va korakalpok tillarida ruscha olynmalar 1930 yillardan

keyingi davr maxsulidir.

Rivojlangan va mukammal yozma adabiy til shakllariga ega bulgan turk, chuvash, tatar, boshkird,

ozarbayjon, uzbek, kirgiz tillarini xisobga olmaganda xozirgi barcha mavjud turkiy tillar

1920-1930 yillardan keyin ravnak topdi. X,yech mubolagasiz aytish mumkinki, bunga barcha

turkiy xalklarning sobik Ittifok tarkibiga kiritilishi, ularning siyosiy-iktisodiy, ishlab

chikarish, madaniy va kundalik turmush sharoitlaridagi keskin uzgarishlar ularning tilida xam

xar bir turkiy tilning uziga xos tarzda uz ifodasini topdi, barcha turkiy tillarning

ijtimoiy funktsiyasi (vazifasi)da uzgarish, yangilanish yuz berdi.

Bu uzgarish va yangilanishlar asosan kuyidagilar bilan xarakter- lanadi:

-76-

www.ziyouz.com kutubxonasi

1. Xamma turkiy ulka va respublikalar milliy adabiy tillari¬ning funktsional

(vazifaviy) axamiyati kengaydi.

2. Milliy tillarning lugat tarkibi misli kurilmagan tarakkiyot darajasiga k)pgarildi.

3. Milliy tillar fonetik tizimi va grammatik kurilishi tarakkiyotida siljish yuz berdi.

4. X,aR bir turkiy adabiy tilda yangi-yangi til uslublari shakllandi.

Bu yangilanish va uzgarishlar xdmmadan oldin xar bir turkiy adabiy tilning leksik kurilishida

namoyon buldi. X^amma turkiy tillar tilda paydo bulayotgan yangi tushunchalar va predmet

nomlarini 'ifodalash uchun rus tili va rus tili orkali boshka tillardan kirib kelgan yangi

olinmalar xisobiga jadallik bilan usib-uzgarib bordi: turkman tilida sovet, ministr,

respublika; boshkird. ekzamen, partiya, politika; tatar, dokumental`, reaktiv; chuvash,

zakonsarlax (bezzakonie), passivlax (passivnost`); k balkar. avtorluk, zakonluk, agrardik,

otchettix', kirgiz. tachanttuu, chuvash, opitla (opitniy); tuva. massalig (massoviy); boshkird.

shaxmatsi; turkman. frontdash, polkdash\ kirgiz. diformatsiyaloo\ balkar, analizel (analizlash);

chuvash. sortla (sortirovat`); turkman. planlashtirish kabi.

Xozirgi turkiy tillarda rus tilidan olingan suzlar ikki usulda kabul kilingan:

1. Ruscha suzlarni tugridan-tugri uz shaklini uzgartirmagan xolda. Masalan, tuva tilida

kray, rayon, oblast`, institut, stadion, gimnas¬tika, traktor, tug, samolyot, kostyum,

zavod, echektr va boshkalar.

2. Kal`ka (rus tilidagi murakkab birikmalarni uz tiliga aynan yoki kisman tarjima

kilish) usulida. Masalan, tatar: akt tezu, viza sachu, kumik: maska giydirmak, sitat

geltirmag\ ozarbayjon: annotasiya yazmak, gaz chakigi; kirgiz: akt tuzuu, annotatsiya tuz u u,

kozok: kollegiya jinau, maska kidiru, uzbek: annotatsiya yozmok^ viza kuymok,\ turkman: akt

duzmak, tfumama gedirmak; chuvash: viza xur, maska taxan; tuva: akt turguzar, viza sachir;

uygur: akt yazmak, viza soymak\ xakas: akt pas sacharga, maska sacharga; turk: maska soymak

kabi.

Xozirgi turkiy tillarda rus tilidan kabul kilingan suzlar asosan otlar bulib, ular

ijtimoiy xayotning turli soxalarini anglatuvchi suz va atamalardir. Bular xozirgi uzbek

adabiy tili misolida:

1. Kundalik turmush bilan boglik suz va atamalar: choynak, stakan, banka, kostryul,