Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi

-na shakllari turkman tilining ayrim dialektlarida uchraydi.

Yokut tilida -da//-ta kushimchalari kurol kelishigi kushimchasi- ning variantlari -tan//-dan

(bilan)ga juda yakinlashadi. Yokut tilida - da (na) manna (tuy yerda), sumanna (mana shu yerda),

itinne (ana u yerda), onno (u yerda), sonno (aynan usha yerda) kabi olmoshlarda uchraydi.

Turkshunoslik adabiyotlarida -in//-in kushimchalari orkali x.osil buladigan arxaik kurol

kelishigi deb nomlanadigan kelishik shakli va ma'nosi xam aslida urin-payt kelishigi ma'nosini

beradi. Buni xozirgi turkiy tillarda urin-payt ravishlari deb yuritiladigan ayrim suzlar

tarkibida yakkol kurish mumkin: oltoy. dazin (baxorda), kuzun (kuzda), tunun (tunda);

boshkird. sishin (kishda), ja3un (yozda); kozok. jazin (yozda), sisin (kishda); xakas, chasxizin

(baxorda); yokut. sshin (kish), sayin (yoz), kuxun (kuz) kabi.

Kurol kelishigining “bilan" kumakchisidan kelib chikkan -la//- lo, -lan11-nan, -6zn11-man11-

bila11-ptsla kabi variantlari xam asosan urin-payt, ba'zan birgalik ma'nolarini beradi:

oltoy. machtava, atla, kuyla; gagauz, aoshainan (okshomdan): kozok. taspen (tosh bilan),

sazben

-97-

www.ziyouz.com kutubxonasi

(goz bilan), shor. pichakpila (pichok bilan), salginmila (salkinla) va ' boshkalar.

Chikish kelishigi - fe'ldan anglashilgan xarakatning boshlanish urni, payti, xdrakatning

bajarilish yo bajarilmasligiga vosita bulgan predmetni anglatadi. ¦

^ Chikish kelishigi kushimchasi xamma turkiy tillarda asosan -dan bulib, uning turli turkiy

tillarda yigirmadan ortik variantlari bor. Ularni kuyidagicha guruxlashtirish mumkin:

1) kipchok va ugiz gurux tillar, tuva va uzbek tillarida -dan // •doi// -tan// -top//

-pan// -non// -lap// -lon// -zop// -sap// -son: ozarbayjon. dagdan, menden, bizdan, oltoy.

attats, machdats, kvldvts; gagauz, iuvadan (uyadan), dereden (daryodan), baadan (bogdan), sudan

(suvdan),^ ishtan, suttan, sokaktan (kuchadan), inekten (sigirdan); uzbek, uidan, dachadan,

maktabdan; tuva. taygadan, aydan, shividen (archadan), dashtan (toshdan), iyashtan (yogochdan) va

boshkalar;

2) oltoy, xakas, shor tillarida -dats//-dots//-tats//-tots-pats//-nots: attats, sostots

(suzdan), maldats, machdats, tatsnats; shor. menets (mendan) senets (sendan), anats (undan) kabi;

^ 3) yokut tilida -tapI-ttapI-ton: tastan (toshdan), oyurtan (urmonda), tabattan (bugudan),

borotton (buridan) kabi;

4) chuvash tilida -tapI-rap: lajaran (otdan), xularan (shax??>- dan), varmandan

(urmondan), uramran (kuchadan), manran (mendan) va boshkalar.

OTLARNING YASALISHI

0

Xar bir tilning suzlari, leksikasi doim xarakatda bulib, natijada uning tarkibi turli

tipdagi uzgarishlarga uchraydi: ba'zi suzlar eskirib, faol kullanishdan chikadi, kullanishi

chegaralanib, bora-bora umumiste'moldan koladi, yangi suzlar paydo bulib, ular leksikani

tuldiradi, boyitadi, ayrim suzlarning ma'nolarida yangilanish yuz beradi va xokazo.

Xar bir tilning leksik tarkibi asosan chetdan suz olish va uz ichki imkoniyatlariga kura yangi

suzlar yasash, yangi yasamalar xisobiga boyib boradi.

Yangi suzlar turli usullar bilan yasaladi: fonetik yul bilan (tugma - tugma kabi) leksik-

semantik yul bilan (tuz - chang, tuzon; tuz - tuzmots, tuzgimots kabi), morfologik yul bilan

(tosh+losh, kurs+dosh kabi) va sintaktik yul bilan: zartepa, past-baland kabi. Bu usullarning

barchasi xamma turkiy tillarning umumiy xususiyatidir.

-98-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Xamma tillarda, jumladan, turkiy tillarda x,am lugat boyli- gining kup kismini ot

turkumiga mansub leksemalar tashkil kiladi. Eng tez va sezilarli darajada boyib boruvchi

turkum xam ot tur- kumidir.

Turkiy tillarda suz yasashning, jumladan, ot yasashning eng faol usuli morfologik usul, ya'ni

suz negizlariga ot yasovchi kushimchalar kushish orkali yangi otlar xosil kilishdir. Leksemaga

leksema yasovchi morfema kushish yuli bilan xosil kilingan otga yasama ot deyiladi. Leksema

yasovchi morfema bunda suzga emas, balki negizga kushiladi, bunday negiz leksema yasash negizi

deb yuritiladi.

Kadimgi turkiy tillarda morfologik usul bilan suz yasash ancha faol bulgan, lekin til

tarakkiyotining keyingi davrlarida ularning ayrimlari arxaiklashib, kam unum affikslarga

aylanib kolgan. Shunga karamasdan, xozirgi turkiy tillardagi barcha mavjud ot yasovchi

affikslar va ular ifodalaydigan ma'nolarni atroflicha taxlil kilib chikish kiyin. Shuning uchun

xozirgi turkiy tillardagi eng faol ot yasovchi affikslarnigina kurib chikish mumkin. Bunday

affikslar kuyidagilar:

-chi//-chi affiksi. Bu affiks eng kadimgi davrlardan boshlab xamma turkiy tillarda eng faol

ot yasovchi affikslardan biri bulib, juda kup variantlarga egadir: -chu//-chi, -shu//-ish, -

su//-si, -cha//-che, -zu// -zi va boshkalar.

Turkiy tillarda bu affiks yordamida shaxsning kasb-xunari, turli xarakati, ijtimoiy

tobeligi, yashash urchi ma'nosidagi otlar xosil kilinadi. Bu affiksning eng kadimgi ma'nosi

shaxe otini anglatish bulgan.

Turkshunoslik adabiyotlarida bu affiksning kadimda sifat yasovchi kushimcha bulganligi, shaxe oti

yasash vazifasi keyin paydo bulganligi, bu affiksning aslida sifat yasovchi -li affiksi bilan

ma'nodoshligi xakida fikrlar beriladi.

Shaxe tomonidan yuzaga keltiriladigan xarakatning xarakteri, turli kasb-xunar bilan boglik

shaxe oti ma'nosida bu affiks orkali yasalgan otlar xamma tillarda uchraydi: •

ozarbayjon. oguchu (yiglovchi), bichinchi (uruvchi), sazmachi (shaxter, kazuvchi);

oltoy. dulkuchu (otbokar), chanachi (chana xaydovchi), somuschi (muzikachi, kubizchi), kurashchi,

tegunchi (yolgonchi).

boshkird. baliksu, timerse, ,%uparsu (ovchi), sosheo (kushchi), yazuusu;

-99-

www.ziyouz.com kutubxonasi

^ gagauz, duushchu (xdzilchi), yopchu (yulchi), chifichi (yer vdydovchi) x;aivanju (chorvador); .

’

karaim, burguchi (burguchi), baltachu (usta), karatschu, anachu (doya) torachi (x,akam, sud`ya);

Korakalpok. temirshi, balutsshu, tuzshu, yetikchi, /uoyshu, (chupon) suvshu, bazarshu; ’

korachay-balkar. kumushsu (misgar), tirmenchi (tegirmonchi) saiutschu,

nugay. soyshu (chupon), tuzshu, balitsshu, anju (ovchi), yazuvshu: uzbek, oalitschi, traktorchi,

tarixchi\ uygur, yetukchi (etikduz); shor. urshu (urushkok);

turk. agchu (ovchi), demirchi, balutschu va boshk.

Ijtimoiy tobelik ma'nosi: boshkird. respublikasu, milletse\ k.balkar. iskrachu, staxanovchu;

uzbek, dinchi, siyosatchi kabi.

Yashash joyi ma'nosi:

guva, k.balkar. kondelenchi (Gundelenda yashovchi), bulumchi (`illimda yashovchi), basxanchu

(Baksanda yashovchi) kabi. *

-d0sh//-dash (variantlari: -dash//-desh, -tash//-tesh, -das//-des, -lash//-les va boshk). Bu

affiks kamunum affiks bulib birgalik', xdmkorlik ma'nosidagi otlar x,osil kiladi:

boshkird. yatspshsh (tarafchi), yuldas, iptas (urtok), tdesh (yurtdosh);

oltoy. sarundash, d'oldas, ayuldash (ovuldosh);

ozarbayjon. shardash, sirdash, chugurdosh (yuldosh):

k.balkar. sharuidash-sarnash (uka), kundeis,

kozok. sholdas, overlee (yurtdosh), nuzmettes,

kirgiz, avuldash, zamandais,

karaim. shrundash\ .

nugay. sarundas\

tatar, isemdash, titsdagi\

turk. kuldagi, yuldash;

turkman. boydagi, tadeui;

shor. choldash, k,arundash\

chuvash, yoltash, xurantash (karindosh) kabi.

- 100 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

-luk affiksi. X°ZIRGI turkiy tillarda eng serunum ot yasovchi affikslardan biri. Bu affiks

-luk//-lek//-lik, -duk//-dik//, -tik/ /-tuk, -nik//-lug kabi variantlariga ega.

Bu affiks polisemantik xususiyatlidir. -luk affiksini kora- choy-balkar, korakalpok, karaim

tillarida uzak ifodalagan ma'no bi¬lan boglik ulcham, urin, xolat, munosabat, kasb-xunar,

mavxumlik, vakt ulchovi, taklid ma'nolarini anglatadi deyiladi, lekin bu ma'no¬larning

kaysi biri shu affiksning yetakchi, bosh ma'nosi ekanligi xakida xech kanday fikr

bildirilmaydi.

Xozirgi deyarlik xamma turkiy tillarda -luts affiksi uzak ifodalagan ma'no bilan boglik

jamlik, kuplik, umumiylik ma'no¬larini anglatadi:

ozarbayjon. agachluts, bulutluts\

karaim, tashluts, sozlux (yongokzor);

tatar, sayenluk, tashluts\

boshkird.urmanluk,, somloya;',

nugay. agachluk,, tashlun;;

kumik. agachluk, budayluts;

yokut. yumanlix (tunkalik), gullax (toshlik);

uzbek, dashtlik, teraklik, suvlik kabi.

Mavxum ma'no anglatadi:

ozarbayjon. bashgalug, dinchshik, yuksakluk,

oltoy. baGauk, ayluk;

boshkird. yashlik, yegetlik,

karaim, tarluk, achluts\

k.balkar. biyiklik, ok/guk,’,

tatar, sokurluk, baturluk\

nugay. atsputs, yamanluk;, suvluk;',

uzbek, dustlik, okrik,

gagauz, choxluk (kuplik), uchaxluk (bolalik);

uygur, balalik, yaxshilik;

kozok. balaluts, jililik,

kumik, sarilik, gogluk;

kirgiz, jashluk, jaxshuluts kabi.

-k//-g//-ik//-ik, -uk//-uk affiksi: bilig (bilim), dileg (tilak), tuva. odag, turk. otak,

xakas, otax, kozok- otau va boshkalar.

-lag//-lak affiksi: tuva. chaylag (yaylov), xakas, chaylag, uyg. yaylak, turk. yaylats, kozok-

jaylau, shor. kishtag, turk. sshilak,, uzbek. stilok,, kozok. sistak, kabi;

-101-

www.ziyouz.com kutubxonasi

.. -ik^-ik, -uk//-uk affiksi: tuva. buduk < budu - buya+k

boy”” UYGUR' 6°YAK' U36' 6uyoK" kirgiz- boyok' 03aRb. boyag, kozok'

-sh affiksi: ke/tush (karash), sogush, tanish, tinish;

-KI//-KI affiksi: jilitk,i (parnik), .gn/zgm (kirgi), ajitki;

-NDI//-INDI affiksi: sirindi; chuupdu (yuvindi);

-dirik affiksi: moyunduruk kabi. '

„ 'Nk//'"k aFFiksi: turk. buzuts, tatar, aishk, kumik. yirtik oltoy. ortits, kozok. ay`sh;

-kin/Akii affiksi: tatar. ya°pgin; gagauz, kachkin, kirgiz. tuttsin, shor. taishin, turkman.

surgun, uzbek. uchk;un;

-ma//-me affiksi: ozarbayjon. yarma, xakas. charba (yorma) gatar, boshkird. bu.ta, kozok.

totsima, kirgiz, kesme.

-m//-im//-im//-um affiksi: ozarbayjon. kiyim, oltoy. o chum kumik. alim, xakas, tu rim,

tuva. ozum (usim), kirgiz, jutum, turkman’ sagim, turk, bichim; '

-mish/Amish affiksi: tatar, t'rmii, kirgiz, jazmish, chuvash.

siies (yemish), turk. yemti, uzbek, utmish, kozok. k`lm`s\

-IN//-IN affiksi: uygur, tutun, ozarbayjon. ekin, shor. tuun

(tugun), tuva. chidin (yotok), kirgiz, jiyim, turk. akin;

-gi//-ki//-ki//-gm affiksi: shor. k;ashi, turk. burgu, nugay shalgi; j ch •

-kich/Lgich affiksi: oltoy. ashish, tatar, s`zg`ch, xakas, pasxis (Ooskich), kirgiz, kes kich,

k.kalpok. achtsich, uzbek, chizgich kabi.

Xamma turkiy tillarda kichraytish, erkalash otlari deyarli bip xil ma'no da kullanadi:

-k//-K, -ak//-ek: oltoy. sashinak, soyonok (kuyoncha), shor. kozanok (kuencha); tatar, bashats,

xakas, pozax, oltoy. majats, kirgiz, mashak kozok. masats (boshok);

-ka//-ke: kirgiz, atake (otajon), kozok. shesheke (onajon) uzbek erka; J '

-kai//-kai: tatar, nuyankay, dusk;ay (dustjon), uzbek, bolakay; -cha//-che: tatar, terkimshe

(guruxcha), kozok. bitatssha, kitapsha ozarbayjon. bagcha, kirgiz, skuzche, uzbek, kuprikcha,

k.kalpok. jolsha• uygur, almiche (olmacha);

-chak//-chek: oltoy. bachachak;, xakas, turajak (uycha), kozok. sul`tiak;, shor. kushchak,;

-chik//-chik: turk. yevchik (uycha), tuva. xemchik (daryocha), turkman. kvprujuk;, xakas, kimejek,

k.balkar. k,izch1sh (kizcha);

-lok//-le: butachots, toylok,;

-102-

www.ziyouz.com kutubxonasi

-(a)n//-(e)n: turk. oolan (ugilcha), kozok. vzen (daryona);

-tay//-tay: erkatoy, kozok. agatay (bobo).

Xozirgi turkiy tillar otlarning sintaktik usul bilan yasalishi jix.atdan bir-biridan u kadar

fark kilmaydi, lekin bu usul-xam suz yasashning faol usullaridan biridir. Suz yasashning bu

usuliga kura uzbek tilidagi singari kushma va kiskartma otlar (abbreviaturalar) xosil

kilinadi.

Kushma suzlar xam birikish usuli, xam ma'no xususiyatlariga kura deyarli xamma turkiy tillarda

bir xil. Lekin juft suzlar masalasida turkiy tillar boshka tillarga nisbatan ayrim uziga

xosliklarga ega.

Turkiy tillarda juft otlar uch xil tuziladi:

a) komponentlari uzaro sinonim, antonim bulgan juft suzlar;

b) aynan takrorlangan suzlar;

v) tarkibidagi komponentlarning biri uzgarishidan xosil bul¬gan juft otlar.

Birinchi va ikkinchi tip juft suzlar xamma turkiy tillarda bir xil. Turkiy tillarda uchinchi

tip juft suzlar uziga xos xususiyatlarga ega:

a) birinchi kismi ma'noli, ikkinchi kismi ma'nosiz suzlar: eski-tuski, bola-chatsa kabi;

b) xar ikkala kismi xam ma'nosiz suzlar: lash-lush: pala-partish

kabi;

v) birinchi kismi ma'noli, ikkinchi kismi uning deforma- siyasidan (uzgarishidan) xosil

bulgan suzlar: ot-pot, non-pon, suv-puv, irim-sirim kabi;

Abbreviaturalar xamma turkiy tillarga rus tilining ta'siri natijasida kirib kelgan bulib,

shaklai va mazmunan xamma turkiy tillarda bir xildir: BMG, AKSH, GAI (uzbekcha DAN) kabi.

Suz yasalishida substantivatsiya masalasi xamma turkiy tillar uchun xam murakkab masalalardan

biridir. Substantivatsiya boshka turkumdagi suzlarning otga kuchishi, otlashishidir.

Substantivatsiya konversiyaning bir kurinishi bulib, aslida leksik-semantik usul bilan suz

yasash, anikrogi ot bulmagan suzlardan ot yasash, boshka turkumdagi suzlarning uz shaklini

uzgartirmagan xolda otga kuchishi, otlashishidir. Masalan, yaxshi topib gapiradi, yomon sopib,

yaxshidan ot soladi, yomondan> dod kabi makollarda “yaxshi” va “yomon” suzlari aslida belgi

bildiruvchi suz - sifatdir. Shubxasiz, yaxshi bola, yomon odat kabi birikmalarida yaxshi va yomon

suzlari asl ma'nosida bulib, boshka asliy sifatlar kabi predmetning turgun

- 103 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

belgisini bildirish, sifatga xos grammatik shakllarni olib kelishi mumkin: yaxgiirots, eng

yaxshi, eng yomon kabi. Lekin yukoridagi makollarda yaxshi va yomon suzlari boshka sifatlar kabi

belgi bildirish va sifatga xos grammatik shakllarni olish xususiyatini yukotib, predmetning

nomini anglatishga xoslangan, sgglashgan, sifat otga kuchgan, konversiya usulida substantiv

otlar xosil bulgan. Shuning uchun misollardagi yaxshi va yomon suzlari avvalgiday krnday?,

sanatsa? surokdariga javob bulmay, daraja kursatkichlariga xam ega bulmasdan, balki kim?,

tsha? surokdariga javob bulib, ot kabi turlanadi: yaxishsi, yomoni, yaxiatkng, yoionning,

yaxitni, yomonni, yaxshidan, yomondan kabi. Bu suzlar semantik jixdtdan belgi bildirishdan

predmet ma'nosini biddirishga tomon siljiydi, kuchadi, kategoriyasini uzgartiradi, sifat

kategoriyasidan ot kategoriyasiga utadi. Natijada, sifatdan (boshka turkumdagi suzlardan xam)

substantiv ot Xosil buladi.

Boisha turkumdagi suzlarning otga kuchishi — substantivatsiya ikki usul bilan yuz beradi.

^ 1. Substantivatsiyaning leksik-sintaktik usuli yoki ot bulmagan suzlarning ma'lum

kontekstda (ran ichida) uz shaklini uzgartirmagan xolda predmetlik ma'nosiga ega bulib otga

kuchishi. Bunga okkozional yoki kontekstual substantivatsiya xam deb yuritiladi.

2. Substantivatsiyaning leksik-morfologik usuli yoki ot bulia- gan suzlarning ma'lum

morfologik uzgarishga uchrashidan uz ma'no¬sini uzgartirish. Bunday xolda ot bulmagan suz

kuplik, egalik, kelishik kushimchalarini olib uz shaklini uzgartiradi, substantiv- lashadi.

Substantivatsiyaning birinchi usulida ot bulmagan suzlarning otga kuchishining ikki kurinishi

mavjud:

1) barkaror substantivatsiyada suz oldingi uz ma'nosini kisman saklagan xolda yangi

predmetlik ma'nosini kasb etadi, umumgram- matik ma'nosi nuktai nazaridan suz yangi

ma'nosiga kura ot turkumiga xam, eski ma'nosiga kura uz turkumiga xam mansub buladi. Suz

yasalishining xar kanday usulidagi singari bunday substantsiyada xam mazmunan alokadorlik

mavjud buladi, ma'noda uzilish yuz bermaydi;

2) okkazional yoki kontekstual substantivatsiyada substantiv- lashgan suz fakat ayrim

kontekstdagina predmetlik ma'nosini kasb etadi. Bu substantivlashishning eng sermaxsul usuli

bulib, xamma turkiy tillar uchun umumiydir: ushke dvrttu sadarga, cheda boor (uchga turtni

kushsa, yetti bulur).

Substantivatsiyaning ikkinchi kontekstual turi turli turkum¬dagi suz negizlariga III shaxe

birlikdagi egalik kushimchasini kushish

• -104 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

orkali xosil kilinadi, bu substantivatsiyaning eng sermaxsul usulidir:

O bashchada uch chichek var:

Biri laale, biri zumbul,

Birisida gul kabi.

Substantivlashish, ayniksa, son, sifat, sifatdoshlar va x.arakat nomlarida kuchli, chunki bu

tipdagi suzlar semantik-grammatik jixatdan otlarga moyildir.

SIFAT

Sifat predmetning (keng ma'noda) doimiy, turgun belgisini bildiruvchi suz turkumidir. Bu

sifatlarning asosiy xususiyatidir, chunki ular ba'zan xarakatning belgisini xam anglatishi

mumkin. Masalan, barcha turkiy tillarda ayrim sifatlar xam predmet, xam xarakat belgisini

anglatgani xolda, ba'zi sifatlar fakat predmet belgisini anglatishga xoslangan. Kiyoslang:

yaxish//jaxsi//j;atssi va ots, sora, sog sifatlari.

Morfologik xususiyatlariga kura sifatlar boshka turkumdagi suzlar (masalan, ot va fe'llar)

kabi keng tarakkiy etgan emas, ular turlanmaydi va tuslanmaydi, ayrim belgilari

ozaytiruvchi va kuchaytiruvchi kursatkichlariga (-rak//-irats kabi) ega. Shuning uchun ayrim

turkshunos olimlar kadimturkiy tilda sifatlar mustakil suz turkumi sifatida mavjud

bulmagan, chunki ular boshka turkumlardan farklantiruvchi maxsus grammatik kursatkichlariga

ega emas, degan fikrni bildiradilar. Bu u kadar tugri emas, chunki inson u kaysi til

oilasiga mansubligidan kat`i nazar, predmetni anglash bilan bir davrda unga xos bulgan

ayrim belgi va xususiyatlarni xam mushoxada kila boshlagan bulishi kerak. Bunga barcha xozirgi

turkiy tillarda negiz jixatdan ularning tub va yasama sifatlarga ajratilishi xam dalil bula

oladi.

Masalan: turk, kumik, nugay, kozok, korakalpok, oltoy, uzbek, uygur, kirgizda `;ara,

ozarbayjon, gagauz, turkmanda gara, tatar. k,a"ra, chuvash. xura\ turk, turkman, gagauz, ak,

kipchok gurux tillarida ats, tatar, boshkird. a°k', uzbek, uygur, yangi, nugay, kumik- yatsi,

kozok, korakalpok, nugay. j;atsa, turk, ozarbayjon. yeni kabi.

Sifatlarning boshka turkumlardan, xususan, otlardan ajralishi turkiy tillarning kadimturkiy

davrida ikki yul bilan yuzaga kelgan: otlarning sifatlarga semantik-vazifaviy

transformatsiyam, kuchishi, tugridan-tugri otning sifatga utishi nuli bilan va mustakil xolda

-105 - .

www.ziyouz.com kutubxonasi

sifatlarni boshka turkumlardan farklantiruvchi morfologik belgilarning kelib chikishi yuli

bilan. Otlarning semantik transformatsiyam natijasida sifatga kuchishi, sifatlarning kelib

chikishini, xozirgi turkiy tillardagi tub asliy sifatlar orkali izoxlash mumkin: kvk (rang-

tus) < kvk (osmon), sara (rang-tus) < sara (tun, zulmat), yash (belgi)-< yash (yigit, odam)

kabi.

Sifatlar deyarlik xamma turkiy tillar grammatikalarida leksik-semantik guruxlarga

ajratiladi, lekin ularning xamma turkiy tillar uchun umumiy bulgan tasnifi yuk.

Garchi, xamma grammatikalarda sifatlarning xam predmet belgisini, xam xarakat belgisini

anglatishi, shunga kura sintaktik jixatdan xam aniklovchi yo xol vazifasida kelishi

ta'kidlansa-da, ularning chegarasi aniklanmaydi, bu jixatdan xamma sifatlarning bir xil

emasligi nazardan chetda koladi.

Sifatlarning bu xususiyatlariga e'tibor berish ularni sintaktik jixatdan tasnif kilishning

xam imkonini beradi. Shunga kura xarakatning belgisini bildirmaydigan, fakat otga boglanib

predmet belgisini bildiruvchi sifatlarni semantik jixatdan kuiidagicha tasnif kilish mumkin:

1) rang-tus bildiruvchi sifatlar: ats, kara; kvk, sari,

2) maza, ta'm bildiruvchi sifatlar: uzbek, tur, kozok top ozarb., turkman, uygur,

kirgiz, shor, turk. shur; uzbek, achchsh, kozok. achi Kirgiz, ajig; ’

3) xajm-shakl bildiruvchi sifatlar: ozarb. bvyuk, kirgiz. biiik, shor. mozuk, uzbek,

bapand, uygur, yegiz, yokut. urduk, tuva. bedik uzui,ulug, biche (kichik); ’

4) kishi va xaivonlarning fizik xususiyatlarini angla¬tuvchi sifatlar: turk. sagir

(kar), kvr, yash, kosa (keksa), shiishan (semiz), kuchuk (kichik);

5) odam va xayvonlarning fiziologik xolatini anglatuvchi sifatlar: ach, tots, sag;

6) narsa va xodnsalarning xususiyatlarini bildiruvchi sifatlar: tuva. sook (sovuk), aar

(ogir), chiik (yengil);

7) kishilarning turli xolatini anglatuvchi sifatlar: ozarb. garib, turk. garip, tatar,

garip, uzbek, bechora, ozarb. faxir, tatar meskin, kozok. baygus va boshkalar.

Sifatlarning bu semantik bulinishi ularning an'anaviy asliy va nisbii sifatlarga bulinishiga

xam asos buladi.

- 106 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Asliy sifatlar predmet va xodisalarga bevosita boglik bulgan belgilarni anglatadigan

sifatlardir. Yukoridagi semantik belgilarga ega bulgan sifatlarning jami asliy sifatlardir.

Asliy sifatlarning nisbiy sifatlardan asosiy farkli belgisi sifatlarga xos barcha

morfologik kursatkichlarga ega bulishidir: -(i) rak;, -iltim //-ultum kabi.

Nisbiy sifatlar bir predmetning belgisini boshka bir predmetga nisbatlab kursatadi va

belgining urin xamda paytga munosabatini bildiradi. Asliy sifatlar bilan nisbiy

sifatlar¬ning farkli belgisi shundaki, asliy sifatlar tub va yasama bulishi, nisbiy sifatlar

esa maxsus nisbiy sifatlar xosil kiluvchi affikslar asosida xosil bulgan yasalmalardan

iborat buladi.

Nisbiy sifat xosil kiluvchi morfologik kursatkichlarning eng kadimgi shakli -lig affiksidir.

Bu affiksni, garchi, turkshunoslik adabiyotlarida bu xakda turli fikrlar mavjud bulsa xam,

abstrakt ot yasovchi -lik affiksidan farklash kerak. Xozirgi turkiy tillarda -lig affiksining

yana bir shakli turli variantlardagi -li affiksidir.

Masalan: oltoy. attu (olti), turachu (uyli), karlu (togli), agachtu (yogochli); boshkird. `vtlv

(sutli), intii (gushtli); gagauz, achali (analik); kozok. tondi (tunli), dalali (chulli),

ak`tdi (aklli), akshali (pulli); karaim, kirli (kirli), tamirli (temirli), kutnu (baxtli);

kirgiz, kuchtu (kuchli), maldu (molli); tatar, so.shi (kumli), kvchli (kuchli); tuva. dashtig

(toshli), daglig (togli), suglig (suvli); uzbek. yotsimli, kurtsinchli\ xakas, maplig (molli),

tvllig (zotli), tvnnig (tunli); chuvash, xayulla (kuvnok); shor. sarlig (korli), tamnig

(ta'mli), paliktig (balitsli) va boshkalar.

Kupincha -lig va -lik affikslarining semantik farki yuk darajaga kelib koladi. Bu, ayniksa