Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi

Chuvash tilida kuplik ma'nosi -sem affiksi orkali xosil

Kilinadi. Bu affiks ayrim chuvash dialektlarida -sam//-sem, -sen//-sen

-87-

www.ziyouz.com kutubxonasi

variantlariga xam ega. Chuvash tilidagi bu kushimchaning kelib chikishi Xakida turli fikrlar

bor, lekin x,ozirgacha aniklanmagan.

EGALIK KATEGORIYASI

Grammatik egalik kategoriyasi ot turkumiga xos grammatik kursatkichlar yigindisi bulib,

barcha turkiy tillar uchun umumiydir. Bu kategoriyaning uziga xosligi shundaki, u bir vaktning

uzida xam shaxsga karashli predmetni, xam shu predmetga egalik kiluvchi shaxsni anglatadi.

Masalan, kitobi suzidagi -i kushimchasi, bir tomondan, predmet (kitob) ning III shaxsga

karashliligini bildirsa, ikkinchi tomondan, shu shaxsning predmet (kitob)ga egaligini

anglatadi.

Turkiy tillarda grammatik egalik ma'nosi turli usullar bilan ifodalanadi:

1. Morfologik usul, ya'ni suz negizlariga egalikni anglatuvchi maxsus kushimchalarni

kushish orkali: tuva tilida tevem, tevets, tevezi, tevevis, tevetser, tevezi kabi.

2. Morfologik-sintaktik usul, ya'ni karatuvchi karatkich kelishigidagi kishilik olmoshi va

karalmish-egalik affiksini olgan ot yoki otlashgan leksema: turk. benim dostxsh, senin dostun,

onun dostu, bizim dostumuz, sizin dostunuz, onun dostu kabi.

3. Sintaktik usul, ya'ni karashlilikning egalik kushimchalarsL, suz tartibi usulida

ifodalanadi. Masalan, uzbek tilida bizning uy, uy meniki\ chuvash tilida man al (mening

kulim), san at (sening kuling) kabi.

Grammatik egalikning morfologik usul bilan ifodalanishi kadimturkiy tillarning xam asosiy

xususiyati bulgan. Egalik kushim- chalarining eng kadimgi shakllarini kuyidagicha kursatish

mumkin:

BIRLIK

I. -.i, -im//-im

II. -s, -its//-its

KUPLIK

-biz//-biz, -ibiz//-ibiz -siz//-snz, -itsiz//-itsiz -giz//-giz, -igiz//-igiz -i//i, -si//si

-g, -ig//ig

III. -i//i, -si//-si

BIRLIK

KUPLIK

I. at+im, ata+m

II. at+its, ata+s

at+ibiz, ata+biz at+itsiz, ata+siz at+igiz, ata+giz at+i, ata+si.

at+ig, ata+g

III. at+i, ata+si

-88-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Grammatik egalikning I shaxe birlik kushimchalari barcha turkiy tillar uchun -m, -mm//-im, -

um//-um shaklidadir. Bu shaklda kushimchalar tarkibidagi unli tovushlarning uzgarishi suz negizi

tarkibidagi unli tovushning xususiyatiga boglik, bunda unlilar uygunligi (singar¬monizm)

koidasi tula kuchga kiradi. Fakat chuvash tilida I shaxening birlik shaklining kushimchasiz

kullanish xolati uchraydi: mal al (mening kulim), san al (sening kuling kabi).

Masalan, gagauz tilida I shaxe birlikning ifodalanishi: bobam (otam), bulum (xolam), kiyadim

(kitobim), koyunum (kuyim), yanaam (yonogim), bashim (baligim), kepeem (kupagim), bileztsh

(bilakuzugim), uz u um (uzugim) va boshk.

Grammatik egalikning II shaxe birlik shakli xozirgi turkiy tillarda asosan -/<, -its//-its, -

uts//-uts kushimchalari orkali shakllana- di: atits, iglits, uyuts kabi. Bu shaxening -g, -ig//-ig,

-ug//-ug kabi arxaik shakli kadimgi yozma yodgorliklar tilida ma'lum darajada faol bulgan

bulsa xam, xozirgi turkiy tillarda fakat chuvash tilidagina saklanib kolgan:

ivilu//ogilig//o gnu g (ugling) kabi. Ozarbayjon turk, turkman, gagauz, tillarida -i,

in//-in, -un//-un shakllari orkali uzgaradi.

Masalan, ozarbayjon tilida aadits emas, aadin, evits emas, evin\ gagauz tilida: boban

(otang), bulun (xolang), kiyadin (kitobing), koyunun (kuying), yanaan (yanoging), bapiin

(baliging), uzuun (uzuging) kabi.

II shaxe birlik shakllaridagi egalik affikslarining -i, -iy // -iy shakllarini karaim tili va

ayrim uzbek shevalarida uchratish mumkin: karaim, atiy (otang), uyiy (uying); uzbek (dial)

uyiy{la), kitobiy (la), sshvoliy (la) kabi.

Egalik kushimchalarining kuplik anglatuvchi shakllari kup nusxalidir. Bunda fakat egalik

kushimchalari tarkibidagi unli tovushlargina uzgarib kolmasdan, balki kushimchalarning boshi va

oxiridagi undosh tovushlar xam uzgarishga uchraydi Masalan, -biz//-miz kushimchalari tarkibidagi

i unlisi turli turkiy tillarda i//i//'/N shakllarida uzgarsa, boshlangich b undoshi

b//v//m//p, sunggi z undoshi esa z//s//t//r// kabi tovush almashinishlariga ega. Buni gagauz

tilidagi

I, II shaxe kuplik shakllarining uzgarishida yakkol kurish mumkin: bobamis, bobaniz (ota),

bulumuz, budunuz (xola), kiyadimiz, kiyadinie (kitob) kabi.

Turkiy tillarda I shaxening kuplik shakllari kuyidagi kuri- nishlarga ega: -biz//-biz, -

bit//-bit, -miz//-miz, -viz//-viz, -vis//-vis, -mir//-mir va boshkalar.

-89-

www.ziyouz.com kutubxonasi

I shaxe kuplikdagi egalik kushimchalarning -biz//-biz shakli shu turdagi kushimchalarning eng

kadimgi shakli bulib, kumik, korachoy, balkar^ shor, oltoy, kirgiz, boshkird, tatar tillarida

kullaniladi: tatar, yulibiz, kumik. atibiz, kirgiz, atabiz kabi.

Yekut tilidagi -bit//-bit kushimchalari. oxiridagi t undoshi -biz//-biz kushimchalari oxiridagi

z undoshining s sifatida jarang- sizlashidan xosil bulgan: uolbut (uglimiz), agabit (otamiz)

kabi.

Bu shaxsning deyarli kupgina turkiy tillarda uchraydigan -miz// -miz variantlari kadimgi -

biz//-biz shaklidan kelib chikkan. Affiks boshidagi b undoshining m undoshiga utishi turkiy

tillarda umumiy ^olat bulib, bu b undoshi unlilar urtasida kelganda xdm, b undoshi¬ning

assimilyatsiyasidan xam kelib chikishi mumkin. Bu shaklning variantlari kup: -viz//-vuz, -

vis//-vus, uzbek adabiy tili lax,jalarida - vza, -uvza, -'mm'z kabi.

Misollar, uzbek, dapamiz, uyilshz, tuva. tevevis (tuyamiz), vgixuvus (echkimiz), uzbek

laxjalarida uyivuz, uyivza, sizimiz va boshk.

Bu shaxeda egalik affiksining -m`r//shr shakli fakat chuvash tilida uchraydi: ab`m`r (otamiz),

ivilmir (uglimiz) kabi.

Egalik affikslarining II shaxe kupligining kadimgi shakli -siz//-siz bulib, bu xam I shaxe

kuplik kushimchalari kabi kup variantli va boshka egalik affikslariga nisbatan turkiy

tillararo tarkalish diapazoni xdm keng. Uzbek, kozok, nugay, korakalpok, turkmen tilida -

siz//-siz, turk, gagauz, ozarbayjon, karaim tillarida -niz// -niz, iniz//-iniz, karaim

tilining ayrim dialektlarida -yiz//-yiz, iyiz//-iyiz, tatar, boshkird, kumik, korachoy-

balkar tillarida -giz// -giz shakllari kullaniladi.

Ayrim turkiy tillar, maeylan, tatar, kumik tillarida s>g alma- shinishiga // undoshining

unlilar urtasida kelgan polati sabab bulgan deb kursatiladi. Masalan, tatar. a°v`iigiz,

kumik. itigiz kabi.

II shaxe kuplikdagi egalik affikslari tuva va xakas tillarida boshka turkiy tillardan keskin

fark kiladi. Bu tillarda -itsar, -sar, -itser, -ser: x,akas. atatsar, tuva. tevetser

(tuyangiz), vshkvtser (echkingiz), a'ditsar (otingiz), nomutsar (kitobingiz) kabi.

Egalik affikslarining II shaxe kupligi:

turk, gagauz, ozarbayjon, tillarida -niz//-niz, iniz//-iniz: ozarb. babaniz, turk. eviniz,

gagauz, babaniz, bulunuz (xolangiz), kiydinie (kitobingiz), koyunuz (kuyingiz), kvpeeniz

(itingiz) kabi;

karaim, ayrim uzbek dialektlarida -yiz//-yiz, -i yiz/Aiyiz, -iz//-iz\ uyimiz, uyiz; ’

-90-

www.ziyouz.com kutubxonasi

•>. tatar, boshkird, kumik, korachoy-balkar tillarida -giz//giz: kumik atigiz, tatar.

aviligiz\

tuva, xakas tilida -sar//-`shar: atatsar\ oltoy tilida -igar//-iger; shor tilida -s//its:

turalar'sh (shaxarlaring); yokut tilida -git//-x'tSh't: uolgit (uglingiz), atigit (otingiz);

chuvash tilida -'r//chr: ud`r (otingiz), ydip (tanangiz) kabi.

Egalik affikslarining III shaxsi birlikda xam, kuplikda xam shakl va mazmuni jixatidan bir

xil, deyarli xamma turkiy tillarda undosh bilan tugagan suz negizlariga -iN-sh unli bilan

tugagan suz negizlariga -siN-si affikslarini kushish orkali xosil kilinadi.

Egalikning bu shaxsidagi -i//-i kushimchalari kadimiy bulib - si//-si kushimchalari nisbatan

til tarakkiyotining keyingi davrlari maxsuli deb xisoblanadi va -si//-si kushimchalarining

kelib chikishining sabablari xam ishonarli tarzda izoxlanadi. Ma'lumki, kadimgi shakl fakat

bir unli (-i//-i) tovushdan iborat bulib, bu kushimcha unli tovush bilan tugagan turkiy

uzaklarga kushilganda (ena+i, ata+i kabi), artikulyatsiyani kiyinlashtirgan. Bu kiyin- chilikni

bartaraf kilish uchun shunga muvofik undosh talab kilingan. Bu vazifani shunga moyil s, ayrim

turkiy tillarda z, sh undoshlari bajargan va -i//-i affikslarining -si//-si zi//-zi

variantlari kelib chikkan. •

Egalik affiksining III shaxe birlik va kuplik shakllari xam ma'lum xar xilliklarga ega.

Tuva, xakas, shor tillarida intervokal xolatda (unlilar urtasida) -si//-si affikslarining

birinchi undoshi z undoshiga (-zi//-zi) aylanadi: tuva. tevezi (tuyasi), xakas, kimezi

(kemasi), shor. kebezi (kemasi) kabi. Yokut tilida -i//-i kushimchalari -a//-e (ata-oti,

ediya-opasi), -si//-si affikslari esa -ta//-te (agata- otasi, en;iete-uyi) shakllariga

aylangan.

Boshkird tilida -si//-si kushimcha -hb//-hu (tfmahb) shaklini

olgan.

Chuvash tilida undosh bilan tugagan negizlardan keyin -i//-i saklangan: sir+i (yeri), iv'l-i

(ugli) kabi, lekin ayrim xolatlarda kelib chikishi noanik bulgan -ji affiksi xam kullanadi:

ab'ji (opasi), am'ji (onasi) kabi.

Xozirgi turkiy tillardagi III shaxe birlik va kuplikdagi egalik affiksi deyarli barcha turkiy

tillarda uziga xos kup ma'nolilik va morfologik xar xilliklarga xam ega. Bu shaxe

kushimchalarining ana shunday xarakterli xususiyatlaridan biri turkiy tillar morfologik

-91 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

kurilishida deyarli uchramaydigan bir suz tarkibida bir grammatik shaklning (III shaxe egalik

kushimchalarining) birdan ortik kulla- nishidir: say+i+si+si kabi. Bu xolat uzbek tilining

ayrim dialektlarida (ulisi - ugli, munnisi - burni, xotinisi, kupisi, siynisi, ikkovisi,

tuy boshisi kabi), kozok tilida (vatstisi-vatsti, akirisi-oxirgisi kabi), yokut tilida

(sannita < sann+i+ta < sarin < yepkasi, kinnita < kinna < kilin-kelin, tumsuta < tumus < tu

mshu k,), gagauz tilida (boynusu), tatar tilida (busisi, tigisisi) ancha keng tarkalgan.

• III shaxe egalik affikslari kup ma'nolidir. Bunday xolda egalik affikslari uz

ma'nosi (karashlilik ma'nosi)ni yukotadi: otasi, onasi, yaxishei kabi.

Bu shaxe shakllari suz yasash vazifasini xam bajaradi: Misollar: ozarb. duni (kechasi), saba.

\lari (ertasi); uzbek, ertasi, tonglasi, kechasi, k,istsasi\ uygur, yazligi (yozda), kuzlugu

(kuzda) kabi.

Oltoy tilida adazi uli (ota va ugil), enezi balazi (ona va bola), shor tilida karazi

kunduzi-be (kecha va kunduz), abazi palazi (ota va ugil) kabi birikmalarda boglovchi

vazifasini xam bajaradi. ¦

KELISHIK KATEGORIYASI

Turkiy tillar kelishiklar tizimi xakida ran borganda, avvalo, turkiy tillarning eng kadimiy

bobo til davridagi kelishiklar tizimi kuzda tutilsa, ikkinchidan, turkiy tillarning mustakil

tillar va laxjalarga ajralish va undan keyingi tarakkiyoti davridagi kelishiklar tizimining

xolati kuzda tutiladi.

Kadimgi turkiy tillar kelishiklar tizimi xozirgi turkiy tillar kelishiklar tizimiga nisbatan

xam sifat, xam mikdor jixatdan farklangan. Sifat jixatdan kadimgi va xozirgi turkiy tillar

kelishiklar tizimi grammatik shakllari va ular anglatadigan ma'nolarga kura rang-barang

bulgan bulsa, mikdor jixatdan xam ular xar xil bulgan. Xozirgi turkiy tillar xam bu

jixatdan turlichadir.

Turkiy tillar kiyosiy grammatikalarida xozirgi turkiy tillarda 6—8 kelishik mavjudligi

xakida ran borsa-da, ayrim til va laxjalarda karatkich, tushum, junalish, urin-payt

kelishiklarining bir shaklda kullanishi, yokut tili kabi ayrim tillarda karatkich kelishigining

mavjud emasligini kuzda tutib, xozirgi turkiy tillarni 5—7 kelishik tizimiga ega deyish

mumkin.

Shunga karamay, turkiy tillar kelishiklar tizimi kuyidagicha tasvirlanadi:

•92-

www.ziyouz.com kutubxonasi

bosh kelishik tushum kelishigi

-i//-i, -ig//-ig -a//-e

junalish kelishigi

-sa//-ka

-ra//-re

-ri//-ri

-ari//-ari

-gari//-geri

-cha//-che

-i

urin-chikish kelishigi kurol kelishigi

-ta//-te

-da//-de

-blll//-UH

uxshatish-kiyoslash kelishigi

birgalik kelishigi

-lig//-lig

-la//-le

-lan//-len

-cha//-che

Xozirgi turkiy tillarda yokut tili 5 kelishik, gagauz, tuva tili 7 kelishik shakliga ega

bulib, boshka xamma turkiy tillar 6 kelishik shakllariga ega.

Bosh kelishik - kadimgi turkiy tillarda xam xozirgi turkiy tilda xam maxsus grammatik

kursatkichiga ega bulmagan, nol` kursat- kichli kelishikdir. Bu kelishik boshlangich shakl

sifatida boshka kelishiklarga zid kuyiladi.

Saratkich kelishigi - kadimgi turkiy tillarda mavjud bulma¬gan. Kadimgi turkiy tillarda

karatguvchi va karalmish bosh kelishik- dagi ikki otning singaktik alokasi orkali shakllangan.

Buning ayrim kurinishlari xozirgi turkiy tillarda xam kurinadi:

yokut tilida et 6aha (ot boshi), am bash' (ot boshi) kabi.

Xozirgi turkiy karatkich kelishigi eng kup variantli kelishik shakllaridan biri bulib, bu

shakllar kuyidagicha guruxlanadi:

1) -nits//-n'ts: tatar, uzbek, uygur tillariga xos - bashning, ukuvchining, atanits,

biznsh;

2) tif-n`ts//-pun// -nots//-din//-duts// -doi// -titsN -tuts//-tosh oltoy, boshkird, tuva,

xakas, shor tillari: tonnits, moldits, sudits, gul`d`ts, bezzets, dalanits\ >

3) - i i i//- nu> i//- din//- dun//- t i i//- tup//: kirgiz tili - balanin, tonun,

ton dun, ok,tun, bizdin;

4) -iinI-nun: karaim tili - atanin, atnin, menin;

-93-

www.ziyouz.com kutubxonasi

5) -its//-uts//-nits//-nuts: turkman tili - agajits, okuvchinits, menits,

onuts:

6) •1sh//-un//-pin//-nun: ozarbayjon, gagauz, turk - kitobin, arabanin, onlarin,

menim, benim, bizim:

7) -ni//-nu: korachoy - bolkar, kumik - burnu, boynu,

8) -ni//-di//-ti//-mi//-zi//-si//-ti//-ri//-xi//-chi//-li//-v1G. uzbek tili Toshkent

dialekti - nonni, otti, tommi, tuzzi, tishi, egarri, tolli, suvvi;

9) -n//-en//-nen". chuvash tili - pullen (balikning), tiren (terining), lajan (otning),

piren (bizning) va boshkalar.

Yekut tilida karatkich kelishigi mavjud emas. Buni ba'zi gurkshunos olimlar karatkich kelishigi

turkiy tillarning ajra- lishi, tarkalishi davridan keyin paydo bulgan, bu davrda yokut tili

boshka turkiy tillar bilan alokada bulmaganligi, xududiy va iktisodiy turmush sharoiti

jixatidan xam turkiy xalklardan uzok bulganligi sababli yokut tili kadimgi 5 kelishik

shaklini saklab kolgan deb taxmin kilishadi.

Tushum kelishigi - xamma turkiy tillarda ma'no jixatidan bir xil bulib, fe'ldan anglashilgan

xarakatni kabul kiladigan ob'ekt, xdrakatning bajarilishidagi vosita, kurol ma'nosini

anglatadi. Bu kelishik kushimchasi kadimgi turkiy tilda -i//-i, -ig//-ig shaklida bulib,

xozirgi tillarda -ig//-ig shakli deyarli saklanmagan, -i//-i shakli xam kishilik va kursatish

olmoshlari sunggi tovushining assimilyatsiyasi va morfologik kayta bulinishi natijasida xozirgi

turkiy tillarda -ni/Ani va uning turli assimilyativ variantlari kelib chikkan.

X,ozirgi turkiy tillarda tushum kelishigi kushimchasi kuyidagi kurinishlarga ega:

1) ugaz gurux tillardan boshka barcha turkiy tillarda -ii//-ni//-nu II -noP-nvP-diP-

duP-doN-tiP-tuN-to-. oltoy. sapti (kopni), ugu ni (uk- kini), sardi (korni), tuva. teveni,

nomnu (kitobni), maldi (molni);

2) karaim, kumik, korachoy-balkar tillarida -ni11-ni11-nu11-no11 -dull-dyll-miill-my.

uguni (ukkini), yuldi, koshto, bashni, yolnu, tasti;

3) uzbek tili va laxjalari, boshka ayrim tillarda: -ni11-ni11 -dull -ti//-mi//-zi//-

shi//-si//-xi1/-chi: k,apti, sardi, uyni, uydi, uyyi, otti, odammi, shoxxi, sochchi;

4) ozarbayjon, yokut turkman tillarida -ni//-nu//-(y)i//-(y)u. apani, adami, bugduyu,

kvrpoyu,

5) gagauz, turk tillarida -i//-u, -yiP-yu: burnu, biyeyi (yilkini):

6) oltoy, xakas, shor tilida -n, -bin, -gin: atin, atibin, atigin. ’

-94-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Karatkich va tushum kelishiklari kushimchalari shakl jixatidan kup xoll ar da teng kelsa xam,

ularning kelib chikishiga bu yakinlik- ning alokasi yuk, chunki bu ikki kelishik shakllaridagi

yakinlik til tarakkiyotining keyingi davrlari maxsulidir.

Junalish kelishigi xozirgi turkiy tillarda asosan bitta ma'noni - xarakatning yunalish

nuktasini ifodalaydi. Junalish kelishigidagi suzning xarakat yunaltirilgan ob'ekt, urin yoki

paytni anglatishi bu kelishik shaklini olgan va uni boshkargan negizning ma'nosiga boglik.

Junalish kelishigi mazmun jixatdan ana shunday ma'lum darajada chegaralangan bulishiga karamay,

turli turkiy tillarda ana shu ma'nolarni ifodalovchi shakllariga kura rang-barangdir.

Xozirgi turkiy tillardagi junalish kelishigi shakli deb sanaladigan barcha kushimchalarning

tarkibida a unlisi uchraydi: -ga, -ka, -sa, -ga, -cha kabi. Shunga kura, kadimturkiy tillarda

junalish kelishigi shakli asosan -a bulib g, k, g, ch kabi elementlar ma'noni

konkretlashtiruvchi vositalar sifatida kelishik kushimchalari tarki¬bida ksyin xosil bulgan deb

taxmin kilinadi. X,aR kanday kadimgi turkiy tillarda junalish kelishigi shakli -a//-e keng

tarkalgan shakl bulgan, shuning uchun bu shakl xozirgi turkiy tillarda xam saklanib kolgan:

turk. tas+a (kosaga), turkman. ova+a (ovulga), ozarbayjon. ox+a (ukka), chuvash, jan+a

(kishlokka), tatar, atim+a, kirgiz, yenem+ye; kozok. k;oram+a kabi.

Junalish kelishigi kushimchalarini kaysi turkiy tillarda mavjudligiga kura turli guruxlarga

ajratish mumkin:

, 1) kipchok, korluk-uygur gurux tillar va Sibir`, Oltoy turkiy tillarining barchasida -ga

(-saL-ja)//-kr11-xa]1-go11-so//-xo: oltoy. a]ilga (uyga), ]apashk,a (chaylaga), toygo, toshko

(muzga); karaim, ataga, atk,a, maa (menga), bizga; kirgiz, mata, tongo, attsa, kvlgv, maga

(menga); yokut. dachga (suruvga), sistsa (kizga), kuolge (kulga), shaxka (sigirga), kunasha

(xukizga), bShexe (bizga); k.kalpok. atasina; tatar, babasina va boshk.

2) xakas tili va dialektlarida -gaa11-k,aaL-xaa\ xaska (urdakka), tagaa (tokka), saga

(senga) a a//-aga (unga), palaaga (bolaga) kabi.

3) ugiz gurux tillar, kisman oltoy, xakas, shor tillarida -aJ/-ja\ ozarbayjon. adama,

zanuja (eshikka), mene, ona saa//se (senga); gagauz, kira (dalada), Macaja (stolga), sokaa

(sokak - kuchaga), bona (menga): turkman. gechaa (echkiga), durnaa (turnaga), xakas, taga

(tokka) va boshk.

4) chuvash tilida -a//-na (¦ja): xira (dalada), xulan (shaxarda), mana (menga) kabi.

-95-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Kadimturkiy tilda x,ozirgi turkiy tillar uchun arxaik xisoblangan -gariL-kari, -gari/1-

Kflpu shakli xam bulgan. XoziRgi uzbek tilidagi ilgari, ichkari, tashtsari kabi suzlar

tarkibida uchraydigan -gari//-kari, -gari//-sari affikslari ma'lum davrlarda xozirgi

ma'nosi singari junalish ma'nosini anglatgan va shu kelishik affiksi bulgan, lekin kelishik

uzi kushilib kelgan negiz bilan birga ajralmas butunlikka aylanib, urin va payt ravishlariga

utab kolgan. Kiyoslang, oltoy. tishtsari, eringari (kechkurun), ichkari, kuskari (kuzga),

teskeri; gagauz, turk. ileri, icheri, dishari; k.balkar. ichkari, tishxari, ogari (yukori)

kabi.

Chuvash tilida junalish ma'nosini beradigan, kelib chikishi noma'lum bulgan -alla affiksi

mavjud: varmanachla (urmonga) kilelle (uyga), otaralla (otarga) kabi. Fakat xakas tilida

saklanib kolgan - sarN-zarP-saL-saaL-zaa (sari) affiksi xam uziga xos xususiyatga ega:

xakas. Abakaizar (Abakanga), atsar (otga), xozapzar (kuyonga), tagzar (tokka), turaza

(uyga), agassaa (daraxtga) kabi.

Gap junalish kelishigi xakida borganda tuva tilida yettinchi kelishik deb nomlanadigan

“uglaarinits padeji” (junalish kelishigi) xakida xam gapirmasdan bulmaydi. Bu kelishik shakli,

ma'nosi va suroklari jixatidan xamma turkiy tillardagi junalish kelishigidan farklanmaydi,

lekin boshka turkiy tillardagi junalish kelishigi shakli -ga//-ka va uning variantlari asosida

emas, balki maxsus, fakat tuva tiliga xos kushimchalar orkali ifodalanadi. * Bular:

1. -cheL-je kushimchasi. Bu kushimchalardan -che kushimchasi barcha jarangsiz undoshlar va m,

n, s sonorlaridan keyin, -je kushimchasi esa jarangli g, til urta y va sonor r undoshidan

keyin kushiladi. Kanday bulishidan kat`i nazar boshka turkiy tillardagi junalish ma'nosini

anglatadi. Kiyoslang: xemche uglannir (daryoga junamok), xvlche chookshulaar (kulga yakinlashmok),

bashkije baar (ukituvchiga bormok), bajitsche kirer (uyga kirmok), ittarni koygunche dukpurar

(itlarni kuyonga boshkarmok), sugnu busche xuuldurar (suvni parga aylantirmok) kabi.

Yana kiyoslang:

oltoy. menin' kiynimche eki bala keldi; tuva. meets artimdan iyi urug keldi\ tatar, menim

artimga ike bala kilde; uzbek, mening orshmdan ikki bola keldi; shor. pis kodurecha torumnap

chorchabis; tuva. bis tulaa bile tooruktap chor bis; tatar, bez sazlik asha chiklevek jiyarga

yvribez; uzbek, baz bottsok orkali yongoksh boramiz.

-96-

www.ziyouz.com kutubxonasi

2. -tivaL-tive, -tuva//-tu yee, -divaL-dive, -duvaI-duve kushim¬chasi. Bu kushimchalar xam

asosan junalish kelishigi kushimchalari ma'nolarini beradi: dagdiva (tokka), kijidive (odamga)

ottuva (olovga), xunduve (kuyosh (kun))ga kabi.

Bu affiks asli uzbek tilidagi tomon, boshka turkiy tillardagi taba kumakchilarining

affikslashgan shaklidir. Karang: shor. men kayaga tebe attim (men koyaga tomon ottim); tatar,

kichke taba, urmanga taba; kozok. mektep ke taman, keshke taman; kumik. bazarga taba; uzbek,

uyga tomon kabi.

Urin-payt kelishigi - xarakat sodir bulgan urin, payt yoki xarakatning bajarilishiga vosita

bulgan predmet ma'nosini anglatadi.

Urin-payt kelishigining kushimchasi kadimturkiy tilda -da//-dz, -ta//-te bulib, xozirgi

turkiy tillarda -da//-do//-ta//-to//-la//-lo// - za//-zo//-sa//-so//-na//-no shakllari

mavjud. Misollar: oltoy. tuda (togda), emde (emda-dorida), soyda (kuyda), toshto (toshda),

k/aasta (kogozda), biste (bizda), olarda (ularda): boshkird. yulda (yulda), bashta (boshda),

krzza (gozda), dachala (chulda), nachala (shaxarda), minda (menda), bizza (bizda), ularda;

chuvash, lajara (otda), xulara (shaxarda), vermanda (urmonda) k1chde (uyda), shurda (botkokda),

ulaxra (tukayda), manra (menda), pirda (bizda), unra (unda) kabi.

Bu kelishik kushimchalarining -za, -la shakllari boshkird tilida, -ra, -cha shakllari chuvash, -za,