Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi

manchjur tillari bilan alokador bulgan joum suzi bilan kullangan bulib, keyinchalik turli

nom va ma'nolarga ega bulgan. Tarkibidagi unlining talaffuzdagi ayrim farklarini xisobga

olmaganda kup turkiy tillarda bir xil: ozarb., oltoy, balkar, boshkird, gagauz, kozok,

karaim, korakalpok, kirgiz, kumik, nugoy, tatar, turk, turkman, uygur, xakas, yokut. am,

tuva. a'Up, uzbek, ot, chuvash, ut kabi.

Turkiy tillarda shu ma'noda am suzidan tashkari 6eg1r, lasha, yilsh( suzlari xam kullanadi.

Lasha va 6eg1r suzlari chuvash va turk tillaridagi aynan yukoridagi ma'noda kullangani xolda,

yiltsi (1lk,1)

-57-

www.ziyouz.com kutubxonasi

suzi uziga xos semantik ayrimligiga ega bulib, umuman am ma'nosi bilan birga tabun (ot

podasi), urgochi ot ma'nolarini xam beradi va kup turkiy tillarda am suzi bilan parallel

kullanadi: ozarb. inxi, tuva, xakas, uijisi, yokut. cimi, boshka xamma turkiy tillarda UUJKU

kabi:

Turkiy tillarda tur va boshka belgilariga kura ot ma'nosini anglatadigan yana kuplab suzlar

mavjud: ozarb. bado, turkman. bedev < arab. bodav, gagauz, chi, kirgiz, satsgil, nugay.

argimots, tatar. ]achger, turk. eshkin; ozarb., uzbek, uygur, axta// akta, kozok, kirgiz,

akrsh, turkm. agta, boshkird, kumik, tatar, apasha, nugay. alasa, chuvash, pasha, ozarb.,

turkman apasha, ozarb., oltoy, boshkird, kozok, kirgiz, korakelpok, kumik, nugay, tatar,

turkman, uzbek, uygur, aygir, balkar, azir, gagauz, xangir, tuva. astsir, xdkas. asxir,

chuvash, ajap, yokut. atir va boshk.

Sigir - boshkird. hijip, gagauz, sir, kozok, karaim, korakalpok, kumik, nugay, tatar,

siyir, uzbek, sigir, turkman. sigir, uygur, siyir; ozarb., uzbek, uygur, inak, oltoy,

gagauz, kirgiz, tuva, turkman, xakas. ine, yokut. inax kabi.

Yana kiyoslang:

xukiz echki eshak buri KUNDUZ

ozarb. vtsuz gech[ e shshak gurd gunduz kirpi

oltoy vkuz echki eshtek beru kumdus t *“

boshkird ugez kaza shak bure Londoz terpe

kozok ogiz egiki yesek beri xund'13 Kipni

k.kalpok ogiz eshki eshek bvrd kunduz mpni

Kirgiz oguz eski egshk beru kunduz kirpi

kumik oguz echki eshek beru kunduz , kirpi

nugay ogiz eit eshek beru kunduz kirpi

tatar ugez ichke shak bure kond1z _

tuva vtsuz vshku epch1gen beru kunduz

turk vkuz kech1 merken boru gunduz kirpi

turkman vtsuz gech1 eshek 6ypi gunduz girpi

uzbek %ukiz echki eshak buri kunduz kirpi

uygur sokiz echku eshak beru kunduz tjt

xakas uxar esk1 — pur %amnos

chuvash vetser kachaka ishak tukmak x,andar cherep

yekut atogus xohyon ohyon bvbv buobura duos

gagauz }okuz kech1 eshek ]abani gunduz kirpi

-58-

www.ziyouz.com kutubxonasi

j Ayrim parrandalar nomi:

Turna - tuva. duruna, ozarb. durna, turk. turna, kozok. tirna, k.kalpok. tirna, kirgiz,

kumik. turna, turkm. durna, oltoy. turna, boshkird. tarna, nugay. turna, tatar, torna,

uygur, xakas, turna, chuvash, tarna, shor. turuna, yokut. turuya\

Goz - tuva. kas, ozarb. gaz, altay. kas, boshkird. saz, kozok. saz, k.kalpok. gaz, kirgiz,

kaz, kumik. k`az, nugay. kaz, tatar, turk. kaz, turkman. gaz, uzbek, goz, uygur, gaz,

xakas, xas, chuvash, xur, shor. kas, yokut. xaas.

. Turli jonivor va parranda a'zolari:

kuz tish tuyok kanot tumshuk

ozarb. kvz dish dirnag ganad dimjik

oltoy kvs tish tuygak sanot tumchu k;

boshkird ku§ tesh toyak kanat sukish

KOZOK koz tis tuyak sanot tums'sh

k.kalpok kez mic tuyak sanot tumsik

kirgiz kvz tis tuyak` * k`anat tumshuk,

kumik gvz tish tuyak' k'anat tumshuk

nugay kvz tesh tuyak sanot —

tatar kuz tesh tuyak kanat tomshsh

tuva sarak, dish tuyug chalgin dum chu k

turk gvz tis tirnag ganat chaga

turkman gvz dish toynak ganat chutsk

uzbek kuz tish tuyok; ' sanot tumshuk,

uygur koz tish tuyak sanot tumshuk,

xakas xorax mic tuygak xapat tumzux

chuvash kus shaal cherne dunat , samsa

yokut xaroox tiis tuyak kinat - tumus

Usimlik nomlari va ularning a'zolariga oid atamalar xar bir turkiy xalk yashaydigan xudud va

shu xudud tabiatiga muvofik- lashgan usimliklar, xalk xujaligining asosini tashkil kiladigan

ekin nomlari bilan kuprok boglik. Ma'lum bir usimlik u yoki bu xapkning mexnat sharoiti

bilan, ishlab chikarishi bilan boglik bulmasa, bunday usimlik nomlarini u xalk tilida

uchratmaslik yoki uzlashtirma suz-nomlar sifatidagina uchratish mumkin. Masalan, Urta Osiyo

madaniy usimliklari

-59-

www.ziyouz.com kutubxonasi

nomlarini Sibir` xachklari tillarida, sovuk ulkalarda usadigan ayrim

usimliklar nomlarini bu yerlik xalklar tillarida kam uchratish mumkin.

^ Rus tilidan olingan "roj`” suzi tatarcha arish suzi bilan

kullanib, boshkird, oltoy, uzbek tillarida uchramaydi, chunki chuvash va

oltoy xalklari yakin davrlarga kadar fakat chorvachilik bilan shugul-

langan bulsa, uzbeklar dexkonchiligi xam yakin yillarda paydo bulgan.

Shuning uchun bu kabi suzlar turli turkiy tillarda turli nomlar

bilan kullanadi: tatar, arish, kozok. sara biday, ozarb. chavdar, turk.

javdar, uzbek, suli kabi. Bunday xolda kiyoslanayotgan suzlarning xam-

ma xozirgi turkiy tillar uchun umumiyligiga e'tibor kuchaytiriladi.

Daraxt pustlogi uzbekcha sobits, ozarb. gabix, kozok, korakalpok

sab`sh, kirgiz, kabik, tatar, kabix, turk. kabuk, turkman tillarida

gabik shaklida kullanilgani xolda chuvash, xupa, tatar, kayri, xakas

kastirix, x,aknas, chuvash, xuyar, yokut. xatirik, uzbek, uygur, pust,

oltoy. chobirg', chobra, kirgiz, kirtish, tuva. shatsda, chovuree

shakllarida xam kullangan. Yukorida aytilganidek, bir tushunchani

ifodalovchi suzlarning turli turkiy tillardagi boshkaligiga sabab,

bir tomondan, shu suzlarning turli davrlarga mansubligi bulsa!

ikkinchi tomondan, ayrim tillarning boshka noturkiy tillar bilan

yakin alokasi bulgan. -

Yana kiyoslang:

*

boshok yaprok yongok tomir ypyF

ozarb. sunbul yarpag goz kvk toxum

oltoy majak yalbirak KUZUK tamir uren

boshkird bashak yarpak semleuek tamir orlok

kozok masak, japrak matsgak tamir VPblK

k.kalpok masats japirak goz tachix urik

kirgiz mashak jayabirak j^atsak tamir tuxim

kumik bashaxi yaprok' k'oz tamur urluk'

nugay masak yaprak koz tamir urlik

tatar bashak yafrak chiklevek tamir orl`sh

tuva taraji buru tooruk dazil urezin

turk sumbula yaprak seviz kok tox,um

turkman summul yaprak xoz kok toxum

uzbek boshok yaprok yongok tomir urug

Uygur boshok yapurmok yatsak tomir urug

xakas pazax .PUR xuzux ' chigele uren

chuvash puchax YAULYaa mayar timar varlax

yekut kuoloas sebirdek erieke silis sizme

-60-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Tabiat xodisalarini anglatuvchi atamalar:

Xavo - bir necha turkiy tillarda arab tilidagi avo ” suzidan olingan bulib, turli fonetik

shakllariga ega.

Ozarbayjon, boshkird, korakalpok, kumik, tatar, turk, turkman, uzbek, uygur tillarida

xava//x,avo, yozuvdagi shakllari ozarb., uygur, tatar. u;ava, boshkird. x;aua, kumik. g`ava,

turkm. xova, uzbek. x,avo, kozok, kirgiz, nugay tillarida ava kabi.

Ayrim turkiy tillarda d;avo suzi mugul tilidan olingan xiy (xavo) suzining turli fonetik

shakllari orkali ifodalangan: xakas. kii, oltoy. k yey, tuva. xey.

Tuva tilida mugulcha agaar varianti xam bor.

Shor tilida chel (yel), chuvash, sivlash, yokut. sivlash, yokut. solgin kabi kullangan.

Shamol - korakalpok, kirgiz, turkman, uzbek, uygur tillarida shamol shaklida kullangan bulib,

boshka turkiy tillarda (ozarb. boshkird. korakalpok, kumik, nugay, tatar, uzbek, uygur,

xakas) yel, jel, yel shaklida, xakas, chil, chuvash, jil, yokut. tial, tuva. xat, turk. ruzgar

shakllarida kullangan.

Tultsin suzi xam shunday murakkabliklariga ega. Bir necha turkiy tillarda “tultsin ” suzi shu

ma'noda turli xil fonetik kurinishlarda shakllanadi: boshkird, kozok, korakalpok, kirgiz,

kumik, nugay, tatar, turkman, uzbek, uygur, yokut tillarida tultsin, toltsin, tolkun, tultsin,

tolkun, dolgun shaklida, ayrim turkiy tillarda esa oltoy. tolku, shor. tolkug, ozarb. dolga,

tuva. chapgig, xakas, sapgax,, oltoy. kom, chuvash, xum, oltoy. chaptsin, turkm. mavj, yokut.

balxan shaklida kullangan.

Gulduros, momatsaldirots suzining kullanishi bundan xam murakkabrok. Bu suzlar xamma turkiy

tillarda xam taklidiy uzak suz asosida shakllangan, suz kanday ifodalangan bulishidan kat`i

nazar tarkibida taklidiy asos bor. E'tibor bering: ozarb. surultu, oltoy. kukurt, boshkird.

kuk kukreu, kozok. kukereu, kirg. kurkuroe, kumik. ko'kyurev, nugay. ku'otirev, turk. gok

gurultusu, uzbek, momatsaldirots, uygur, guldurme, xakas, kugurt, chuvash, aslati, yokut.

chagilgan kabi.

Yashin suzining asosi xam - aslida taklidiy suz. Ildirim, jildirim, yildirim, yaship, jasin,

yaishn, yashen, chagilgan, chatsmots, chatsin, chagin, chag`igin, ]alkin, nayzagay, ayindirik, chatsnix,

shimshek, tegri naliji kabi kullangan.

Kor suzi deyarlik xamma turkiy tillarda bir xil: sar, x,ar, sor shaklidadir.

Ayrim jugrofiy va samoviy tushunchalarni ifodalovchi

suzlar xam eng kadimiy suzlardir. Shuning uchun bulsa kerakki, bunday

-61 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

suzlarning kupchiligi x,am ifoda, xam kullanish jixatidan deyarlik barcha turkiy tillarda

unchalik farklanmaydi:

oy - uzbek tilida oy, yokut tilida iy, boshka barcha xozirgi turkiy tillarda ay shaklidadir.

Turk, uygur tilida arabcha krmar shakli mavjud;

yer - xamma turkiy tillarda ayrim fonetik farklar bilan deyarli bir xil kullanadi: uygur,

yer, kozok, korakalpok. jer, oltoy. d'er, tuva, shor. cher, yokut. sir, chuvash, ser,

boshkalarida yer, fakat turk tilida arabcha arazi (al arzu) shakli mavjud;

kul - ayrim fonetik farklar bilan bir xil: kel (ozarb., oltoy, kozok, korakalpok, kirgiz,

kumik, nugay, turkman, uzbek, xakas, shor) gvl (turk), xol (tuva), kul (tatar, boshkird),

kuol (yokut), kule (chuvash) kabi.

Shunga doyr yana kuyidagi suzlarni kiyoslang:

kuyosh yulduz dengiz osmon dala daryo

ozarb. kun ulduz deniz koy tarla,duz chay '

oltoy kun yildis tachay tetseri kira suu

boshk. koyash yondoz detsiz kuk kir yilga.

kozok kun juldiz tetsiz kok dacha vzen

K. kal kun juldiz tengiz kok dacha vzen

kirgiz kun jildiz deniz kok tachaa vzen

kumik g'on yulduz dengiz ko'k k'ir chay

nugay ku'n yuldiz tengiz ko'k kir yilga

tatar koyash yoldiz ditsez kuk dacha su, yelga

tuva xun sildis tachay deer shel xem

turk gunesh yildiz detz gvk tarla chay

turkm. gun yildiz deniz gvk saxra,duz derya

uzbek kun, kuyosh yulduz dengiz kuk dacha daryo

uygur kun yulduz detsiz kvk dacha daryo

Xakas kun chiltis tachay muzip tarlag sug

chuvash xevel dachtar tines tupe xir itv

shor kun chiltis tachay tegri puk,achik -

yokut kun sulus muora xaplaan xoiuu vrus

-62-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Narsa, xodisa, vokea, xarakat, belgi va mikdor nomlari, shaxe va surok ma'nosini anglatuvchi

kadimgi suz va atamalar

xozirgi turkiy tillar umumturkiy leksik katlamining asosini tash- kil kiladi. Bu suzlar

turkiy tilda suzlashuvchi xar bir jamoaning kundalik turmushida eng kup kullaniladigan faol

suzlardir. Bu suzlar insonning kundalik faoliyatidagi eng asosiy extiyojlarini kondirish uchun

xizmat kiladigan narsa va predmet, vokea va xodisa, xarakat va Xolat, belgi va xususiyat,

mikdor kabi zaruriy tushunchalarni anglatuvchi suzlardir. Yer, suv, osh, non, kitob, daftar,

daraxt, tosh kabi narsa va predmetni; shamol, dovul, toishin, uyin, kulgu, urush, janjal kabi

vokea va xodisalarni; kel, ket, tur, utir, ye, ach, uxla kabi xarakat va xolatni; uzun,

sistsa, baland, past, shux, chashon kabi belgi va xususiyati; men, sen, u, besh, un, yuz kabi

shaxe va mikdorni bildiruvchi suzlar kiyoslashning manbaidir.

Tildagi, jumladan, xozirgi turkiy tillardagi bu kabi suzlarga turkum nuktai nazaridan

Karaganda xam ular bekiyos kup, beadaddir. Masalan, borlikdagi barcha narsa va predmetlar,

vokea va xodisalar, mavxum tushunchalar uz nom va atamalariga ega. Boshka turkumdagi suzlar

xakida xam shunday deyish mumkin. Shuning uchun ularning barchasini kiyoslash doirasiga kiritish

kiyin.

Yukorida keng ma'noda narsa, xodisa nomini anglatadigan ayrim umumturkiy suzlarning kiyosi

berildi. Kiyoslangan suzlarning kiyosi mavjud bulgan fonetik va semantik moslik va

ayrimliklarni xozirgi turkiy tillardagi boshka suzlarda xam uchratish mumkin. Bu jixatdan

Karaganda belgi bildiruvchi suzlar xam uziga xos xususiyatlarga ega.

Turkiy tillarda eng faol kullanadigan va barcha turkiy tillar uchun bir umumiylikka ega

bulgan uzok,, yatsin, buyuk, yuksak, zur, buz (on;), sora, isssh, sovuk; kabi belgi bildiruvchi

suzlar xam fonetik va semantik fark va uxshashliklari bilangina emas, balki turli sino-

nimik shakllariga egaligi bilan xam boshka suzlardan ajralib turadi.

Iirok, suzi turli fonetik shakllari bilan deyarli xamma Xozirgi turkiy tillarda mavjud,

lekin ugiz gurux tillarda bu suz urnini shu suzning sinonimi uzok, suzi egallagan bulsa,

kipchok gurux tillarda esa olis suzi kullanadi. Fakat xozirgi turkiy tillardan chuvash

tilidagina bu sinonimik suzlardan birortasi xam kullanmay, etimologik jixatdan bu suzlar

bilan boglik bulmagan “inj;ye”, "inj;yeri”, “katari”, “ayakri” suzlari ishlatiladi.

Kiyolang:

oltoy. iraak, kumik. arek, irak', yirak, tatar, yerak, tatar, irak, xakas, irax, shor. irak,

yokut. iraax, boshkird. yirak, alie, kozok.

-63-

www.ziyouz.com kutubxonasi

jirats, alie, sashits, kirgiz, iraak, irak, alie, nugay. erek, aibic, uzak, korakalpok. jrak,

alie, uzak,, sashits, uzbek, yirots, olis, uzok;, uygur. yirots, uzots, turkman. yirak, irak,

alie, uzak, ozarb. irag, uzag, turk. irak, uzak;, shor. irak kabi.

Tarixan yirots, uzots, olis suzlari kadimturkiy suzlardir, lekin ularning kelib chikishi

xakida turkshunoslik adabiyotida turli fikrlar mavjud. Yirats//irak suzi tarkibiga kura ikki

kiemdan {yira-//ira,-s) iborat bulib, birinchi kiem uzotslik ma'nosidagi fe'l asos, ikkinchi

kiem fe'ldan ot yasovchi kushimcha deb taxmin kilinadi. Aslida bu suzning kadimiy asosi

yira//ira shaklidagi fe'l emas, balki yir//jir//ir shaklidagi taklidiy uzak, -a taklidiy

uzakdan fe'l yasovchi (yir//jir+a, ir+a), -k//-s esa fe'ldan ot (keng ma'noda, aslida sifat)

yasovchi kushimcha bulgan bulishi mumkin.

Uzots suzining tarkibini xam uz- (yana kiyoslang: yuz, yuza, uz, us, us+t, uz+ra - uyadosh

suzlar) va yasovchi -ak/ots kushimchalaridan iborat bulgan deb taxmin kilinsa, olis suzining

kelib chikishi xakida biror anik fikr aytish kiyin.

Yatsin suzining kelib chikishi xakida xam deyarlik shunday (yak-//- yats-+in//+ik) fikr beriladi.

Yatsin suzi turli shakllarda deyarlik xamma xozirgi turkiy tillarda mavjud: ozarb. yaxin,

boshkird. yatsin, kozok, korakalpo^. jatsin, kirgiz, jatsin, tatar, turkman. yatsin, turk. yatsin,

uzbek, yatsin, uygur, yetsin, xakas, chagin, shor. chagin\ oltoy. yuuk, d'uk, kirgiz, juuk,

kumik. yuvuk', nugay. yuvik, tuva. chook, chuvash, sivax, yokut. chugas kabi. Kurinadiki, yatsin,

yovuts suzlari fakat yokut va chuvash tillarini xisobga olmaganda, xamma turkiy tillar uchun

umumiydir.

Uzbek tilida baland ma'nosida kullaniladigan sifatlar bir nechta bulib, shulardan eng faol

uchraydigani buyu k // bayik // beyek... suzlaridir.

Karang: ozarb. yuksek, ucha, hyndyp, oltoy. biyik, boshkird. beyik, kozok. bit, korakalpok.

biik, balent, kirgiz, biyik, kumik. biyik, nugay. biiyk, tatar, biek, tuva. bedik, turk.

yuksek, turkman. beyik, belent, uzbek, baland, yuksak, uygur, belend, egiz, xakas, pozsh,

chuvash. sulee, shor. mvzuk, yokut. urduk.

Kurinadiki, buyuk suzi xamma turkiy tillarda turli fonetik shakllarda mavjud bulib, baland,

katta, ulug kabi ma'nolarni anglatadi.

Uzbek, uygur, yokut tillarida buyuk suzining urnini boshka sifatlar egallagan: baland, yegiz,

urduk kabi.

-64-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Karang: uzb. baland uy, baland tog; uyg. yegiz yey, yegiz tag; yokut. urduk d'ie, urduk xaya.

Ozarbayjon, turk, chuvash tillarida esa: ozarb. ushe/Ltundur ev, ushe//Iundur dag; turk.

yuksek yev, yuksek dag; chuv. jule jurt, shule tu kabi.

Chuvash tilida buyuk suzining bunday tashkari pisak, asla (asli) shakllari (piak jurt, asli

agta) uchrasa, ayrim tillarda ulug, ulken, zor, chots, jaan shakllari mavjud.

Narsa va predmet, vokea va xddisalarning xarakat va xolatini anglatadigan suzlar xozirgi

turkiy tillar leksikasida salmokli urin egallaydi.

Turkiy tillarda fe'llar an'anaviy ravishda xarakat va xolat fe'llariga ajratiladi, lekin bu

turkiy tillardagi fe'llarning tub semantik ayirmasi bula olmaydi, chunki turkiy tillardagi

xar kanday fe'l xam xarakat, xam xolat tushunchalariga ega buladi.

Masalan, uzbek tilidagi utirmots, uxlamots kabi fe'llarni % shartli ravishda xolat fe'llari

deb yuritilsa xam, bu fe'llarning semanik negizida xarakat tushunchasi xam bor. Demak, x,ar

kanday xarakat fe'li semantikasida xolat, xdr kanday xolat fe'li seman- tikasida xarakat

tushunchasi mavjud. Barcha kiyoslanayotgan suzlar singari uzak fe'llar xam ayrim fonetik

shakllariga egaligi xolda barcha turkiy tillarda deyarlik bir xil kullanadi.

Bor fe'li oltoy, boshkird, kozok, korakalpok, kirgiz, kumik, nugay, tatar, tuva, turk,

uygur, yokutda bar; uzbek, bor: ozar. var: xakas, shor. par; chuvash, pir.

Semantik xususiyatiga kura xam bu fe'l deyarlik xamma turkiy tillarda bormots ma'nosini

beradi, lekin xamma suzlar singari turkiy uzak fe'llar xam kup ma'nolilik xususiyatiga ega.

Masalan, turk tilida “kosaya varmak" (turmushga chikmok), tatar tilida “kiyauga baru” (kuyovga

tegmok) “varmak” va “baru" suzlarining semantikasida uzgarish yuz bergan.

Xarakat sub'ektining ma'lum urindan uzoklashishi, “ketmots” ma'nosida kullanishi fakat turk,

tatar, ozarbayjon tillarida emas, balki Sibir` turkiy tillari (oltoy, tuva, xakas, shor,

yokut)da xam uchraydi.

Kiyoslang:

tillar bormok ketmok tillar bormok ketmok

ozarb. var ket tuva bur bar

oltoy bar bar turk var git

boshk. bar kit turkman bar git

kozok bar ket uzbek bor ket

-65-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Jadvalning davomi

K.kalp. bar ket uygur bar ket

kirg. bar ket xakas par par

kumik bar get chuvash par kay

nugay bar ket * shor par par

tatar bar kit yokut bar bar

K,ayt fe'li boshkird, kozok, korakalpok, uzbek, uygurda: kryt; nugay, tatar. shit; kumik.

k`ay; ozarb. gayit; turkman. shit shakllarida semantik jixdtdan umumturkiy shytmots ma'nosiga

mos keladi.

Ozarbayjon, turk, yokut tillari bu soxdtsa aloxida vaziyatga ega. K,aytmots ma'nosi turk

tilida denmak, yokut tilida tvnun (dvnmak, tvnun suzlari uzaklari bir tvn//dvn) suzlari

orkali ifodalanadi. Chuvash tilida bu ma'noda taveren fe'li kullanadi.

De fe'li xdmma turkiy tillarda mavjud. Bu fe'l kadimturkiy yozma yodgorliklarda xam kayd

kilingan. Demak, u — kadimturkiy suzlar namoyandasi. Tovush xususiyatiga kura turli tillarda

kisman farkli, lekin kupchilik turkiy tillarda bu fe'l jarangli d undoshi bilan boshlanadi.

De fe'lining eng kadimgi shakllari t jarangsiz undoshi bilan boshlangan.

De fe'li xozirgi turkiy tillarda kuyidagi fonetik shakllarga ega!

1) ozarb. de, gagauz, de, turk. de, turkm. diy;

2) boshkird. ti, kozok. de, korakalpok. de, kirgiz, de, kumik. de, nugay. de, tatar,

di;

3) uzbek, de, uygur, de;

4) oltoy. de, xakas, mi, tuva. de;

5) yokut. die;

6) chuvash, te;

7) kadimgi yozma yodgorliklarda te kabi.

Boshka xamma xolatlarda de fe'li ravishdosh shaklida kuchirma gapda muallif gapi bilan kuchirma

gapni boglovchi asosiy vosita bulib xizmat kiladi.

TURKIY TILLARNING UZLASHGAN KATLAMI

Jamiyatning tarakkiyoti bilan birga til doim tarakkiy etib, uzgarib turadi. Tilning eng

uzgaruvchan kismi uning leksikasidir. Tilning fonetik tizimi va grammatik kurilishida esa

uzgarish juda sekinlik bilan yuz beradi.

-66-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Tilning lugat tarkibi usishi va uzgarishining turli omillari mavjud: ¦

1) lugat boyligining uzgarishi eng avvalo tilning uz ichki imkoniyatlari asosida yuz

beradi, turli usullar bilan yangi suzlar xosil buladi, yasaladi, suzning ichki semantikasida

uzgarish yuz berib, uning ma'nosida differentsiyalanish sodir buladi, suzning xar bir yangi

ma'nosi yangi suz xosil kiladi;

2) adabiy til va uning tarkibidagi dialektlar urtasida doimiy munosabat, aloka mavjud

buladi, bu aloka dialektlar tarkibidagi ayrim suzlar xisobiga adabiy til lugat boyligini

oshirib boradi;

3) karindosh xalklar urtasidagi doimiy ijtimoiy, siyosiy, madaniy va ishlab chikarish

alokalari tillar urtasidagi alokani xam kuchaytiradi, bunday alokalar xar ikkala til va

tillar urtasidagi leksik almashinuvga katta imkoniyat yaratadi;

4) nokarindosh xalklar urtasidagi ijtimoiy, siyosiy-ikgisodiy va madaniy alokalar

tillar urtasidagi alokani xam vujudga keltiradi va bu kupincha bir tilda, ba`zan esa xar

ikkala tilda xam leksik olinmalarning kupayishiga sabab buladi.

Turkiy tillar leksikasining uzlashgan katlami ana shu sunggi nokarindosh xalklar urtasidagi

ijtimoiy, siyosiy, iktisodiy va madaniy alokalar xamda xududiy yakinlikning natijasi

sifatida, avvalo, tillar urtasidagi aloka va yakinlikning shakllanishi va rivoj- lanishi,

keyinchalik esa munosabatdagi xar ikki til va tillararo lek¬sik olinmalarning usib borishi,

rivojlanishi va nixoyat, munosabat¬dagi nokarindosh tillar leksikasining uz katlami bilan

birga uzlash¬gan katlamini vujudga keltiradi.

Leksikada uzlashgan katlamning paydo bulishi xam doim bir xil usulda yuz bermaydi, uzlashtirish

sabablari xarakteri jixatidan xar xil buladi:

1. Nokarindosh ellar va tillarning tengligi asosida. Bu uZaro alokadagi xalklarning

xududiy yakinligi, ijtimoiy-iktisodiy, mada¬niy va kundalik turmush sharoitlarining

umumiyligi asosiga kuriladi, bularning barchasi tilda uz ifodasini topadi, juda uzok

tarixiy jarayonda alokadagi tillar urtasida leksik olinmalar usib, rivojlanib boradi,

tillar tarkibida yangi - uzlashgan katlamni shakllantiradi.

Masalan, uzbek tili leksikasts tarkibidagi tojik-fors suzlari uzbek va tojik xalklarining,

ozarbayjon tili tarkibidagi tojik- fors suzlari ozarbayjon va kurd (eron) xalklarining,

uygur tili tarkibidagi xitoy, mugul elementlari uygur va xitoy, mugul xalklari,