Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi

lampa, gaz9 elektr, stol, stul, shkaf, eta¬jerka, divan, karavot, kastryul, kostyum, pach`to,

botinka, galstuk, tort, konfet, pechen`e kabi.

-77-

www.ziyouz.com kutubxonasi

2. Ishlab chikarish bilan boglik suz va atamalar: traktor, kombayn, plug, dizel`,

brigadir, zavod, fabrika, kombinat, elektrostantsiya, avtokolonna, avtozapravka, vodxoz,

lesxoz kabi.

3. Fan, xalk ta'limiga doyr suz va atamalar: arifmetika, algebra, geografiya,

astronomiya, plyus, minus, fonetika, morfo¬logiya, leksika, akademiya, dissertatsiya kabi.

4. San'at, madaniyat, sport bilan boglik suz va atamalar: teatr, kino, klub, spektakl,

prem`era, muzika, kontsert, ansambl`, radio, televizor, roman, poema, dramaturg, futbol,

tennis, stadion, gimnas¬tika, shaxmat, ishshka, chempion, grossmeystr kabi.

5. Ijtimoiy-siyosiy atamalar: respublika, demokratiya, kapitanam, krizis, materiya,

konstitutsiya, dekret, byudjet, blokada, inflyatsiya kabi.

Rus tilidan kabul kilingan suzlar mikdor jixatdan xam xamma tillarda bir^ xil emas, ayrim

tillar lugatlari asosida kiyos kilinganda kuyidagicha manzarani kurish mumkin:

Ozarbayjon tilida: dekan, dekoraeiya, dikorativ, demagog, demagoglug, dekret, demokratik,

demokratiya, deputat, defis, diag- Ram, dialekt, dialektologiya, diktator, diktor, dinamik,

diplom, diplomat, direktiv, direktor, direktiv, dirijyor, doktor, dotsent, dram, dramatik,

dramaturji, durbin va b.

Kumik tilida: dejurniy, dekabr`, dekada, dekan, deklomatsiya, dexloratsiya, dekret, delbezer,

demokratik, defis, ditsimetr, d`a- lekt, dizel`, diktant, diktator, diktor, diktsiya,

dinamika, dina¬mit, dinamo, diplom, diplomat, direktiva, dirijyor, dispetcher disput,

dissertatsiya, doverennost`, doza, doklad, doktor, dokument, domino, domkrat, domna,

domovoy, doska, dotsent, drama, dramaturg, drap, drob`, drujina, duxi, duxovoy, dush kabi.

’

Korakalpok tilida: kvartal, kvartallik, kvartet, kvartira, kvartirsha, kvarts, kvas,

kvitantsiya, kvorum, kilo, kilovat`, kilovatt- soat, kilogramm, kilometr, kinematografiya,

kino, kinoapparat, kinojurnal, kinokomadiya, kinomexanik, kinofestival`, kinofikatsiya

xinofsh`m, kinoxronika, kiosk, kislorod, kislota, kit, kitel`, ktss, klassik,

klassifikatsiya, teyonka, kletka, klient, kshentura, kchizma, klimat, klinika, kchishe, klub,

knopka, knyaz`, koalitsiya, koverkot, kod, kodeks, kokain, koks, kokslau, kolba, kolbasa,

kollektsioner, kolpegiya, kollektiv, kollektivlyos tirnu, kollektsioner, kollektsiya,

kolonializm, kolonizator, kolonizatsiya, koloniya, kolonka, kolonna, kolontitul, Koloptsifra,

kolxoz, kolxozi, kolgedon, kolshnda, komandori, komandir, komandirovka, komandirovanie,

kombayn, kombayner, kombinat, kombinezon, komediya, komendant, komendatura kometa, komi,

komissar, komissariat, komissarlik, komissiya, komi¬tet, komentariy, kommentator, kommuna,

kommunach`lik, kommunar, kommunist, kommutator, kommyunike, kompaniya, kompartiya, kompas,

-78- -

www.ziyouz.com kutubxonasi

kompensatsiya, kompleks, komplekt, komplektsiya, kompchiment, kompozitor, kompozitsiya,

komposter, kompot, kompress, kompresar, kompromiss, komsomol, komsomolets, komsomol-jaschar,

komsorg, komsastav, konveyer, konventsiya, konvertsiya, konvert, konverttas, konvoy, kongress,

konditer, konduktor, konkret, konkretli, konkurent, konkurentsiya, konkurs, konserva,

konervatizm, konservator, konservatoriya, konsilium, konspekt, konstitutsiya, konstruktiv,

konstruktor, konstruktsiya, konsul, konsullik, konsul`tant, konsul`tatsiya, kontakt,

konteyner, kontinent, kontingent, Kontinental`, kontora, kontrabanda, kontr-admiral,

kontraktatsiya, kontribudiya, kontrolyor, kontrol`, kontrollik, kontrrazvedka, kontrrazvedchik,

kontrrevolyutsiya, kontuziya, konus, konfedersa/iya, konferans`e, konferentsiya, konfeta,

konfiskatsiya, konflikt, kontsentrat, kontsentratsiya, kontsern, kontsert, kontsessiya, kotrchager`,

kon'yunktura, kon`ki, kon`yak, kooperativ, kooperator, koperatsiya, koordinata, kopiya,

korabch`, koreyachi, korzinka, koridor, korifey, korol`, korpus, korrektor, korrektura,

kosekans, kosmopolit, kosmopolitizm, kosmos, kosmoslik, kostyum, kostyum- shachbar, kotangens,

kotleta, kraylik, kottedj, kofe, koeffi¬sient, kray, kran, krasnogvardeets, kraxmal,

kredit, kreditor, kreyser, kremotoriy, krepdeshin, krepostnik, krepostnoy, krepost`, krest,

krizis, kristall, kritik, kritika, kritikachau, krovat`, krokodil, kroes, krujka, krujok,

kub, kubometr, kulak, kul`ti¬vator, kul`tura, kupe, kupets, kuplet, kurort, kurs, kureant,

kursiv, kubertkeyli, kvachifikatsiya, kvadrat, kafedra, kauchuk, katolik, katod, kategoriya,

katachog, kostryul`, kastorka, kassir, kassa, kartochka, kartofel`, kartoteka kartogramma,

karniz, karnavach, karrikatura, karantin, kupusta, kapron, kapitan, kapital, kanikul`,

kontsert, kanach, komfora, kach`tsiy, kal`kulyatsiya, koloriya, kaliy, kalendar`, kazarma, kadr,

kavachkada kavacherist, kabel`, kabinet kabi.

-79-

www.ziyouz.com kutubxonasi

GRAMMATIKA

GRAMMATIKA XAKIDA UMUMIY MA'LUMOT

Grammatika (qrammatike techne — yozuv san'ati, savod) tilning eng kam uzgaruvchan, barkaror

kismi bulib, vokelikni eng yuksak abstraktsiyalash (umumlashtirish) natijasi sifatida aks

ettiradi.

Umumiylashtirish fakat grammatikaga xos emas, balki leksikaga xam xosdir. Garchi, leksika

ixtiyoridagi xar bir suz uzining konkret leksik ma'nosiga ega bulsa-da, suz uzi ifodalagan

tushunchani umumlashtirib anglatadi. Masalan, daraxt suzi konkret predmet nomi bulishi bilan

birga “umuman daraxt’, tushunchasini bildiradi, chunki daraxt igna bargli, keng yaprokli

bulishi, keng yaprokdi daraxt mevali, mevasiz bulishi; mevali daraxt URIK yo shaftoli, shaftoli

tukli shaftoli yo luchchak shaftoli bulishi mumkin. Bundan kurinadiki, umumlashtirish leksikada

xdm mavjud bulsa-da, fammatik umumlashtirish leksik umumlashtirishning sifat jixdtdan uzgargan

shakli emas, balki umumlashtirishning eng yuksak darajadagi shaklidir. Bu jixdtdan grammatikani

geometriyaga uxshatishadi. Chunki geometriyani, masalan, gishtning tarkibi, nimadan

yaratilganligi kizikgirmasdan, uning shakli: buyi, eni, balandligi, xdjmi kizikgirganidek,

fammatikani xdm “gishg” suzining predmetlik tushunchasini anglatishi emas, balki uning boshka

suzlar bilan munosabati kizikgiradi. Boshkacha kshshb aytganda, karatkich kelishigining uzi

kushilib kelayotgan suzning kanday leksik ma'noda bulishidan kat`i nazar xamma ot va otlashgan

suzlarga kushilib karashlilik ma'nosini anglatadi:

Yer

Osmon

Xavo

Kkelishigi ^ Daraxt

Odam

Parranda v Xayvon

Grammatika tilning fammatik kurilishi - fammatik tizimi soxasida baxs yuritadigan fandir.

Suzning grammatik tizimi deyilganda, suzning xar bir fammatik ma'nosi, grammatik ma'noni

shakllantiruvchi fammatik forma (shakl) lar, ana shu shakllar asosida grammatik ma'noni yuzaga

chikaruvchi grammatik ifoda usullari xamda bir turkumdagi (suzlar turkumi emas, bir

turkumdagi grammatik ma'nolar guruxi) grammatik ma'nolarni umumlashtiruvchi grammatik

kategoriyalar kuzda tutiladi.

-80-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Tilda xar bir suz uzaro boglangan leksik va grammatik ma'nolarning bir butunligidan

iborat. Suzning leksik ma'nosi uning predmet, belgi kabilar xakndagi tushunchasini

reallashtirishi,_ nimani anglatishi bulsa, uning grammatik ma'nosi suzning asosiy ma'nosiga

kushiladigan shaxe, son, kelishik, mayl, zamon kabi kushimcha ma'nolar bulib, bular suzlar

)ftasidagi munosabatni kursatadi.

Suzning grammatik ma'nosi maxsus grammatik forma (shakl) lar orkali ruyobga chikadi. Masalan,

dalalarimizga suzidagi grammatik kuplik ma'nosi -lar, grammatik egalik (shaxe) ma'nosi -

imiz, grammatik kelishik ma'nosi -ga shakllari orkali shakllangan.

Tilda suzning grammatik ma'nosini shakllantirish fakat suz negiziga maxsus shakllar -

grammatik kushimchalar kushish usuli orkali emas, boshka usullar: suz uzagining ichki uzgarishi -

ichki flektsiya, suzlarni tugridan-tugri uzaro biriktirish - kushma, juft va takrorlangan

suzlar, yordamchi suzlar, tartib, urgu va intonatsiya orkali xdm amapga oshiriladi. Bularni

grammatik ifoda usullari deb yuritiladi. Grammatik ma'no, grammatik shakl va grammatik ifoda

usullari birgalikda tilning grammatik tuzilishi, ayni paytda, grammatik ma'no bilan uning

formal ifodasi va uni yuzaga keltiruvchi usul xamda vositalar birgalikda bir butunlik xosil

kiluvchi, biri boshkasisiz mavjud bulmaydigan, ajralmaydigan, ajralmas xodisalar bulib,

ularning birligi grammatik kategoriyani tashkil kiladi.

Grammatik kategoriya tushunchasi grammatik ma'no, grammatik shakl va grammatik ifoda usullari

tushunchalariga nisbatan keng. Masalan, otlarning kuplik shakli uning birlik shakliga zid

kuyilib, grammatik kuplik ma'nosi maxsus -lar affiksi orkali xam (kitob - kitoblar kabi -

affiksatsiya usuli), suzlarni juftlashtirish orkali xam (katta-kichik, yosh-sari - kompozitsiya)

shakllantirilib, grammatik son kategoriyasini xosil kiladi. Demak, grammatik kategoriya suzga

xos bulgan, umumlashgan xarakterdagi umumiy ma'nolar bulib, grammatik ma'no bu umumiy

ma'nolarning xususiy kurinishidir. Masalan, uzbek tilidagi barcha kelishiklar shu

kategoriyaning umumiy kurinishi bulsa, karatkich kelishigi uning xususiy kurinishidir.

Til kurilishining shu kabi xususiyatlari grammatikaning morfologiya va sintaksis kismlarida

urganiladi.

-81 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

MORFOLOGIYA

SUZNING MORFOLOGIK TARKIBI

Turkii tillar morfologik tipologiyasyga kura agglyutinativ (lat. agglutinare - yopishtirmok,

tirkamok) tillar bulib, suzning turli grammatik shakllari suz negizlariga ma'lum

kushimchalarni izchillik bilan kushish orkali xosil kilinadi. Shunga kura turkiy tillardagi

suzlarning morfologik tarkibi uzak va kushimcha morfemalardan iboratdir.

^ Barcha agglyutinativ tizimdagi tillar kabi turkiy tillarda xam suzning asosi barkaror

tovushlar kompleksiga ega bulgan semantik birliklar bulib, ular narsa va xodisa, vokea va

xodisa, belgi va xususiyat, xarakat va xolat, mikdor kabi tushunchalar xamda ular urtasidagi

munosabatlarni ifodalaydi. Kushimchalar esa fonetik jixatdan asos tarkibidagi tovushlarning

sifatiga kura barkaror tovushlar tarkibiga ega emas, uzgaruvchan, kup variantli bulib, uzi

aloxida semantik mustakilligiga xam ega emas. Xar kanday kushimchaning ma'nosi asos bilan

birgalikdagina konkretlashadi.

Turkiy tillardagi suzlar asosi va kushimchalarga berilgan bunday ta'rif xar vakt xam tugri

kela bermaydi, chunki ayrim turkiy tillarda suzlar tarkibi morfologik bulinishiga kura

boshkacharok xam bulishi mumkin. Masalan, tatar tilida mitsa < min-ga; xakas, palii < palix+i,

oinir < oyna+ar; tuva. oots < ol+nuts, oon < ol+dan, ap < al+ip\ uzbek, mening < men+ning,

sening < sen+ning kabi.

Turkiy^ tillarda yukoridagi kabi ayrim xolatlarni xlsobga olmaganda,^ suzning tarkibi boshka

tizimdagi tillarga nisbatan osonlikcha uzak va kushimcha morfemalarga ajratiladi: ish+chi, igi

+chan, ish+siz, ish+lar, ish+ga, ish+dan kabi.

^ Suzning bosh, asosiy leksik ma'nosini tashuvchi kismiga suzning uzagi deyiladi. Ishchi,

ishchai, ishsiz, ishlar, ishga, ishdai suzlarining uzagi ishdir.

^ Suzning kushimcha ma'no beruvchi kismlari affiks morfemalar deiiladi. Affiks morfemalar

anglatadigan semantik-grammatik ma'nolariga kura uch turga bulinadi.

1. Suz yasovchi morfemalar.

2. Shakl yasovchi morfemalar.

3. Suz uzgartiruvchi morfemalar.

-82-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Suz’yasovchi affikslar suz negizlariga kushilib, undan yangi leksik ma'no anglatuvchi suzlar

xosil kiladi. Masalan, tuva tilidagi - chi (-chi//-chi, -chu//-chu, -ji//-ji, -ju//ju) affiksi

suz yasovchi affiksdir. Ish+chi, ats+chi (ovchi), tudug-ju (kuruvchi), sadig-ji (sotuvchi) kabi.

Shakl yasovchi affikslar suz negizlariga kushilib, uning asosiy, bosh ma'nosini uzgartirmagan

xolda unga kushimcha ma'no beradi, uning shaklini (shaklini) uzgartiradi. Xamma turkiy

tillardagi -lar affiksi shakl yasovchi affiksdir.

Masalan: uzb. uylar, dalalar; turkman. -lor//ler: gushlar (kushlar), gvzlvr (kuzlar); uygur.

-lar//o-le(r): kushla(r), uyla(r); oltoy. - lur//-lir: apdalur (xayvonlar), karlar

(korlar); boshkird. -dar//der//der: suldar (kullar), svzder (suzlar), `rrder (korlar) kabi.

Suz uzgartiruvchi affikslar suz negizlariga kushilib suzning bosh ma'nosini xam, shaklini xam

uzgartirmasdan unga grammatik ma'no beradi va suzlar uRtasidagi munosabatni ifodalaydi.

Otlardagi turlovchi kushimchalar va fe'llardagi tuslovchi kushimcha¬lar (shaxs-son) suz

uzgartiruvchi kushimchalardir.

Masalan, I shaxe kuplikdagi egalik kushimchasi -mkz (-biz//biz, - bit//bit, -miz//shz, -

viz//-viz, -vis//vis) tatar, ggulibiz; kumik. atibig, yokut.uolbit (uglimiz); uygur. aga

\shz\ uzbek, kitobshshz kabi.

Suzning xar kanday morfologik kushilishi uchun asos bulgan kismiga negiz deyiladi. Suz

negizlari affiks morfemalarning xarakteriga kura uch xil buladi:

1. Leksik negizlar.

2. Morfologik negizlar.

3. Sintaktik negizlar.

Suz yasovchi kushimchalarning kushilishiga asos bulgan negizlar leksik negizlar deyiladi.

dil chi kirg. zkiy im ji

uzak aff. uzak aff. aff.

lek. suz I lek.n. suz

yasov. suz

yasov.

neg. yasov. II lek. negiz

Shakl yasovchi kushimchalarning^kudshlishiga asos bulgan negizlar morfologik negizlar deyiladi:

-83-

www.ziyouz.com kutubxonasi

oltoy.

kiy dir

uzak aff.

morf. shakl

negiz yasov.

tuva.

bat

uzak ir

aff. tir

aff. di

aff.

I

morf. shakl

yasov. shakl shakl

negiz yasov.

II morf, negiz yasov.

III morf, negiz

Suz uzgartiruvchi kushimchalarning kushilishiga asos bulgan negizlar sintaktik negizlar

deyiladi:

gagauz. boba uzak mis

aff. sud

UZ. U"

aff. den

aff.

sint suz I sint. suz suz

neg. uzgar. negiz uzgar.

II sint. negiz uzgar.

(sutidan)

Xozirgi turkiy tillar suz tarkibidagi asosiy va kushimcha morfemalarning xususiyatlarini

taxlil kilib shunday xulosaga kelish mumkin:

_ 1 .Turkiy tillarda suz negizlariga turli affikslar kushilganda suzning asosi tovush

jixatdan asosan uzgarmaydi. Masalan, tuva tilida mash (moli), bajaii (uyi), kun nu

(toychogi) kabi.

2. Turkiy tillardagi affikslar bir ma'noli: -ga — junalish kelishigi, -par - kuplik

kushimchasi kabi.

3. Turkiy tillardagi affikslar standart, xamma xolatlarda xamma suzlar uchun bir xil.

Masalan; junalish kelishigi kushimchasi - ga xamma ot (va otlashgan suz) lar uchun birlikda xam,

kuplikda xam -ga shaklida, kuplik kushimcha -lar xamma kelishiklar uchun shu shaklda kullanadi.

^ 4.Turkiy tillarda affiks morfemalar suz asoslariga kushilganda xar vakt xam suz asosi va

affiks morfemalar tarkibini ajratish oson bulmaydi. Ba'zan suz asosiga affiks morfemalar

kushilgach, suzning tarkibini anik ajratish imkoni bulmaydi, suzning asosi xam,^ affikslar

kismi xam deformatsiyaga uchraydi. Bunday xollarda suzni morfemalarga ajratish kiyinlashadi.

Masalan, tuva tilida saktir < sagintir, inee < inek+i (sigiri) oots

Z.Turkiy tillarda suzning asosi va kushimchalar urtasidagi birikish oddiy tirkalish asosida yuz

beradi. Shuning uchun turkiy tillardagi suz tarkibini osonlikcha morfemalarga ajratish mumkin.

-84-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Masalan, tuva tilida malchinnarivistits (chorvadorlarimizning) suzini mal-chin+nar+ivis+tits

kabi morfemalarga ajratish mumkin, lekin bu xar vakt emas. Ba'zan suzning asos kismi va

affiks morfemalari urtasidagi chegarani aniklash kiyinlashadi.

Masalan, ap < al+ip, keep < kel+ip kabi. Bunday x,ollarda suz tarkibida soddalanish yuz

beradi.

Suzning asosi va kushimchalaridagi bu xususiyatlarning barchasi, turkiy tillarning

agglyutinativ kurilishidan dalolat beradi.

OT

Ot mustakil suz turkumlaridan biri bulib, ot suzning leksik ma'no tashuvchi kismi (ot

leksema) keng ma'noda predmetlik ma'nosini anglatadi. Demak, ot leksemalar fakat predmet

ma'nosini emas, balki predmetlik tasavvuriga ega bulgan vokea va xodisalar, belgi va

xususiyaglar, mavxum tushunchalar nomini xam anglatadi.

Xozirgi turkiy tillardagi ot leksemalar semantik xususiyat- lariga kura boshka barcha tillar

bilan yondosh bulsa-da, grammatik xususiyatlariga kura boshka tizimdagi tillar bilan ayrim

fark va tafovutlarga ega. Turkiy tillardagi otlar grammatik son, egalik, kelishik

kategoriyalariga ega bulgani xolda jonli va jonsizlik, grammatik jins kategoriyalariga ega

emas.

Turkiy tillardagi ot leksemalar uzi olgan kelishik shakliga muvofik ega, karatuvchi,

tuldiruvchi, nominativ ran, izoxlovchi, undalma, xolning kelishik bilan shakllanuvchi turlari

vazifasida keladi.

Shunga kura, predmetlik ma'nosini anglatib, nutkda son, kelishik, egalik kategoriyalari

shaklini olib, ega, tuldiruvchi, karatuvchi, izoxlovchi kabi vazifalarda keladigan leksemaga

ot deyiladi.

SON KATEGORIYASI

Uzbek tilidagi singari kadimgi va xozirgi turkiy tillarda uz morfologik shakli, grammatik

belgisiga ega bulgan grammatik juftlik ma'nosini anglatuvchi maxsus kursatkich mavjud emas.

Kadimgi va xozirgi turkiy tillarda kuplik ma'nosini anglatuvchi yagona -lar kushimchasi

mavjud. Bu kushimcha fakat chuvash tilida uchramaydi, chuvash tilida boshka turkiy tillarda kuplik

ma'nosini anglatuvchi -lar kushimchasi urn i da -sem kushimchasi kullanilib, u -lar anglatgan

ma'noni ifodalaydi.

-85-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Turkshunoslik adabiyotlarida utmishda kishilar predmetlarni maxsus kursatkichlar orkali birlik

va kuplikka ajratmaganliklari, bu grammatik ma'no til birligi shaklida emas, balki kadimgi

kishilar ongida tushunchaviy xususiyatga ega bulganligi, ya'ni tushunchaviy birlik va kuplik

kategoriyasi mavjud bulgan, degan fikr beriladi. Bu xususiyat xozirgi turkiy tillarda xam

ma'lum ma'noda saklanib kolgan. Masalan, daraxt leksemasining yakka predmetni anglatishi,

birlikdagi ot sifatida karalishi uning grammatik kuplik kushim- chasini olgan daraxtlar

leksemasiga zid kuyilishi natijasidir. Lekin aslida daraxt suzi yakka predmetni emas, balki

umuman daraxtni, uning chegarasiz mikdoriy tushunchasini, barcha daraxtlar tushunchasini xam

bildiradi. Xakikatdan xam, daraxt mantikiy kuplik jixatdan xamma daraxt tushunchasiga ega.

Shuning uchun grammatik kuplik va mantikiy kuplik bir-biridan farklanadi, daraxt suzi yakka

predmet, daraxtlar esa shu turdagi predmetlarning kupligi sifatida tushuniladi.

^ Kadimgi turkiy grammatik son kategoriyasining jamlovchi kuplik shakli mavjud bulgan.

Predmetning mikdoriy tushunchasini anglatish maxsus grammatik kursatkichlar orkali

shakllantirilgan. Bunday grammatik kursatkichlar kadimturkiy tillarda ancha bulib, xozirgi

turkiy tillarda xam ularning ayrim rilekt (koldik) lari saklanib kolgan. Kadimturkiy

tillarda unli tovushlar nisbatan bekaror bulganligi sababli jamlovchi kuplik ma'nosi asosan

undbsh tovushlar vositasida \osil kilingan. Jamlovchi kuplik ma'nosini anglatuvchi kuyidagi

elementlarni kursatish mumkin: z, /< (k), l, m, n, r, s, ch, sh va boshkalar. ’ ’

Jamlovchi kuplik anglatuvchi ayrim elementlarni kurib chikilganda, masalan, -z kursatkichi

turk tilida (boshka turkiy tillarda xam) kishilik olmoshlarining I va II shaxe kupligi biz,

siz tarkibida, ikiz (egiz), gvz (kuz), gvguz (kuks, kukrak), tiz\ tatar, myogiz (shox), ba

°rma+g`z suzlari va og+uz (ugizlar), kirg+iz (kirgizlar) etnonimlarida uchrashi

ta'kidlanadi. Keltirilgan misollarning juftlik, kuplik ma'nolarini anglatishiga shubxa

bulmagan bulsa xam, lekin kadimturkiy tillarda yakka predmet sanaladigan k;az, siz uz, az,

buz (muz) kabi suzlarning tarkibida z undoshining mavjudligi yoki, aksincha, sash, sol, ayak,,

kulak;, erin (lab), egin, (yelka) kabi juftlik anglatuvchi suzlar tarkibida z elementining

mavjud emasligi yukoridagi fikrlarning ilmiy asoslanganligiga shubxa uygotadi. Jamlovchi

kuplik anglatuvchi boshka kursatkichlar xakida xam shunday fikr berish mumkin.

-86-

www.ziyouz.com kutubxonasi

X^ozirgi turkiy tillarda grammatik kuplik ma'nosini anglatuvchi eng faol shakl kadimturkiy

-lar//-ler va juda kup (12-15 tagacha) shakllarga ega bulgan -lar affiksidir.

Grammatik kuplik anglatuvchi -lar affiksining turli turkiy tillardagi shakl (variant)lari:

1) -larP-lerP-ler: turk. tashlar', ozarb. mesheler (urmonlar); turkm. uuuiiep; kumik.

terezeler\ balkar, adamlar, zatlar (narsalar); nugoy, uyler-, k.kalpok. k,atullar\ kozok.

kshiiler\ tatar. tashlar\ boshkird. kegieler; uzbek, ishchilar-, xakas, xuralar (shudgorlar);

shor. sayalar, yokut. sulgular (otlar), kshiler (kishilar);

2) -lorPlvr: turkman. gushlor, gvzlvr; nugay. bvrulvr, kunlvr; oltoy. olor (ular);

yokut. bvrvlvr (burilar);

3) -la//-le, -laI-le: turkman. kitaplam (kitoblarim), serchele (kaptarlar), k.balkar,

atala, sozula, kuzgule; uzbek, (dial.) sile (sizlar); uygur. adaiche;

4) -lo//-lv: uygur. gulche;

5) -lur//-lir: oltoy. aldachur (xayvonlar), sarlur (korlar);

6) -li: uygur, mashinili (mashinalar), sili (sizlar);

7) -alar: boshkird. jetsgatsalar (kudalar), Azatachar (Azatovlar)

8) -narP-perNner: turkm. oglonnar, k.kalpok. satunnar, senner; tatar. kuyannar\ oltoy.

atsnar (xayvonlar); tuva. dishner (olmaxonlar); xakas, taannar (maynalar); shor. kiregenner

(kadrlar), inner (inlar), yokut. kuiannar (bukalar), sulunnar (kulunlar);

9) -nor//-ner\ turkman. oglonnor, gunner-, yokut. d'onnor (xalklar), ogonnor

(keksalar);

10) - dar//-der//- der: ozarb. arvaddar (ayollar), agachdar (daraxtlar), boshkird.

k;uldar (kullar); kozok. sozder (suzlar); oltoy. baldar (bolalar), uygur, besder (bizlar);

yokut. sax,uldar (tulkilar); uvrder (podalar);

11) -dor//-dvr\ oltoy. kvldvr; yokut. kotordvr (kushlar);

12) -tar//-ter//ter\ boshkird. agastar\ kozok. zattar\ oltoy. attar\ tuva. attar,

inekter' (sigirlar); xakas, xartar (koplar), trikter (shapkalar); shor. aluptar (alplar);

yokut. uvlattar (yoshlar), tutsuretter (sovchilar):

13) -zar//-zer//-zer\ ozarb. gazzar (gozlar), ukuzzer (xukizlar);

14) -rarI-rer'. ozarb. doxtorrar, yerrur (yerlar) va boshkalar.