Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi

shu affikslarning turli variantda urin-joy va ijtimoiy kelib chikishiga boglik nisbiy

sifatlar xosil kilinganda kurinadi: korachoy-balkar. kitayli (xitoylik), oruslu (rus),

malkarli (bolkarlik), k,orachoyli; turk. istaibullu; turkman. marili, chvrchavli; uzbek,

toshkentlik, samartsandlik kabi.

Turkman, uygur tillarida bu affikslar urnida ba'zan -lak//-lek (turkman. etlek, uygur,

muzlak), yokut tilida -taax//-leex (attaax - otli, ikkileex - ikki yoshli, mutsnaax - mungli,

uttzex - sutli, ogoloox - bolali) affikslari kullanadi.

Belgini urin va paytga nisbatlab kursatadigan eng faol nisbiy sifat affikslaridan yana biri

-ki//-k,i, -gi//-gi affikslaridir.

-107-

www.ziyouz.com kutubxonasi

U affiks asosan payt bildiruvchi otlarga kushilib, uzak dalagan belgiga ega bulgan nisbiy

sifatlar xosil kiladi: kirgiz. Sb SU' rfray3‘ kishki> yekut. saaski (bax.orgi), nugay.

k,isk,i, tuva. chask;i x,orgi), uzbek, yozgi, ozarbayjon. axshamki, turk. sabstski, shor.

k,ishk;i, tatar. ya°zgi, chuvash, surki (ba\orgi) kabi.

^ ^U affikslar urin-joyga nisbat bildiruvchi sifatlar \am yasaidi, bunda kupincha bu affiks

kengayib -dagi (-da urin-payt shigi kushimchasi) affiksini xosil kiladi va shu ma'nodagi nis

ii sifatlar yasaydi: nugay. tiski (tashki), kirgiz, baish` 1 °SHLaNGIch)> TURK- dashki (ichki),

turk. dolaptaki (shkafdagi), uzbek. uiOagi, yekut. tistaagi (taygadagi), oltoy. ayildagi

(ovuldagi), xakas chirdegi (yerdagi) kabi. '

Nisbiy sifat xosil kiluvchi faol affikslardan yana biri -siz affiksidir; tatar, su siz,

urmansiz, ozarbayjon. yagsiz, susuz, gushsuz kuchsiz), uzbek. . tuzsiz, nugay. atsiz,

kirgiz, suusuz, kozok. su siz, korakalpok. jersiz, turk. tatsiz (ta'msiz), korachoy-balkar.

sansiz va

SIFAT DARAJALARI

Sifatlarda belgini kiyoslash darajasi dunyo tillarida bulgan i ka i tURkiy tillarda xam fakat

asliy sifatlargagina xos. Bu ikki xil: IR nredmetdagi belgini shu predmetning uziga xos

muayyan lgisi ilan kiyolash: sari — sargilt — sargish — sarirak, kabi;

2) bir predmetdagi belgini boshka predmetdagi shunday belgi lan kiyoslash. ozarbayjon:

bajim menden kichikdir (singlim mendan

kichik) kumik: deniz kvlden ullu (dengiz kuldan katga), uzbek: oltin temirdan ogir kabi.

Predmetlardagi belgini kiyoslashda, odatda, kiyoslashga asos

lgan predmetning muayyan belgisi muxim kriteriy x,isoblanadi.

unga kura x.amma turkiy tillarda an'anaviy tarzda sifat darajalari uchga oulinadi:

1. Oddiy daraja.

2. Kiyosiy daraja.

3. Orttirma daraja.

sha Daraja sifatlarning belgi anglatish jixdgidan muayyan

kpi ulib, sifatlarning boshka x,amma daraja shakllari analitik va ntetik yul bilan

sifatlarning shu shaklidan xosil buladi.

^ uayyan, doimiy belgiga ega bulgan barcha tub va yasama sifatlar oddii darajadagi

sifatlardir: ozarb. kvk, sari, az, kup, dar, kets, ulug,

-108 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

uzun, izig, ajig; uzbek, sovuk;, tuva. sook, shor. sook, x,akas. soox, oltoy. sook, kirgiz,

suuk, ozarb. soyuk, turkman. sovuk,, turk. soguk, uygur, sovuk,;, boshkird. k,iuik, kozok.

suik;, kumik. suvuk', nugay. suvik,, tatar, suik, chuvash, sive kabi.

Kiyosiy daraja nutk vaziyatiga kura belgining muayyan daraja- laridan yo biroz kamlikni, yo

biroz ortiklikni anglatadi. Sifatning kiyosiy darajasi sifat negizlariga -rak//-(i)rak;

kushimchasini kushish orkali xosil kilinadi: jaxsi - jaxsirok, kabi.

Xozirgi turkiy tillarda -(i)rak, kiyosiy daraja affiksi sanalsa xam turkshunoslik

adabiyotlarida bu xakda turli xil karama-karshi fikrlar mavjud: N.K.Dmitriev -(i)rak;

affiksi belgi tushunchasi- ning asosiy mikdori modifikatori (darajalovchisi), bu turli

tomonga yunaltirilgan bulishi mumkin, -(i)rok; bir xolatda asosiy belgi tushunchasini

kuchaytirish uchun xizmat kilsa, ikkinchi xolatda belgining kamligini anglatishi mumkin desa,

A.M.Shcherbak -(i)rok, affiksi kiyosiy daraja shakli emasligi, uning xech kachon bu vazifayi

bajarmaganligi xakidagi fikrni beradi. Shunday bulishiga kara- masdan, deyarli barcha turkiy

tillar grammatikalarida N.K.Dmitriev fikriga kushilgan xolda -(i)rok; affiksi turkiy

tillardagi yagona kiyosiy daraja kushimchasi deb yuritiladi.

Kelib chikish jixatidan (-i)-rak; affiksi kadimgi suz arax yuklamasi shaklida bulib, keyin

affikslashgan.

Xakas, shor, tuva tillarida -(i)rats affiksi “bir oz” ma'nosini anglatuvchi arax, aarak,

shaklidagi yuklama bulgan: xakas, xuzul arax, (kizilrok), kok arax (kukrok), sarug arax

(sarigrok); tuva. sarug aarak; (sarigrok), kvk aarak; (kukrok) kabi.

PYur tilida aarak, yuklamasi -aruk//-arak, shaklida affikslash¬gan:

kuzuyaaarak//kuzuyaarak//kuzu.charuk, kabi. Oltoy tilida esa mutlak turli variantlardagi

affikslarga aylangan: agaruk (okrok), kvgvrik (kukrok) kabi.

Boshka turkiy tillarda bu affiks -rak//-rek//-rek shaklida keng kullanadi. Misollar: ozarb.

kederek (kiskarok), boshkird. azerek (achchikrok), gagauz, kururek (kichikrok), buurek

(buyukrok), karaim. yaxshurak,, korakalpok. aparak,, kozok. apasarak,, kirgiz, saturats

(kattikrok), nugay. kuzulurak;, kumik. tetsrek, tatar, maturrak (guzalrok), turk. injerek

(ingichkarok), turkman. ovungurak (maydarok), uzbek, atsplirok;, chuvash, azarax (issikrok) va

boshk.

-rok; affiksi yokut tilida kullanmaydi.

Orttirma daraja shakli xamma turkiy tillarda analitik usul bilan xosil bulib, belgining

me'yoridagidan uta ortikligini

-109 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

anglatadi. Bu ^ sifat negizlaridan oldin maxsus kuchaytiruvchi elementlarni kushish orkali

xosil kilinadi: ets, chox, chum, tim, lap, asru, asha, ota, tund, bek, chim kabi.

„ Misollar: ozarbayjon. tund girmizi, dum gora, laf yaxish; oltoy. ets d`akshi, korkushtu

d'akshi; boshkird. som gara, ota akildi; kozok. shim kizil, tim jatssi; kirgiz, yaman kuri,

bek suvuk, kvp bek ariv, nugay. bek iigi (juda yaxshi); tatar, dem vzvn, chom kara; tuva.

dika ulug, ets-ne ulug^ ets ulug; turk. ets buyuk; turkman. its uli, chim giz`i, chuv ak, shar

gara; uzbek, eng uzun (dial. dim uzun, zil sara asha yuguruk); *akas. its chaxsi, tits chaxsi;

chuvash, chi layax (juda yaxshi), sem tedem (tim kora), sem sukkar (mutlok kur); shor. eng

chakshi, tits kok, sum ak; yokut. bert uchuge (juda yaxshi) va boshkalar. ’

Ozaytirma va kuchaytirma sifatlar

Sifatlar daraja kategoriyasiga egaligidan tashkari ozaytirma va kuchaytirma shakllariga xdm

ega.

Ozaytirma sifatlar belgining normal xolatdan kamligini anglatadi. Bu maxsus shakllar orkali

shakllantiriladi. Bular kuyi- dagilar:

-kay//-kay: kozok. s`rtsay (sarigrok), t'rbshay (pastrok); j

-nl//-ul, -ilt//-ult, -iltim//-ultum, -iltiy//-ultuy, -iltir//- ultur: oltoy. sistsiltim

(kizilrok), sargiltim, saraltim; boshkird. kargilt, yashksht, svskvlt//svskvltem (shirinrok),

eskilt, eskiltim (achchikrok); kozok. bozgil// bozgilt// bozgshtim (okrok), sizgshtim //

sizgilt; korachoy-balkar. morguldum (yashilrok), kizgil//k,izgildim, sargil// sargildim;

kirgiz. agaltim//agiltir, sizgiltShizgiltim; korakalpok. sargilt; kumik. sizgilt, sargilt,

yashgilt; nugay. sargsh// sargildim// sargtdiy, agtshch//ag`idiy; tatar. eaait//eaaat1sh,

sargilt; tuva. sargsh// sargildir; turkman. gizgipt, zargsht; shor. Kvguldurum va boshkalar;

imtir//-imtil//-umtul: ozarb. bozumtul (okrok), sarimtil, Karam til; kozok. sarggshtsh,

kokimtga; turk. yeshilimtirak, sargsh- tirak, kirmizimtirak; turkman. agimtil, sarachtil,

kogumtil; uzbek. soramtil, otsimtir, sargimtir; '

-dav: kozok. jasildav;

-msi//-mtil: mavimsi (moviyrok), ozarbayjon. bozumtil (okchil); . '

-su: tatar, olsu (kizilrok), keksu (kukish);

- 110-

www.ziyouz.com kutubxonasi

-sig: tuva. dussug (tuzsiz), tatar, al su g (kizil);

-cha//-ja: ozarb. ajija (achchikrok), gagauz, sarija;

-sh//-ish: uzbek. ok,ti, kukish, kirgiz, kogush; -

-siman//-suman//-ziban, -simak, -simar: oltoy. sizilzimak, karazimak, aksiiak; kumik.

siziltumal, sshshumap; korachoy-balkar. sizilsimon, sarisimon, aksiman; kirgiz, sizilsimak;

nugay. biyik- simal; tuva. sizilzimar; uzbek. k,orasimon\ shor. sizilziban, karaziban kabi;

-chil//-shil: kozok. sarshil, atsshil, kokshil//kokshiltim\ nugay. sshipa//ak,shilt\ turk. ak,chil,

konchil; kumik. akshilt, gogshilt', uzbek. kukchil, otschil]

-sav//-sov//-suv//-siv: ozarbayjon. kumik,, uzunsov, dalisav (telbarok), naziksuv, ullusuv

va boshkalar. .

Kuchaytirma sifatlar xam sifatlarning uziga xos xususiyat- laridan biridir. Sifatlarning bu

shakli asosan analitik yul bilan xosil buladi.

1) tulik takror: turkman. boyik-boyik; uygur, mayda-mayda', chuvash, shura-shura (ok-ok);

2) kisman takror: ozarbayjon. gipgirmizi, gom-goy (kum-kuk); oltoy. bop-boro, chop-

chokur'. gagauz, kapkati (kap-kattik); kozok. sap- sari, sip-sizil\ kumik. ap-ak;-, nugay.

yap-yashig, tatar, ap-achi, kum-kuk\ tuva. sap-sarig, chap-chaa (yap-yangi); turk. bombosh, dos-

dolu; uzbek, bum- bush, sip-sizil', uygur, up-uzun; xakas. k,ip-k,izil, sap-sarig\ yokut.

anahu (ap-achchik), yn-yhyn (up-uzun);

3) kushimcha buginli tuliksiz takror: gagauz, dupu-duz (tep- tekis); kozok. tup pa-

tura', korachoy-balkar. toppa-tolu, turk. sapa- soglam va boshkalar.

Sifatlarning yasalishi

Sifatlar tarkibiga kura, tub, yasama, kushma, juft buladi. Fakat uzak morfemadan iborat

bulgan sifatlar tub sifatlar (ats, sara, bosh kabi), tub leksik morfemaga sifat yasovchi

morfemalar kushib xosil kilingan sifatlarga yasama sifatlar deyiladi: shor. attig, kushtug,

tustug, suttug, uygur, atl`sh, kuchluk, tuzluts, sutlug kabi.

Sifat yasashning faol usuli morfologik usul bulib, sifa'g yasashda kuyidagy sifat yasovchi

kushimchalar ishtirok etadi:

-k//-g, -k//-g, -ik//-ig, -i k//, ig affikslari. Ba'zan sungi undoshlar tushiriladi. Bu

affikslar eng kadimgi affikslar bulib, kup variantlidir.

Misollar:

-111 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

kattik achchik issik l—

sovuk buyuk ortik

tuva kadig ajig izig COOK berdik artik

shor kadig achig izig COOK MOZUK artik

xakas xatig achig izig COOX . pozik artix

uygur sattik achchits issik sovuk buyuk artuk

uzbek shttik achchik issik; sovuk buyuk ortik

kozok satti agii ist`sh suik beyek artik

K-Kalp. satti ashish issi suik biik artik

kirgiz Kcimmyy achuu isik CWK biyik artik

oltoy katu achu izu COOK biyik artik

ozarb. gati ashi isti soyug boyuk artig

turkm. gati asi issi sovuk beyik artik

turk kati achchi — soguk buyuuk artik

kumik k'atti achchi issi suvuk' biyik artik'

nugay kati agii issi suvik biyik artik

boshk. kati asi ese Iiuik beyek artik

tatar kati achi esse suik biek artik

-ln//-li: kozok. tasti, nugay. k`ml', tatar, ayli, kumik. tuzlu, turk. a tli, ozarb.

astarli, boshkird. a°tli; j

-lig//-lik: tatar. a°tnal'k (daftalik), nugay. ayl`k, ozarbay¬jon. gigilix, kirgiz,

aymatst`sh, tuva. childik (yillik), chuvash. v'rl'xl`x (uruglik);

-chi//-chi: shor. urushchu (urushkok), oltoy. sapshichi (kulgili); -chap//-chats: oltoy. sogushchats,

boshkird. buysan, kozok. boyishts, kirgiz, atchan, korakalpok. iipiets, turkman. ishjets, uzbek,

uychin, uygur, shichan, chuvash, sharchchan (uyatchan);

-chak//-chek: tatar, uy'nishx; (xdzilkash), oltoy. achinchak, (gazabli), shor. urushchsh (urushkok),

xdkas. tarinchax (kuyunchak), undutchax (unutuvchan):

-chil//-chil. ozarbayjon. ishchil, kirgiz, oychul, turkman. gaygichil, tatar. kunshshsh\

-kay//-kay: oltoy, iylatsay (yigloki), kirgiz, sinartsay (sinuvchan);

-ma//-me: uzbek, urma, yozma, ozarbayjon. burma, turk. yarma, ga gar, sushma, turkman. vrma\

^ -ik/Lik: tuva. uzu k, kirgiz, jabits, x,akas. izirik (maet), gagauz. yirtits, nugay.

agiak, gagauz. yirt`sh\

-kan//-kan: tuva. irxop (orik), chuvash, xitkai (orik), uzbek. solgun, ozarbayjon. kesgin

(keskin), turk. kirgin, kirgiz, azgin;

- 112-

www.ziyouz.com kutubxonasi

-agan//-egen: turkman. duragan (turagon), yokut. umnugan (unu- tuvchan), ozarbayjon.

yatagan',

-in//-in: kirgiz. izin\

-kir//-kir//-gir//-gir: turkman. algir, uzbek, sezgir, tatar. sizgir, kirgiz, tashir va

boshkalar.

Kushma va juft sifatlar.

Bu usul bilan yasalgan sifatlar ikki yoki undan ortik uzak- larning birikuvidan tuziladi.

Kushma sifatlar:

1) tub va yasama sifatlar birikmasidan: ak, yurekt;

2) ikki tub sifatdan: doyu gok\

3) ikki yasama sifatdan: ovnukuishk,\

. 4) tub sifat va otdan: gummat ba%a;

5) ot va yasama sifatdan: yuzyashli:;

6) ot va yasama sifatdan: kumushsilii;

7) son va otdan: ikki k,avat\

8) aynan takror: urkach-urkach;

9) turli otlardan: elgarama (yurt);

10) olmosh va yasama sifat: oz erkli (odam) kabi.

SON

Sonlar predmetning mikdorini, sanogini, tartibini, sirasini anglatadigan suz turkumidir.

Sonlar fakat predmet anglatuvchi suzlar bilan birikkan Xoldagina anik mikdor tushunchasiga

ega buladi, boshka xollarda esa uning mikdoriy ma'nosi mavxum buladi, shunday bulishiga

karamasdan ayrim olingan xdr kanday son xdm fikran predmetlik tutpunchasi bilan alokador

buladi, shuning uchun otga yakin turadi, keng ma'nodagi otlar xisoblanadi.

Sonlar kadimturkiy suzlar bulganligi uchun sonlarning fone¬tik, semantik-grammatik

xususiyatlari xakida aytiladigan barcha fikrlar xozirgi turkiy tillardagi barcha sonlar uchun

umumiydir. Shunga kura sonlar xamma turkiy tillarda dastlab sanok sonlar, tartib sonlarga,

sanok sonlar esa uz navbatida dona sonlar, jamlovchi sonlar, taksim sonlar, chama sonlar va

kasr sonlarga bulinadi.

Sanok sonlar

Turkiy tillarda 1 dan 10 gacha tub sanok sonlar ayrim fonetik xususiyatlari bilangina

farklanadi:

-113-

www.ziyouz.com kutubxonasi

1 2 3 4 5 6 1 8 9

tuva bir iii us dert besh aldu chedi ses tos

ozarb. bir iki us dvrt bash aldu yedi sekkiz dokuz

turk bir iki us dert bash optu yedi sekiz dokuz

turkm. bir iki us dvrt baaxi optu yedi sekt dokuz

oltoy bir yekki VC tort bit altu yete segiz toguz

KOZOK bir yeki ush tert bes altu jeti segiz toguz

k.kalp. bir yeki ush tvrt bes altu jeti segiz toguz

kirg. bir yeki ush tvrt bes altu jeti segiz toguz

kumik bir yeki ush tvrt bes altu jeti segiz toguz

nugay bir yeki ush dort bish altu jedi segiz

tatar ber ik USH durt bish aimy jedi segiz

uzbek bar ikki UCH turt besh olti yetti sakkiz

uygur bir aki UCH toor bash alta yetti sakiz

xakas pir iki us tvrt pne altu chedi siges togiz

chuvash per ige vis tavada pachek ult sich sagar

shor pir iigi us tvrt pesh altu chetti segiz togus

yekut biir ikki is tuort bies alta sette 1 agis togus

Kurinadiki, birliklar fakat chuvash, kisman yokut, shor, xakas tillarini xisobga olmaganda,

boshka barcha xozirgi turkiy tillarda deyarli bir xil.

^ Tub turkiy unliklar xam uziga xos xususiyatlarga ega, buni kuyidagi jadvalda yakkol kurish

mumkin:

unliklar tuva yokut OLTOY xakas chuvash boshka

turkiy

UN on you you on vunia

iigirma igeerbi suurbe d`irme sibirgi jiren

uttiz ujen otut odus otis veter

Kirk dvrten tuortuon torton xirix xerex sh>\r`sh

ellik bejen bijuon bejen gong avia

oltmish aldan ashiuop aimait aimou uptel

yetmish cheden seteeuon d`eton chiton lsutiel

sakson sezen agisxyup segnzep sagnzon sakarvuppa

tukson tozan mozvcyon tuguzon tugizon ttxorvunna toksan

- 114-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Unliklardan yukori tub sonlar xamma turkiy tillarda deyarlik bir xil (100 - yuz//j;uz, 1000

- mits//bits) kullansa, 1000000 - kirgiz. san, yokut. molu yu on, oltoy, xakas tillarida saya

shaklida kullanadi.

Bundan tashkari yirik rakamlarni ifodalash uchun tuman (10000), lak (100000), korur

(10000000) suzlari ishlatilsa, butun songacha bulgan mikdorni anglatish uchun gagauz, turk

tillarida buchu k (yarim), ozarbayjon, gagauz, kumik, turk, turkman tillarida yarim (xakas,

shor. charshi; ozarb., turk, turkman. yarp'g, k.kalpok. jarpi; tatar, yarti) va

charak//chorak//sirek//-chirek, rub (1/4), tvbe (1/4) suzlaridan foydalaniladi.

Tarkibli (murakkab) sonlar da, odatda, yirik sonlar oldin, kichik sonlar keyin keladi (bir

ming ikki yuz yigirma uch kabi), lekin aksincha bulishi xam mukin: uch shirma (13), dvrt ottuz

(24) kabi. Murakkab sonlar balkar, kumik tillarida yiyirma bla un (30), eki yiyirma (40),

boshkird tilida dvrt bish (20), eki ostik (6), uch otuz on yagii olsup (yuzga kirsin), ikki

elli yaish (100 yasha) kabi tizimlariga xam ega.

Xozirgi turkiy tillarda murakkab sonlarning birikishida, odatda, boglovchilar kullanilmaydi.

Murakkab sonlarning boglovchi- lar bilan birikishini fakat chuvash tilidagina uchratish mumkin:

ser te ikke (yuz va ikki), pin te visse (ming va uch) kabi. Bir suzi xamma turkiy tillarda

xam kup ma'nolilik xususiyatiga ega: korachoy-balkar. bir sari tana bila, bir boz koynu

kordum, uzb. bir un kun bulaman, ozarbayjon. bir keledi, bir ketedi kabi.

Tartib sonlar

Tartib sonlar sanok sonlar singari mavxum mikdor ma'nosini emas, balki anik mikdor

ma'nosini anglatadi, chunki ular doim ma'lum bir predmet bilan boglanib kelib, shu predmet

va shu predmet sirasiga kiradigan boshka predmetlarning tartibini, joylanish urnini

anglatadi.

Xozirgi turkiy tillarda tartib son xosil kiluvchi bir necha shakllar mavjud:

1) tartib son x,osil kiluvchi eng faol kushimcha uzbek tilidagi -nchiP-inchi

kushimchalarining turli shakllari (-nchi//-unchi, -nji// -unji, inshi//-uigiu, inchi//vniyu)

bulib, bu kushimchalar deyarli xamma turkiy tillarda son negizlariga kushilib tartib sonlar

x,osil kiladi: ozarb. uchunju, oltoy. ekinchi, boshkird. osonso, gagauz, ilkinji (birinchi),

kozok. ortanshi, turk. bashinji kabi;

-115-

www.ziyouz.com kutubxonasi

2) -meshP-mas fakat chuvaE1 tilidagina uchraydi: sekkermesh - sakkizinchi, toxxermash -

tukkizinchi kabi;

3) -lamchi va uning turli shakllari turli turkiy tillarda mavjud: uchlamchi, beshlamchi

kabi;

4) -kuI-ki, -guN-gi kushimchasi fakat tuva tilidagina ma'lum: birchi - birinchi, usku -

uchinchi, beshki - beshinchi, aldugu - oltinchi kabi;

5) -dugar (mugul tilida “nomer” ma'nosidagi dugar suzining affikslashgan shakli)

kushimchasi orkali tartib son x,osil kilinishi xam fakat tuva tilida uchraydi: bir dugaar -

birinchi, is dugaar - uchinchi, sadu dugaar - oltinchi kabi.

Dona sonlar

Sanok sonning bu turi fakat uzbek tilida mavjud bulib, son negizlariga -ta kushimchasini

kushish orkali xosil kilinadi: bitta, ikkita, unta, yuzta kabi.

-ta aslida tojik-fors dona ma'nosidagi suz bulib, tojik tilida xdm shu ma'nodagi sonlar

xosil kiladi. Masalan, yakta - bir dona, duta - ikki dona, seta - uch dona kabi. Tojik va

uzbek tillari ta'sirida turkman va kirgiz tillariga xam utib, -ta donalik son xosil

kiladi,-lekin bu umumturkiy xodisa emas. Yokut tilida x,am shu shakldagi (-ta) kushimchasi

mavjud bulib, bu kushimcha yokut tilida dona son xosil kilmaydi, balki ravish xosil kiladi:

birdaa, tuorttaa - turt marta kabi.

Jamlovchi sonlar

Jamlovchi sonlar ma'lum mikdordagi predmetlarning jamli- gini kursatadi va xozirgi turkiy

tillarda uzbek tilidagi singari asosan uch xil kushimchalar orkali shakllanadi:

1) -avN-evP-ovP-ovP-uuP-uoN-ia: uzbek, ikkov, uchov, turtov\ oltoy. biruu, ekuu, uchuu;

boshkird. birev, ikev, uchagu, kozok. birev, ekev, ushev\ k.balkar. ekev, altav\ kirgiz,

birvv, ekvv, uchvv\ nugay. ushoov, altav\ tatar, akav, al tav, otqudae, unav; turkman.

bashav, altav; uzbek. ikkov, uchov; yokut. ixkie, altik kabi;

-av//-ov kushimchalari xamma turkiy tillarda birdan yettigacha kushiladi, lekin tuva va uygur

tillarida bir suzigagina kushiladi: uygur, birav (bir), tuva. bire (bir) kabi;

2) -avlaI-ana kushimchalari uzbek, oltoy, tuva, shor tilida uchraydi: ikovla, uchavla\

oltoy. ekile, turtule; tuva. dvrtele, bejele;

- 116-

www.ziyouz.com kutubxonasi

3) -avlan11-alaanP-alats11-lats'. uzbek, ikavlan, uchavlan; korachoy. uchevlen, onovlan\

tuva. ijnan, ujelen', turkm. ikilan, uchlai kabi.

Bundan tashkari tuva tilida “dvrtelderzi keldi” — turtalamiz keldik, “dvrteldirzenge belek

berdivis” - biz turtalangizga tortik berdik kabi iboralarda - yelderze shakli uchraydiki, bu

boshka turkiy tillarda mavjud emas.

Taksim sonlar

Taksim sonlar mavxum mikdor ma'nosini anglatib, asosan predmetlarni kattadan kichikka karab

guruxdashtirish ma'nosini anglatadi. Taksim sonlar deyarli barcha xozirgi turkiy tillarda

analitik va sintetik yul bilan xosil kilinadi.

Uzbek tilida sonning bu ma'nosi asosan -ovlan (turtovlan, beshovlan), -aia (ikkala, uchala)

kushimchalari va juft sonlar orkali, Xosil kilinadi: bitta-bitta, unta-unta, yuzta-yuzta kabi.

Boshka turkiy tillarda:

1) CHIKISH kelishigi kushimchasi orkali: nugay. tortten, kozok. ushten, korakalpok. yekiden,

boshkird. bishtan, kirgiz, yekiden, shor. peshtets;

2) xakas tilida ardats//yerdets: torterdets, otuzardats\

3) nugay -larI-ler: jetiler, altular, oplar\

4) -arlarP-yerler\ shorlar/Asherlar; nugay. onarlar, kumik. yekisherler, xakas, pizerler

(beshovlan);

5) -shter: k.kalpok. birimler\

6) -luP-pu, -tuP-du\ yokut. altalu, uustu kabi.

Taksim sonlarning analitik shakli xamma turkiy tillarda bir

xil.

Chama sonlar

Xozirgi turkiy tillarda sonning noanik, chama shakli sintetik va analitik yullar bilan

shakllanadi.

Sitetik yul bilan:

1) -chya kushimchasi: uygur, oncha, kirgiz, yuzcha, xakas, chegirbeche, shor. segische,

yokut,uoicha\

2) -lar//-ler: tatar. ushler\

3) -tacha: uzbek, untacha;

4) -larja: ozarbayjon. iyirmsharja\

5) -laganP-lagan'. tatar, yuzlagan, metslagan\ boshkird. bishtagan, kozok. iuzlegen,

k.kalpok. altilagan va boshkalar.

- 117-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Analitik yul bilan: ozarb. otuza gadar, kozok. on shamali, tuva. on shaa, uzbek, un chogli;

shor. iygibe, usre - ikkitadan, uchtadan; juft sonlar ikkn-uch, besh-un, uttiz-sirts kabi.

Kasr sonlar

Kasr sonlar analitik shaklda xosil bulib, tarkibidagi sonlardan biri chikish kelishigida,

ikkinchisi egalik affiksini olgan sonlar kushimchasidan xosil buladi: nkkidan bar, turtdan

bar, ozarb. dordda bir, auzda on aki, boshkird. bishten os, k-kalpok. turtdan bar, kumik.

ekiden biri, nugay. aptidan eki, turkman. ondan bir kabi.