Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi
Download 254.12 Kb.
|
UZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA URTA MAXSUS TA
xolati uchraydi. Misollar: oltoy. keljegin (kelishni), kvrbvgvjin (kurishini); boshkird. kilmagasits (kelmaganingizdan keyin), kilmagasigiz (kel- maganlaringizdan keyin); karaim, kelgechox (kelishing bilan), chixkachax (chikishing bilan); tatar, sashachin (kaytgach), sayttsachinnan (ketganingdan sung); tuva. kelgeshtits (kelgach) va boshkalar. -guncha//-kuncha affikslari orkali xosil bulgan ravishdoshlar til tarakkiyotining keyingi boskichlarida -gan sifatdosh shakliga turli kushimchalari kushish orkali yasalib, asosiy fe'ldan anglashilgan xarakatning yuz berishigacha bulgan payt ma'nosini anglatadi. Bu affikslar orkali xosil bulgan ravishdoshlar asosan oltoy, boshkird, kozok, uzbek, korakalpok, kirgiz, kumik, Nugay, tatar, xakas, shor tillarida keng tarkalgan. Bu affikslar vakt ma'nosi bilan birga sabab, shart, kiyos ma'nolarini xam anglatadi: oltoy. tats apshancha\ kirgiz. Kerkibay svzunuts ayagina chitstsancha telefon ishtsgiradi (Kerkiboy suzining oxiriga yetguncha, telefon jiringladi): tatar. bargtm ele mnn shul sukmak betkancha; oltoy. yatip salgansha atip sal\ uzbek, biz uylagancha kabi. Infinitiv Infinitiv (xarakat nomlari) fe'lning funktsional shakllarining aloxida turi bulib, fe'ldan anglashilgan xarakat yoki xolatning nomini anglatadi. Infinitivlar xam sifatdosh va ravishdoshlar kabi, bir tomondan, xarakat va xolat anglatsa, ikkinchi tomondan, otlar kabi uzidan ifodalangan xarakat yoki xolatning atamasi, nomi bulib keladi. Infinitivlar fe'ldan anglashilgan xarakatning sub'ektga yoki vokelikka munosabatini anglatmaydi, ular tuslanmaydigan fe'l shakllaridir. Infinitivlar xozirgi xamma turkiy tillarda mavjud emas, ularning tarkalish diapazoni tor. * Infinitivlar fe'lning boshka morfologik shakllariga Karagan¬da, turkiy tillar tarkkiyotining keyingi boskichlarida maydonga kelgan. -185-
www.ziyouz.com kutubxonasi Fe'lning infinitiv shakli xali deyarli shakllanmagan korachoy- balkar tilidan boshlab, bu shakl ancha tarakkiy etgan uguz gurux, tillar ozarbayjon, turkman, turk tillarigacha kiyos kilinganda, deyarli kup turkiy tillarning yagona infinitiv shakliga ega emasligini, bu shaklning xamma turkiy tillarga teng tarkalmaganligini kurish mumkin. Turkshunoslik adabiyotlarida xozirgi turkiy tillarda infini- tivning uch shakli kursatiladi: .1) -mak//-mek; 2) -irga//-ire; ¦ 3) -u//-u. Uzbek va ayrim kipchok tillaridagi -v, -(u)v, -sh, -(i)sh xarakat nomi shakllari xam grammatik adabiyotlarda infinitiv sirasiga kiritiladi. -mok affiksi orkali xosil bulgan fe'lning xarakat nomi shakli k^gtrok ozarbayjon, turk, kisman kumik, uzbek, uygur va boshka ayrim turkiy tillarda uchraydi: ozarbayjon. gaz.chag lazimdir, gupmak istadsh turk. bigmak gerek- boshkird. anitsa tulemek kerek, bermek kerek\ uzbek, shimots lozim, uylamok, kerak kabi. Xarakat nomining kushimchalari turkiy tillarda kelishik ku¬shimchalari olib, xar xil ma'no ifodalaydi: kirgiz, barmatschiman, tatar, ukimokchiman, uzbek, bir narsani olmotschi bulib, korakalpok. jasamatsda, turk. ma'lu.chot vermaktedir kabi. Xarakat nomining -gi, -ish shakli kadimturkiy tillarda xam, xozirgi turkiy tillarda xam mavjud: ozarbayjon. gachish, oltoy. tartish, boshkird. tvrvsh, gagauz, oturush, kozok. aytis, tuva. tinish, turk. gulush, shor. enish va boshkalar. Kozok, korakalpok, nugay tillarida -sh, -ish affiksi orkali kullanadigan xarakat nomlari urnida -v, -uv affikslari ishlatiladi. Xarakat nomining -v, -uv shakli asosan kipchok tillarida keng tarkalgan: boshkird. aliv, kozok. otsuv, kirgiz, baruu, oltoy. sichiru, yokut. keli, turu, uzbek, uchrashuv va boshkalar. RAVISH
Ravishlar xarakatning, belgining,belgisini bildirib keladigan mustakil suz turkumidir. Ravishlar, odatda, fe'lga yoki predika- tivlik vazifasida kelgan sifat va ravishlarga boglanib kelib, fe'lga boglanganda fe'ldan anglashilgan xarakatning kay tarzda bajarilish jarayonini, bajarilish paytini, urnini sababini, maksadini, sifat yo ravishlarga boglanganda esa ulardagi belgining darajasini kursatib keladi. - 186 -
www.ziyouz.com kutubxonasi Ravishlar ot va fe'llardan farkli ravishda uz maxsus suz uzgar- tiruvchi shakllariga ega bulmagan suz turkumidir. Ular morfologik xususiyatlariga kura maxsus suz yasovchi affikslari va daraja kursat- kichlariga ega. Tugri, ravishlar tarkibida kup xollarda suz uzgar- tiruvchi shakllar xam bulishi mumkin, lekin bu shakllar “kotib kolgan”, u3 jonli grammatik ma'nolarini saklamagan, turlash yo tuslanish xususiyatlarini yukotgan, paradigma xosil kila olmaydi- gan kushimchalarga aylanib kolgan. Misollar: kozok, nugay. shaltsamnan, shashatsnan, shaltsasinnan, (tusatdan, daf'atan), kvznmshe, kvzitsshe, kvzitsizshe; tatar, birvatsit, birvatsitni, birvsshitta\ oltoy. emdigi, ozogi\ ozarbayjon. dunu muz, bugunumuz, yarinimiz (kechamiz, bugunimiz, ertamiz), yarini bekle (ertani kut), uygur, etidin kechgacha (ertadan kechgacha); chuvash, kazallaba (kechda) va boshkalar. Ravishlarning morfologik xususiyatlari xakida gapirganda yana shuni aytish kerakki, ayrim grammatik adabiyotlarda ravishlarning umuman maxsus morfologik belgisi yukligi, ravishlardagi yasalash, daraja anglatish xususiyatlari xam boshka turkumlarda mavjud bulgan “universal” xolat ekanligi ta'kidlanadi. X,ozirgi turkiy tillardagi ravish sifatida beriladigan suzlarning yasalishi va morfologik tarkibiga nazar tashlanganda, ma'lum darajada bu fikrni e'tirof etish xam mumkin. Kuyidagi misollarni kiyolang: ozarbayjon. indija (xozir), d(sa ashagi (pastda), tez-tez, dogrudan, dogruya; boshkird. bayarak, bigirak, ip-irta, kvpe-kvndvz; gagauz, shindijik (shu payt), chabujak (birdan), azar-azar (oz-oz); kozok, nugay, uygur, sayta-sayta, erets-erets burunrats, apansizdan (birdan); korachoy-balkar. alxarak, bilayirak < bulay (bundayrok), berirek, artkarak\ kirgiz, arirak, kiyinrek; tatar. borgsh-borin (ilgari, burun), bashtarak\ turk. deminjek (xozir), arayikta (u yerda), chap-chabuk (tezda); uzbek, narirotsda, eng oldin va boshkalar. Kadimturkiy tillarda xam xarakatning ayrim belgilarini kursatadigan ravishlar bulgan, lekin kam bulgan. Xozirgi turkiy tillardagi ravishlarning deyarli kup kismi turkiy tillar tarakkiyotining keyingi boskichlarida turli shakllarda: tub, juft, kushma suzlar shaklida, turlovchi, tuslovchi kushimchalari, turli fe'l shakllari va daraja kursatkichlarini olgan shaklida ot, sifat va fe'llardan ravishlar tomon siljiy boshlagan, ravishlarga yakinlashgan sari ularning shakl-grammatik va semantik xususiyatlarida xam uzgarish yuz bera boshlagan. Lekin bu jarayon juda uzok, asta-sekinlik bilan, darxol sezilmaydigan darajada davom etgan. Lekin bu utish -187 -
www.ziyouz.com kutubxonasi davri birdaniga boshlangich va sungti boskichiga emas, balki kandaydir oralik boskichiga xam ega bulgan. Utish jarayonining ayni shu boskichida ayrim suzlarning ot yo ravish, sifat yo ravish paradigmatik katorini saklagan yo saklanmaganligini, ularning kaysi turkumga xosligini aniklash kiyin bulgan. . Kiyoslang:^ gagauz, turk. burasi (bu yerda), orasi (u yerda), neresi (kaerda); ozarbayjon. sex,er, axsham (sutkaning kismi sifatida ot, payt bildirishi jixatidan ravish); oltoy. kuch\ gagauz. yirak\ karaim, kech; nugay. kesh; tatar. sots\ tuva. sook (sovuk;), chilig (ilik), izig (issik); boshkird. kvreley; tatar, korilay (kuruklay); xakas, xuruga, tirige (kuruklay, tiriklay); nugay. otsga va boshkalar. Ana shu xususiyatlariga kura ravishlarni, bir tomondan, tarkibiga (morfologik tuzilishi, yasalishi) kura, ikkinchi tomondan, mazmuniga (semantik farklanish, turlari) kura kiyoslashga tugri keladi. Ravishlarning yasalishi ^ Ravishlar tarkibiga kura sodda, kushma, juft va murakkab (“leksikolizatsiyalashgan”) buladi. Kddimturkiy tillarda sof ravishlar deyarlik mavjud bulmagan, shuning uchun xozirgi turkiy tillardagi xamma ravishlarni suz yasashning turli usullari orkali ot (keng ma'noda) va fe'llardan kelib chikkyn deyish mumkin. Shuning uchun turkiy tillar kiyosiga bagishlangan ayrim adabiyotlarda yasama ravishlarni dastlab ot ravishlar va fe'l ravishlarga ajratiladi xamda ravishlarning yasalishi shunga kura taxlil kilinadi. Ot xususiyatiga ega bulgan ravishlar Ot xususiyatiga ega bulgan ravishlar ot (keng ma'noda) negizlarga suz uzgartiruvchi, shakl yasovchi, suz yasovchi kushimchalarni Kushish orkali xosil bulgan ravishlardir. Bular kuyidagilar: Bosh kelishik shaklidagi yasama ravishlar asosan leksik- semantik (adverbial) usul bilan ¦ ravishga utgan suzlar bulib, ular tarixan xam ot, xam ravish ma'nosini anglatgan suzlar bulgan; kadimturkiy. er, turkman. up, chuvash, up (erta); kadimturkiy, oltoy, karaim, kirgiz, tatar, uzbek, kech, nugay. kesh, uygur, kech, ozarbayjon, tatar, kumik. tez; tatar, bik, kumik, nugay. bek, uygur, bek (juda); boshkird, kumik. man (anik); boshkird. yeyev, uzbek. yayov\ kirgiz, tim (jim); kumik. sots va boshk. -188-
www.ziyouz.com kutubxonasi Bosh kelishik shaklidagi adverbial ravishlarning -lik affiksi orkali yasalgan shaklini sanokli suzlar tashkil kiladi: kozok. sotialsh; tatar, kvskvlvk (kuzgu); turkman. agshashik; uzbek, shuncha-lik, uichalik, keyinchalik; uygur, .uozirgachilik kabi. Ozarbayjon, turk, uzbek, uygur, kisman boshkird tilida bu shakldagi ravishlarning ma'lum kismini arab va fors-tojik tillaridan olingan suzlar tashkil kiladi. Misollar: ozarbayjon, uygur, adztzn, texlpten, gatiyyan; turk. mutemediyen (uzluksiz), nesren (nasriy); uzbek, mazmunan, majburan, aynan, tamoman, fgshol, darrov, %anuz; ozarbayjon. avval; uzbek, boshkird. gayat; boshkird. xezir; uzbek. x,ozir; uygur, xazir; korachoy-balkar, kirgiz, turkman, uygur.'dayim; uzbek, doim, dastavval, dar^ol bazur kabi. Bosh kelishik shaklidagi adverbial ravishlarning katta kismini asosan III shaxe birlik va kuplikdagi payt bildiruvchi suzlar tashkil kiladi. ' Kiyoslang: ozarbayjon. duni, yazi, ertasi, danlasi, bildirreri (bulturlari); kirgiz, ertesi; boshkird. kisteri (kechlari), tvndari (tunlari); kozok. avali; kirgiz, tundvsu (tuni), jayindasi (yozi); korakalpok. ertetsleri; turk, turkman. akshamlari; tatar, turk. saba.\lari; uzbek, kunduzi, kechasi, avvallari va boshkalar. Karatkich kelishigi shaklidagi yasama ravishlar xozirgi turkiy tillarda juda kam, fakat tuva va xakas tillaridagina uchraydi: xunputs atspar (xar kun); pis kuipits radio istedirbis (kunnits- xar kuni), atsii vdir kilcheler (ular xar kuni xayvonlarni ovlaydilar) kabi. Tushum kelishigi shaklidagi yasama ravishlar xam turkiy tillar uchun xos bulmay (chunki tushum kelishigidagi suz turkiy tillarda xol emas, tuldiruvchi vazifasiga xoslangan), bu ayrim tillarda slavyan tillarining ta'siri natijasida kelib chikkan anormal xolatdir: boshkird. bir zamandi (bir vakt), yuchxurunnu (kech- kurun), bu vaxtni (bu vakt); korachoy-balkar. bugunnu (bugun); tatar, bir vakitni (bir vakt) kabi. Junalish kelishigi shaklidagi yasama ravishlar kadim¬turkiy tildagi shu kelishik ma'nosini xosil kiluvchi kushimcha¬larni xam xisobga olganda, ravish xosil kilishning barcha turkiy tillarda eng keng tarkalgan turidir:. 1) -sari!/-saruP-garn11-garu11-arulI-aru: turkman, karaim, ileri, boshkird. ilgeri, gagauz, ileri, kozok- ilgeri, kirgiz, ilgeri; - 189 -
www.ziyouz.com kutubxonasi ozarbayjon. ilgeri, korachoy-balkar. ichkeri, kozok. ishkeri, turk. ichkeri, uygur, ichkiri; korachoy-balkar. tishxari, tuva. d`ashkari, turk. dishari, uzbek, tashtsari, shor. tashkari, karaim, tishxari; oltoy, kirgiz, teskeri, shor. teskere; karaim, artxari (orkaga); oltoy. etsirgeri (kechga); kozok. sirtkari (tashkari); Tuva, shor. minari (bu yokka); tuva. inaari (u yokka); ozarbayjon. anari (u yokka) kabi; 2) -Kflpll-iapll-xapll-sp: oltoy. minaar (bu yokka), anaar (u yokka); tuva. rungaar (olga), d`ashkaar (tashkariga), sotsgaar (orkaga), inaar (u yokka); xakas. chogar (yukoriga), tasxar (tashkariga), iskar (ichkariga) va boshkalar. 3) -KflJI-zall-xa'. oltoy, korachoy-balkar, karaim, birge, kozok, tatar, nugay. birge; xdkas. pirge, uzbek, birga, shor. pirge, yokut. birge; oltoy. tiruge, tuva. tirige, xakas, tirige (tirikka); oltoy, kirgiz. uzosha, korakalpok, nugay. uzakka, tatar, ozasha; boshkird. kvska (kuchga), boshkird, tatar, bushka, kozok- boska, karaim, boshxa (bushga, bekorga); kozok, korachoy-balkar, kirgiz, kumik, uygur, alga; kozok, karim, nugay, tatar, artda, korachoy- balkar. artxa; korakalpok, nugay. tistsa (tashkariga), otsga, sota, tvmenge; uzbek, ertaga, orkrga, zurga, jurttaga kabi; - 4) -a: ozarbayjon. saga (ungga), sola (chapga); gagauz, yiraa (uzokka), turk. sola; chuvash, vismine (indiniga) va boshkalar. ; 5) negiz + SH shaxe egalik aff. + -a, -ga/1-ka/1-k/a\ ozarbayjon, korachoy-balkar, turk, karaim, boshina, nugay. bosina (bushiga, bekorga); turkman. agshamina, agishmlarina, gijesina; uzbek, kutarasiga, tikkasiga, yoppasiga, uzunasiga, birdaniga, ertasiga; uygur, kuniga kabi.
6) negiz + cha + sipa II -siga: ozarbayjon. insapjasipa, mexribanjasina, gaxramonjasina; turk. yigitchesine, delijesine (telbalarcha); uzbek, mardchasiga, ochshchasiga; uygur, yashlarchasiga, yetsichisiga va boshkalar. Bu shaklda xosil buladigan ravishlarning turkiy tillar xudud- lari (regionlari) buyicha farklanishi kam; xakas, alninzar (olga), chuvash, tevalla (tokka), kazalla (kechga), kayalla (orkaga) kabi. Urin-payt kelishigi shaklidagi yasama ravishlar: 1) )fin, payt bildiruvchi suz + -da II -ta II -na P -ra: oltoy, karaim, xakas, shor. tatsda; oltoy. etsirde, kozok. itsirde, korachoy- balkar, kirgiz, itsirde, xakas, shor. irde (gira - shiradi); oltoy, xakas. tunde, boshkird. tvnde//tundo, uzbek, kunda; oltoy. tushte, kirgiz. tushtv: uzbek, uygur, kuzda, karaim, burunda, xakas, purunda; tuva. shagda (ertaga); kozok, karaim, nugay. artda; karaim, ustte; kumik. -190- www.ziyouz.com kutubxonasi tishda, nugay. tisha; kirgiz, iraakta, gagauz, tatar, yirakta, tuva, shor. irakta; oltoy, korachoy-balkar, kirgiz, xakas, shor. minda, boshkird. binda, kozok, nugay. munda, uzbek, bunda, yokut. manna; oltoy, karaim, kirgiz, tatar, Xakas, anda, boshkird, chuvash, unda, kumik, nugay. onda, tuva. inda, yokut. onno; chuvash, ayakra (uzokda), kadara (uzokda), mayada (oldinda), kunda (shu yerda) va boshkalar; 2) Urin-payt bildiruvchi suz + -si I -gi II -xi + da: ozarbayjon, karaim, ashagida (pastda); oltoy. d`aygida (yozda), d`askida (ba\orda); kozok. bayagida; tatar, yaskita (yozda); xakas, chaygida (yozda); shor. kuskuda (kuzda) kabi; 3) Urin-payt bildiruvchi suz + III shaxe + da: oltoy. ertetsizinde, kozok. ertetsine, shor. erteninde; karaim, tatsdasinda; tuva. imirtinde (gira-shirada); ozarbayjon, karaim, vaxtinda; nugay. zamaninda; nugay. birerede, xakas, shor. pirede (birda) kabi. Chikish kelishigi shaklidagi yasama ravishlar: 1) 5fin-payt bildiruvchi suzlar + danL-tan, -nan11-nats: nugay. erteden, xakas, irtennets; chuvash, irden; ozarbayjon. boyagdan, oltoy. bayadats, kirgiz, bayatan; boshkird. bvrvndan, kirgiz, muruntan, tatar. borinnan, xakas, purunnan; ozarbayjon. avvaldan, karaim, avaldan, uygur, avaldin; boshkird, tatar, bashtan, uzbek, boshdan, uygur. bashkidin, boshkird. yatsinan, gagauz, yeniden, nugay, uzbek, yatsidin, chuvash, seneren (yangidan); ozarbayjon, gagauz, birden, kozok, nugay. birden, tatar, uzbek, birdan; oltoy. minats; karaim, bundan; nugay, tatar. annan, yokut. onton va boshkalar; 2) -tinN-dinN-pin: boshkird. yashirtin (yashirin), tatar. yakintin, oltoy. ichkerpin, tishkartin, oltoy, shor. kedertin, xakas. kiderpnn (garbd^n); karaim, yashirtin, nugay. yasirtin; xakas. tigdertin, otsartin kabi.. Maxsus yasovchilar orkali: 1) -in//-un: uzbek, ertan, oltoy, nugay, tuva. erten, boshkird, tatar, irten; boshkird. kisin, tatar, kichin; oltoy. karaim, tuva. kuzun, boshkird. kvzvn, yokut. kuuun (kuzin); tatar, yazin, xakas, chazin, kozok. jazin; kumik. tegin (bekorga, tekin), chuvash, vudan (jh’flaft), ayan (pastlab) kabi; 2) -chaL-ja\ turk. dostcha, ozarbayjon. doetja; gagauz, adetcha, turkman. aadatcha, kozok. balasha; uzbek, askarcha; uzbek, dustlarcha, boshkird. duztarsa, korachoy-balkar. duslarcha, uygur, dvstlarcha; kozok. adachyaarsha; uzbek, otayaarcha va boshkalar; 3) -layL-.chayuP-layin: boshkird. bvtvnlay, kirgiz, butundoy, tatar, botinley, uzbek, butunlay; karaim, tiriley, turkman. dirileyin, -191- www.ziyouz.com kutubxonasi uzbek, tiriklay, tiriklayip; kirgiz, kurulay, nugay. kurilay; nugay. bayagilay, jartilay; turkman. aylayin, yillayin va boshkalar, Fe'l xususiyatiga ega bulgan ravishlar Fe'l xususiyatiga ega bulgan ravishlar asosan fe'lning -a, -y li ravishdosh shakli orkali xosil buladi. Bu shakldan xosil bulgan ravishlar asosiy fe'ldan anglashilgan xarakat bilan bir vaktda yuzaga kelgan xarakat va xolatni anglatib, asosiy fe'l anglatgan xarakatning Kay garzda bajarilishini bildiradi. Misollar: oltoy, tuva. baza, xakas, paza < bos + a (birdan); oltoy. ozo < uz//vs (oldin), kede < ket\ boshkird. ute, kirgiz, yete, uzbek, uta < ut, utmok,\ uzbek, uygur. sayta; xakas, xada, xosti (xostlab) va boshkalar. Boshkird, nugay tatar va yokut tillarida -a, -y li ravishdosh shakllaridan keyin buyruk mayli kushimchasi -t affiksini kushish orkali xosil buladigan aloxida shakli bor: boshkird. tirilata, korakalpok. shazlata, tatar, sorilata (kuruklay) kabi. Ugiz tillarida yasama ravishlar daraja shakli -rats affiksining kiskarishidan xosil buladi: ozarbayjon. gacharag. Fe'l xususiyatiga ega bulgan ravishlar kuprok -b, -ib li ravishdoshning adverbiallashidan kelib chikadi: oltoy. bash mAh, kumik. bashlap, nugay. baslap, shor. pashtan; boshkird. yayavlap, nugay. asigip, birgelesip\ tatar, akrinlap (asta); turkman. deslap, gunlep; uzbek, ertsaab, avaylab, amallab va boshkalar. Kushma ravishlar Analitik usul bilan suz yasash ravish xosil kilishning eng faol usullaridan biridir. Bu usulda ravish yasashning andozalari juda kup: 1) izofali birikmadan xosil bulgan kushma ravishlar: ozarbayjon. axsham vaxti, uzbek, dam olish kunlari, birisi kupi; xakas. pirsi kup, turk. ertesi gun kabi; 2) aniklovchi-aniklanmish munosabatidan xosil bulgan kushma ravishlar: xakas, kun orte, boshkird. yalan ayak, korachoy-balkar. algin zamonda, gagauz, burnagi kun, turk. evvelki kun\ xamma turkiy tillarda: bugun, tunagun va boshkalar. ¦ ^ 3) son, olmosh + ot tipidagi kushma ravishlar: boshkird. bir Nuli, kozok. bir sholi, karaim, gar kunu, kirgiz, bir kunu, uzbek. %ar kupi, bir kuni, shu kupi kabi; - 192-
www.ziyouz.com kutubxonasi 4) kumakchili murakkab ravishlar: oltoy. tats atkancha; uzbek, kuz ochib yumguncha; tuva. uch dun ortuzunda, kozok. kunderde bir kun, uzbek. bir ogizdan, oyogichi suliga olib, jonini uovuchlab, bir kunmas bir kun; uygur, xa degende, sarga sarts demeste; kirgiz, kundordun bir kun, turk. gaz achip kapayinjaya deyin kabi. 5) takror va juft ravishlar: a) aynam takror: ozarbayjon, gagauz, turkman. parcha-parcha, uzbek. burda-burda, uygur, para-para, ozarbayjon. yavash-yavash, turk. zaman- zaman, nugay. bastsa-baska, boshkird. kat- kat, kozok- endi-endi, uzbek. sayta-kayta, bora-bora, kela-kela kabi; 6) birinchi komponenta bosh, ikkinchi komponenti boshka kelishikdagi suzlar takrori: karaim, bash-bashina, boshkird. aval- avaldan, kozok. bir-birdan, nugay. vmir-vmirga, uzbek, oz-ozdan, uz- uzidan kabi; v) x,ar ikkala komponenti kelishikli suzlar takrori: boshkird. bundan-bunga, karaim, yandan-yanga, korachoy-balkar. kundan-kunge, oltoy. d`ildan-d`ilga, kozok- shildan-shilga kabi; g) -ba//-ma boglovchi vositasi orkali takrorlangan ravishlar: kozok. juzbe-juz, betpe- bet, tatar, baisha-bash, boshkird. birma-bir, turkman. gunbe-gun, nugay. yanma-yan kabi; d) bir komponenti tulik, ikkinchi komponenti birinchi kompo- nentning dishakllanishidan tuzilgan juft ravishlar: kirgiz, nugay. az-maz, oltoy. as-mas, boshkird. siyits-mishsh, uzbek, sap-pal kabi; ye) turli ravishlar takrori: nugay. saship-pisip, boshkird, tatar. ashiga-ashiga, uygur, xarmay-talmay, uzbek, shosha-pisha; uygur. aldirap-saldirap kabi; ' yo) turli sifatdosh shakllaridan tuzilgan ravishlar: ozarbayjon. ister-istemez, boshkird. ptlar-tshamaz, nugay. toyar-toymas, uzbek. eshitilar-eishtilmas, bilinar-bilinmas kabi; j) antonim suzlar: turkman. azdan-kopdan, uzbek, ochin-tutsin, uygur, ilgari-keyin kabi;
z) payt kismlari takrori: turk. gecha-gunduz, kumik. erten- axsham, oltoy. bugun-erten, turkman. ir-gich kabi. RAVISHLARNING TURLARI Ravishlar, odatda, fe'l yoki fyo'l xarakteridagi suzlarga boglanib, ularning turli belgi- xususiyatlarini, ishning bajarilish yoki bajarilmaslik xolati, urni, payti kabi ma'nolarni anglatib, uzi boglanib kelgan suzni xolat jixatidan aniklab keladi: - 193 - www.ziyouz.com kutubxonasi X Shu xususiyatlariga kura ravishlar kuyidagi turlarga bulinadi: 1. X^olat ravishi. 2. Urin ravishi. ' 3. Payt ravishi. 4. Mikdor-daraja ravishi. 5. Maksad ravishi. Xolat ravishi Xolat ravishlari uzi anikdab kelayotgan fe'ldan anglashilgan Xarakatning kay tarzda bajarilishini anglatib keladi: ozarbayjon, tatar, kumik- tez, tatar, bik, boshkird. yayav, uzbek, tiriklay, nugay. butu}tay, turk. etraflija, uzbek, odatdagicha kabi. Urin ravishi Fe'ldan anglashilgan xarakatning bajarilish urnini anglata¬digan ravishlar urin ravishlari deyiladi. • Misollar: kirgiz, uzasha, shor. minda, chuvash, unda, kozok, nugay. onda, xakas, chogartin, ozarbayjon. yakindan, uzbek, yatsindan, nugay! tistsa, solga, tatar, arpsha, korachoy-balkar. artxa, uzbek, unda-mukda nugay. onda-munda va boshkalar. ’ Payt ravishi Fe'ldan anglashilgan' xarakatning bajarilish yoki bajaril- maslik paytini anglatadi: turkman, chuvash, up, gagauz, saba, ozarbayjon. duni, uzbek, kunduzi, kechalari, uygur, burun, xakas, purun, turkman. ileri, kirgiz, ilgeri, oltoy, karaim, xakas, shor. tatsda, turk. zamaninda, korachoy-balkar. ertenlikde kabi. Mikdor-daraja ravishi Daraja va mikdor ravishlari uzi boglanib kelgan suz ifodalagan xarakatning bajarilishini Download 254.12 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling