Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi

kuylakni yuvdirdi gapida xarakat birinchi sub'ekt A (Karima) tomonidan emas, balki Karima

tomonidan xarakatni bajarishga undalgan ikkinchi sub'ekt B tomonidan (yuvish xarakati)

bajariladi, bu urinda ikkinchi (B) sub'ekt tomonidan bajarilgan xarakatning ta'siriga

kuylak uchray¬di. Ba'zan xarakat ta'siri tugridan-tugri birinchi sub'ektga - A ga xam utishi

mumkin. Bu nutk situatsiyasi, fe'lning utimli, utimsiz- ligi va boshka xodatlarga xam boglik.

Orttirma nisbat shakllari kelib chikish va kanday fe'llarga kushilishi jixatidan bir-biridan

fark kiladigan bir necha affiks¬lar orkali xosil kilinadi. Orttirma nisbat shakli

affikslarining

- 150 —

www.ziyouz.com kutubxonasi

kupligi bilan xdm boshka nisbat shakllaridan farkpanadi. Bun i kuyidagi misollarda xdm kurish

mumkin: karaim, yandir, yandirt; nugay. mitsiet (mingash), karist (kirish); turk. guldur

(aralash), guldurt (aralashtir); uygur. okut, kuldur, kvrguz', oltoy. toidir, toygis, kozok.

shazdir, shazgiz; karaim. azdir, azgir\ kirgiz, vtkvr, vtkez; kumik, gvrset, gvrguz\ nugay.

mindir, mitsiepg, uzbek, kursam, kurgaz, xdkas. kvrdir, kozit va boshk.

Ortgirma nisbat kushimchalari bir fe'l negiziga birdan ortik xdm kushilishi mumkin:

ozarbayjon. getirttir, korachoy-balkar. bildirtir kabi.

Orttirma nisbatning eng kup kullanadigan affikslari kuyi¬dagi lar:

-tir//-tur//-tar//-dir//-dur//-dar: ozarbayjon. yazdir; oltoy. kvrdir, kestir\ boshkird.

tvttvr (tuttir), baztir (bostir), kvldvr (aralashtir); gagauz, gezdir, taptir\ kozok.

vstir\ karaim, battir (botir); korachoy-balkar. achdir; kirgiz, ayttir; korakalpok. taptir,

sok/gshr\ kumik. sachdir, bak/pir, yaptir-, nugay. ashtir\ turk. giydir, krshtur, sattir\

turkman. yuzdur, tuttur; uzbek. mindir-, xdkas. tiktir, xaldir (kodtsir), chigdir (yigdir);

chuvash, paxtar (kdrat), sider (yetkaz); yokut. berder, kvrdvr, minner (mindir) va boshk.

-t: oltoy. ketsit, bichit (yozdir), zrit, oynot, kvgvrt; boshkird. bizat (bezat), baiglat\

gagauz, benzet, (mengaat); urkut (kurkit), annat (anglat); karaim, toxtat, uyalt, agart\

korachoy-balkar. ashat, tilet; kirgiz, bashtat; korakalpok. bosat, sorat; kumik. svylet;

nugay. krrtsit; turk. krynat\ uygur, baglat; xakas, chilit (isit), chugurt (yugurt); chuvash,

taxtat (tuxtat), xaart (kurit); yokut. soyit (sovit), kurt (kurit), surt (kochmok) kabi.

-r//-ir//-u r//-ar: oltoy. v chur, kechir; boshkird. saytar, sigar (chikar); gagauz, uiauiup,

bitir\ kozok. vshir (uchir), tusir (tushir) karaim. ichir\ kirgiz, batir, chigar\ kumik. gochur\

turk. doyur (tuydur); xakas, azir (oshir); chuvash, kazar (kuzat); yokut. turuor (turgiz),

totsor (muzlat) va boshk.

-kir//-kur//-kar//-gir//-gur//-gar: eski uzbek, yetkur, yazgur\ oltoy. vshkur, vtkur\

karaim. azgir\ nugay. yattsar (joylashtir), vtkar\ xakas, asxir (kutkar). vskir (usdir)

kabi.

-kiz//-kuz//-kaz//-giz//-guz//-gaz: eski uzbek: oltorguz, kirguz\ oltoy. turgus, korgus,

boshkird. uttsaz, mitsiz\ kozok. iilkiz, uegiz\ kirgiz, oturgiz; turkman. gorkez, uZbek.

yetkaz, yuttsaz', xakas, pargis (borgiz) va boshk.

-151-

www.ziyouz.com kutubxonasi

“ rr -,,3/Ay3: olto^' emis’ kozok, nugay. emiz, korachoy-balkar, kumik, uzbek, emiz, oltoy.

ague, nugay. tamiz kabi.

-duz: kadimturkiy. bilduz (tushuntir), bolduz (yarat):

-set: kumik. goreet; turk. goster, kirgiz, kvrevt, kozok. kvreet va boshk.

Orttirma nisbat kushimchalari utimli fe'llarga xdm utimsiz fe'llarga xam kushiladi. Bu

kushimchshgar utimsiz fe'lga kushilganda utimsiz fe'lni utimlilashtirsa, utimli fe'lga

kushilganda esa >aimli fe'lni “ikkilamchi” utimlilashtiradi: karaim, sotsdur (uchir), uygur.

tshap, yokut. vlvr^ (uldir), uzbek, bildir (bil - utimsiz+affiks-ugimli): uzoek. utsit (uki —

utimli+affiks-utimli+utimli) kabi.

X,ozirgi turkiy tillarda fe'lning orttirma nisbati uzining barkarorligi, shakl va mazmun

jixatidan deyarli xamma turkiy tillarda bir xilligi bilan fe'lning boshka nisbatlaridan

ajralib turadi.

FE'L MAYLLARI

Mayl kategoriyasi xarakat bilan sub'ekt orasidagi alokaning vokelikka munosabatini

kursatadi.

Mayl fe'lning grammatik modallik kategoriyasi bulib, xarakat bilan xarakatni bajaruvchi

sub'ekt urtasidagi aloka xarakterna suzlovchining baxosini, salbiy yo ijobiy munosabatini

anglatadi. Boshkacha kilib aytganda, maylning mazmuni shundan iboratki, xarakat¬ning

vokelikka munosabatiga suzlovchining turli sub'ektov (shaxeiy xususiy) baxosidir. ’

Fe'lning xamma mayl shakllari grammatik zamon ma'nosiga ega bulishi bilan birga grammatik

modallik ma'nosini xam anglatadi- suzlovchining aytilayotgan fikrga; vokelikka sub'ektov

munosabatini bildiradi, ob'ektiv borlikka nisbatan uning ta'kidini, tasdigini inkorini

anglatadi. ’

Turkiy tillarda fe'l mayllarini shakl va mazmun xususi¬yatlariga kura turttadan un

ikkitagacha (masalan, karaim tilida turtga, gagauz tilida beshta, korachoy-balkar tilida

yettita, yokut tilida unta’ ozarbayjon tilida beshtadan un ikkitagacha) mavjud deb

xisoblanadi’ X,ozirgi turkiy tillar tasviriy grammatikalarida fe'l mayllarining asosan

uch-besh shakli kursatiladi.

1. Aniklik mayli.

2. Buyruk mayli.

3. Istak mayli.

4. Shart mayli.

- 152-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Aniklik mayli

Aniklik maylidagi fe'llar fe'ldan anglashilgan xarakat yoki xolatning anik bajarilgan yoki

bajarilmaganligini uning yuz berish vakti bilan boglik x.olda ifodalaydi. Bu maylda

xarakatning yuz berish yoki yuz bermaslik tushunchasi buladi, fe'ldan anglashilgan xar kanday

xarakat ma'lum makon va zamonda yuz berganligi tufayli bu mayldagi fe'l xam, albatta, biror

zamon shaklida buladi. '

Masalan: nugay. barataganman, baratagansats, baratagan\ uzbek. yozar edim, yozar eding, yozar

edi; ozarbayjon. oxuyaek;agam, oxuyashaxsan, oxuyajak kabi.

Aniklik maylining maxsus grammatik kursatkichi yuk. U fe'lga zamon, shaxs-son

kushimchalarining kushilishi orkali shakllanadi. Aniklik maylining maxsus grammatik kursatkichga

ega emasligi tabiiy, chunki bu mayldagi zamon shakllarining uzi xarakatning vokelikka

munosatini kursatib turadi. Demak, fe'lning aniklik mayli grammatik zamon ma'nosiga va bu

ma'noni ifodalaydigan shakllarga egaligi bilan xarakterlanadi, shu orkali uz ichida emas,

balki fe'lning boshka mayl shakllari bilan xam paradigmatik kator xosil kila oladi, chunki bu

mayl shakllarining boshlangich shaklidir (maxsus shaklsiz, nol` kursatkichli xolat kuzda

tutiladi).

Buyruk mayli

Fe'lning buyruk mayli fe'l mayllarining maxsus morfologik kursatkichiga ega bulmagan nol`

kursatkichli, tashki tomondan fe'l asosiga mos keladigan shaklidir. Buni kozok tilidagi

buyruk mayli paradigmasi taxlilida yakkol kurish mumkin:

Birlik Kuplik

I. alay'n alay'ts

II. al alitsdar

III. achsip als'p.

Bundan kurinadiki, yukoridagi fikrlarni aytishga buyruk maylining II shaxe birlik shakli kuzda

tutilgan. Bu shakl shu maylning birlik va kuplikdagi boshka shaxslari uchun xam asosdir. Boshka

shaxslardagi fe'l negizlariga ayrim affikslar va yuklamalar

-153 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

kushilib, mailning asosiy semantikasiga kushimcha (istak, kistash emotsionshtlik kabi) ma'nolar

kiritadi. *

Misollar: ozarbayjon. unutmayin-ho (unutmanglar), boshkird kil-eli (kel-chi), nugay. bar-

tagi (bor-chi), barsin-tagi, turkman. git- gil, chuvash, kil-sem (kelgin-chi), larar-sam

(utir-chi), bis-iy, bissar-iy, oisits-ii (keschi, kesingchi) va boshkalar.

Buyruk maylidagi fe'llarning semantik jixatdan uziga xosligi shu maildagi fe'l asoslaridan

keyin turli affikslarni olib

Bu°affikslar- SH'N°Ga kushimcha ma'nolar kiritilishiga sabab buladi!

-kil//-gil affiksi buyruk maylidagi fe'lning fakat II shaxe birligidan keiin kushilib, asos

ifodalangan buyruk ma'nosini

kuchaitiradi: eski uzbek, tuttsil, borgil\ kozok. bargil; tatar, bipgil- turkman. gitgil

kabi; ’

-kin//-kun//-gin//-gun affiksi xam fakat shu mayldagi fe'lning

II shaxe birligiga kushilib, yukoridagi kabi kushimcha ma'no kiritadi- oltoy. bargin;

kozok. algii- kirgiz, kumik. algish karaim, aytkin; korachoy-balkar. kelgin\ turkman.

gelgin; kumik. yashagin; uzbek, kelgshg

l71uZPy? ™llaRda sbU affiksning -ginan//-gunan shakllari xam uchraidi- Karang. ozarbayjon.

alginan (ol), gelginen (kel); turkman bolgunits (bol), otsogunuts (uki) kabi;

-kir//-kur//-gir//-gur affiksi oldingi affikslardan farkyai ravishda fe'l asoslarga kushilib,

asos ifodalangan ma'noga kuchli

tapTibiT 0TGSNKa KUShadi- Bu aFFiksni olgan suz turgun birikmalar tarkibida kelganda, kuchli

istak, sukish, kargish kabi ma'nolarni xam

ifodalaidi: boshkird. sirshgiri (kiril), tilitsnan algiri (tiling

kesilsin), kumik. iuzun sara bolgur, sen uzats yashagir; uzbek umring

uzok, bulgur, baraka topgur, ordona solgur, yashshaiagur va boshkalar

Kp» 'U *FFIKS? faKaT ESKI Uzbek ™™da boru (bor), axtaru (axtar), boshtsaru (boshkar), kuttsaru

kabi suzlardagina uchraydi-

^ -DEK//-DEK affiksi xam eski uzbek tilida ’uchraydi: kishi kunglin istamas gamgin tilini

asradek (asradek-asrasin);

-san(a)//-sin(a) affiksi tarkibidagi -a tarixan -chi affiks yuklamasi ma'nosini bergan:

ozarbayjon. alsana (olsang-chi)- gagauz chitseana (chiksang-chi), kurtarsana (bushat-chi); xakas,

pirzina (ber-chi) yevlazina (ayt-chi) kabi.

Buyruk maylining III shaxe birlik va kupligi uzbek, ketib

6vJnw“Wu TURK‘ nereden bilsin’ oltoy- na bolzin kabi iboralarda buyruk, chakirik,

xarakatning sodir bulishiga shubxa, ishoncheizlik kabi ma'nolarni anglatadi.

- 154-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Istak mayli

Istak maylidagi fe'llar fe'l negiziga asosan arxaik -k,ay//-gay, -kay//-gay affikslarini

(boshka affikslar xam mavjud), kushish orkali xosil kilinib, turli ma'nolar ifodalaydi:

a) taxmin;

b) istak (umid, xoxish, iltimos);

v) ma'lum xarakatning bajarilishiga rozilik, imtiyoz, maslaxat

kabi.

Fe'lning -gay//-kay affiksi orkali xosil bulgan istak mayli shakli ayrim tillarni xisobga

olmaganda, deyarli barcha turkiy tillarda bir xil, shu fe'l negizlariga tulik shakldagi shaxs-

son kushimchalarini kushish orkali xosil kilinadi:

Misollar,

nugay tilida

I.

II.

III.

Birlik

borgayman

borgaysats

borgay

Kuplik

borgaymiz

borgaysiz

borgaylar.

xakas tilida

I.

II.

III.

Birlik min algaybin sin algayssh ol algay

Kuplik pis algaybis siler algayzar olar algaylar.

oltoy tilida

Birlik Kuplik

I. men algayim biz algayibiz

II. sen algayits sler algayigar

III. ol olgay olar algay

Yokut tilida shu shakldagi fe'lning birlik shakli kuyidagicha: min bar-aayi+bin, sen bar+aaya

+gits, ol bar+aaya+gay kabi.

Fe'lning istak mayli shaklini xosil kilinadigan -ay//-iy kushimchasi, garchi shaklan -say//-gay

affikslariga yakin bulsa xam, shu affiksning ~(k,)-ay//-(g)ay shaklidagi varianti emas, xam

material, xam semantik jixatidan mustakil mayl shaklidir.

Istak mayli shakli -ay//-ii affikslari -say//-gay affiks¬larining uzgargan shakli emasligini

yana shu narsa isbotlaydiki, bir tomondan, -ay//-iy affikslari -say//-gay affikslarida

uchramaydigan

-155-

www.ziyouz.com kutubxonasi

-`sh, -IN variantlariga ega bulsa, ikkinchi tomondan, -say//-gay affikslaridan _ keiin

shaxs-son kushimchalari tulik shakli

KUSHILGSH'I X0LDa’ 'ay//-iy affikslaridan keyin kiska shakldagi (bor+ai+im) shaxs-son

kushimchalari kushiladi.

^ Bu shakldagi istak maylining tuslanish paradigmasi kuiidagicha: k

Birlik Kuplik

I. bar+ay+`sh bar+ay+'sh

II. bar+ay+its bar+ay+giz

III. bar+ay bar+ay

Shuni aytish kerakki, istak maylining bu shakli xozirgi turkiy tillarda asosan uguz va kipchok

gurux tillarida mavjud bulib, boshka turkii tillarda deyarli uchramaydi.

Kieslang: kozok. alayin, tatar, apash, apshk, tuva. kechiyn turkman. iazaiin, chuvash, pulam

(bulayin), shor. parayin, yokut. 'iyaim (olaiin), oltoy. alayin, boshkird. bulayim, nugay.

barayim va boshkalar. Bu shakldagi istak mayli shakli xozirgi uzbek tilida uchramaidi (bunda

buyruk mayli I shaxe birligini aralashtirmaslik

Xozirgi turk, ozarbayjon, gagauz tillari, kadim turkiy tillarda istak maili shaklini xosil

kiladigan -asi shakli xam bulganligini kursatadi. Istak maylining bu shakli fe'l negizlariga

- ShaKLDagI shaxs-son kushimchalarini kushish orkali xosil

1\ILINGaN.

Birlik Kuplik

I. achasibin achasibiz

II. achasisin achasisiz

III. achasi achasi.

Istak maylining bu shakli xozirgi boshka turkiy tillarda saklanmai, ugiz gurux tillardan

tashkari fakat yokut tilida saklanib

Birlik Kuplik

I. bari`tsibin biri`tsibit

I. bari`shigits biri`tsigit

III. bari'shi bari'shilar

- 156-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Fe'lning istak maylini xosil kiladigan -a affiksi xam fakat ugiz gurux tillarda saklanib

kolgan. Bu shakldan keyin kiska shakldagi shaxs-son kushimchalari kushiladi. Tuslanishi:

Ozarbayjon tilida Birlik

Kuplik

apax

I. alam

II. a!asan

III. apa

alasiniz

apalar

Turk tilida

Birlik

Kuplik

I. yazayim

II. yazasin

III. yaza

iazalim

iazasiniz

iazapar

Shart mayli

Shart mayli shaklidagi fe'l boshka biror xarakatning bajari- lish shartini, paytini,

suzlovchining istagini, iltimosini, ish- xarakatning bajarilishi uchun suzlovchining istagini,

iltimosi¬ni bildiradi va shu xarakatning bajarilishi yoki bajarilmasligini shart mayli shakli

bildirgan xarakatning bajarilishi yoki bajaril- masligiga boglik buladi.

Fe'lning shart mayli shakli kadimgi turkiy tillarda xam, xozirgi turkiy tillarda xam fe'l

negizlariga -sa// -so// -za // -zo // -ha, Kadimturkiy -tar// -tor// -dar//-dor//-lar//-

lor//-nar//-nor < cap Kushimchalarini kushish orkali xosil kilinadi:

Misollar: ozarbayjon. yazsa; oltoy. tutsa, barza, oynozo\ boshkird. sara`a\ kumik. gelse;

yokut. bardarbin-, chuvash, varza, varzassan va boshkalar.

Shart mayli shakli bevosita fe'l asosiga shaxs-son kushimchalaridan oldin kushiladi va

kuyidagicha tuslanadi:

Birlik Kuplik

I. ap sam apsak;

II. apsats alsagiz

III. alsa alsa

- 157-

www.ziyouz.com kutubxonasi

„ yBaj oltoi> *akas> shor tillarida x.am -sa//-se affikslari tugridan-tugri fe'l asoslariga

kushiladi, lekin fe'l negizidagi sunggi undosh sonor yo unli bulsa, affiks fonetik uzgarishga

uchrab shaklini oladi: alza, korze, ogshaza kabi. Boshka turkiy tillardan tuva tilida shart

mayli shaklining kullanishidagi farki shundaki, tuva tilida shart mayli shakli -za//-ze shaxs-

son kushimchalarining tulik shaklidan keyin kushiladi. Tuslanishi:

Birlik Kuplik

alzimza, albazimza alzivissa, albazivissa

apzitsza, albazitsza alzitsarza, albazitsarza

HI- alza, albaza alza, albaza

Fe'lning shart mayli shakli fe'l negizlariga -sar//-ser va shaxs-son kushimchalari kushish orkali

xam xosil kilinadi:

Birlik Kuplik

L alsarman alsarbiz

alsarsats alsarsiz

alsar alsar

II.

III.

Bu shakl xozirgi turkiy tillar uchun xos emas, lekin yokut til`da -cap affiksi -tar//-ter//-

dar//-der, -lar//-ler, -nar//-ner shaklida saklanib kolgan. Tuslanishi:

Birlik Kuplik

I- kvrdvrbun kvrdvrbut

I. kvrdvrguts kerdergut

III- kvrdvr kvrdvrler

Chuvash tilida shart mayli -san affiksi orkali xam xosil

kilinadi: kasxine puja pulzam, kurn'z 'ber (Agar bush bulsak, kechga

uchrashamiz). Ba'zi turkshunos olimlar fikricha bu affiks asli shart

maili shakli bulmay, kadimda boshka mayl shakli sifatida kullangan

Masalan: Yex, al'z'm pulzanchi! - teri v'l (Ex, kullarim bulsa edi, -dediu). J g J

- 158-

www.ziyouz.com kutubxonasi

FE'L ZAMONLARI

Fe'ldan anglashilgan xarakat zamon (vakt) va makon (urin) tushunchasi bilan boglik, chunki xar

kanday xarakat ma'lum bir urinda, ma'lum bir vakt kssmasida sodir buladi. Masalan, olma

tushdi gapida myuidu fe'li xam xarakatni (tushish), xam xarakat sodir bulgan urinni

(daraxtdan yerga), xam tushish xarakatni yuz bergan vakt kesmasini (olmaning daraxtdan yerga

tushguncha utgan vakti) - zamonni anglatadi.

Fe'l bildirgan xarakat ob'ektiv xarakatning tildagi ifodasi bulganidek, fe'llardagi zamon

xam xarakatning bajarilishi bilan alokador bulgan ob'ektiv vaktning tildagi ifodasidir.

Lekin ob'ektiv zamonning tildagi ifodasi grammatik zamon kategoriyasi emas, Grammatik zamon

kategoriyasi xarakatning nutk momentiga munosabatini ifodalaydi, chunki xar kanday xarakat

ma'lum shaxe (sub'ekt-predmet, vokea, xodisa) tomonidan ma'lum vaktda bajariladi, bu vakt

butun zamonni anglatmay, nutk suzlanib turgan vaktga kiyosan olinadi.

Nutk momenta xdm sub'ekt tomonidan belgilanaDigan kandaydir vakt bulmay, ob'ektiv

zamonning suzlovchi nutki (suzlash payti)ga tugri kelgan bulagidir. Yukorida “tushdi” fe'lidan

anglashilgan xarakat nutk suzlanib turgan paytdan oldin yuz bergan. Demak, xarakat yo nutk

suzlanib turgan paytdan oldin, yo nutk suzlanib turgan paytda yo keyin yuz berishi mumkin.

Shunga kura fe'llar xdm uch zamon shakl iga ega buladi:

1. Utgan zamon fe'llari.

2. Xozirgi zamon fe'llari.

3. Kelasi zamon fe'llari.

Utgan zamon fe'llari

Utgan zamon fe'llari nutk suzlanib turgan paytdan, nutk momentidan oldin yuz bergan yoki yuz

bermagan xarakatni anglatadigan fe'l shakllaridir.

Masalan: kozok. alganman, tatar, algan idim, uzbek, yozib edim, kirgiz, alipmin, oltoy.

urenip turdim kabi.

Misollardan kurinadiki, turli fe'l shakllaridan shakllangan bu fe'llarning barchasi utgan

zamonni - nutk momentidan oldin yuz bergan xarakatlarni anglatsa xam, xarakatning bajarilish

vakti jixatidan bir xil emas, nutk momentigacha bulgan davrning turli vakt bulaklarini

anglatadi: kirgizcha alipmin fe'li kozokcha alganmin fe'liga nisbatan nutk momentidan ancha

oldinrok yuz bergan xarakatni bildiradi. Bu yana shuni kursatadiki, xamma turkiy tillarda

fe'lning uch zamon shakli bir paradigmatik katorni tashkil kilsa, xar bir

-159-

www.ziyouz.com kutubxonasi

zamonning yukoridagi kabi ichki bulinishlari yana uz ichida kichik

paradigmalarni tashkil kiladi.

Shunga kura, xar bir zamonning, jumladan, utgan zamon shaklining

ichki bulinishini xam uzbek grammatikalarida zamon kategoriyasining

berilishiga muvofiklashtirib, mashxur uzbek' tilshunosi prof. Ayub

Gulomov tasnifi asosida berildi. Bu tasnifga kura utgan zamon fe'llari

shakl va mazmun jixatidan kuyidagi turlarga bulinadi:

1. Utgan zamon aniklik fe'li.

2. Tarixiy utgan zamon fe'li.

3. Uzok utgan zamon fe'li.

4. Utgan zamon xikoya fe'li.

5. Utgan zamon eshitilganlik fe'li.

6. Tugallanmagan utgan zamon fe'li.

Utgan zamon aniklik fe'ln yoki anik utgan zamon fe'li ayrim

fonetik variantlarini xisobga olmaganda xamma turkiy tillarda bir

xil shaklda tarkalgan bulib, kadimgi turkiy tillarda xam, xozirgi

turkiy tillarda xam fe'l negizlariga utgan zamon shakli -di va shaxs-

son kushimchalarining kiska shaklini kushish orkali xosil kilinadi.

Uning tuslanish paradigmasi kuyidagicha:

Birlik Kuplik

aldim aldits

aldits aldigiz

I.

I.

III.

aldi

achdi

Bu shakl bilan shakllangan utgan zamon aniklik fe'lining

xamma turkiy tillarda barkaror bulganligiga sabab shunda bulgan

bulsa kerakki, bu zamon shakli fe'ldan anglashilgan xarakatning

tugallangan yoki tugallanmaganligini anik konstatatsiya kiladi,

ta'kidlab kursatadi va xarakatning nutk suzlanib turgan paytdan

oldin yuz berganini umumlashtirib ifodalaydi.

Kiyoslang:

Birlik

tuva chuvash turk uygur

I. al+dim sir+tem ap+dim yaz+dim

II. al+dits sir+tan . ach+din yaz+dits

III. ach+di sir+ge ach+du yaz+di

Kuplik

I. al+divis sir+temer ach+dgsh yaz+duts

II. al+dutsar sir+ter ach+dunuz yaz+dutslar

III. al+dilar sir+das al+dular yaz+di

boshkird

ach+dgsh

al+dits

ach+di

ach+dgsh

ach+digiz

ach+dichar

160-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Utgan zamon aniklik fe'li, yukorida aytilganidek, semantik jixatdan fe'ldan anglashilgan

xarakatning nutk momentidan sal ilgarirok yuz berganini, xarakatning tugallanganligini,

xarakat suzlovchining kuzi oldida yuz berganini, suzlovchining xarakatning bajarilishida

bevosita guvox bulganligini bildiradi. Masalan, tuva tilidagi “teveni ap kaaptariviska,

dirlip keldi s” (ignani sugurganimizda, tirnlding), uzbek tilida universitetda mening

sulimda utsnding gaplaridagi dirlip keldits, utsiding fe'llarida shu ma'nolar ifodalangan.

Utgan zamon aniklik fe'li ma'nosi ayrim xolatlarda uslubiy talabga kura yoki shakldagi

uzgarishga kura boshka zamon (xozirgi, kelasi) shakllariga tranformatsiyalashgan, kuchgan bulishi

xam mumkin. Masalan, tatar tilida min ul kadar yirakka bardim yuk gapida bardam yuk -

bormayman shaklida kelasi zamon ma'nosini anglatgan.

Tarixiy utgan zamon fe'li fe'l negizlariga sifatdoshning utgan zamon shakli -gan va tulik

shakldagi shaxs-son kushimchalarini kushish orkali xosil kilinadi.

Fe'lning bu zamon shakli xam -di shakli singari tatar, boshkird, korachoy-balkar, kumik,

nugay, korakalpok, kozok, uzbek, kirgiz, uygur, oltoy, xakas, tuva, shor tillarida faol

kullanadi.

Bu fe'lning tuslanishi kuyidagicha:

Birlik

shaxe uzbek tatar kozok Kirgiz

I. olganman a°lganm'n alganm'n apganmin

II. olgansan a°lgans'ts algans'ts algansits

III. olgan a°lgan olgan algan

Kuplik

I. olganmiz a°lganb'z alganb'z achganbiz

II. olgansiz a°lgans'z algans'tsar algansitsar

III. olganlar a°lgannar algan algan

Utgan zamon sifatdoshi -gan affiksi orkali xosil bulgan tarixiy utgan zamon fe'li

xarakatning utgan zamon aniklik fe'lidagi vaktdan oldinrok yuz berishini bildiradi va

xarakatning nutk momentiga kadar bajarilganligini konstatatsiya kiladi. Bunda suzlovchi

tinglovchini xarakatning uziga emas, balki xarakatning natijasiga jalb kiladi.

-161 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Kiyoslang:

Birlik

tuva shor Xakas oltoy gagauz

alganmen algam algam algam uchanim