Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi

ot+dagicha-fe'l urin .meskeudagicha ute

ot+diy-fe'l uxshatish kezgv(kuzgu)dey tigezlanu

ot+lap-fe'l usul minutlap sanau

ot+siz-fe'l inkor kereksez kazu

-233-

www.ziyouz.com kutubxonasi

jadvalning davomi

ot+belen-fe'l

vosita xat belen jitaru

ot+belen-fe'l

kurol balta belen kisu

ot+ochen-fe'l

ob'ekt yaxshiligi ochen xormetleu

ot+asha-fe'l

urin urman asha chigu

ot+saen-fe'l

payt, urin kon saen kaytu

ot+buy-fe'l

URIN chashme buyinde yoru va boshk.

SODTSA GAP

Sodda ran xar kanday tizimdagi til yoki tillar guruxi uchun gapning asosini shakllantiruvchi

ikki yetakchi birlik: ega va kesim yoki sub'ekt va predikatning ajralmas sintezini tashkil

kiladi. Turkiy tillarda sub'ekt va predikat bir bulak orkali xam ifodalanishi mumkin: aldim

kabi. Apdim” suzida, garchi grammatik sub'ekt real shakllanmagan bulsa xam, suz tarkibidagi

-di, -m affiksi shaxe, son, zamon va mayl ma'nolarini ifodalab, shu suzning predikativlik

jixatdan tula shakllanganligini anglatadi. Predikativlik gapning asosiy sharti bulganligi

uchun “Aldim” ran shaklida shakllanadi. Xrzirgi turkiy tillar sodda ran kurilishini kiyosiy-

tarixiy urganish sodda gapning eng kadimgi shakllarini urganish va ularni kayta^ tiklash

(rekonstruktsiya kilish)ni emas, balki xozirgi turkiy tillardagi sodda gaplar tarixiy

tarakkiyot jarayonlarini, ran tuzilishidagi sifat uzgarishlarni xam takozo etadi. Turkiy

tillar kiyosiy-tarixiy grammatikasi uchun sodda ran kurilishini urganish kanchalik axamiyatli

bulsa, sodda ran tarkibidagi ega bulakning ifodalanish usullarini urganish undan kam

axamiyatiga ega emas. Chunki ega xamma turkiy tillarda xamma davrlarda ot, olmosh va boshka

turkumlarning substantiv shakllari bilan ifodalanib kelgan.

Kesim egadan farkli ravishda uziga xos xususiyatlarga ega. Tilning uzok tarixiy tarakkiyot

jarayonida fe'l shakllari, boglama vositalari, ayniksa, fe'lning zamon va mayl

kategoriyalaridagi uzgarishlar kesimning struktura jixatidan uzgarishiga katta ta'sir

kursatib kelgan.

Ma'lumki, kesim sodda gapning asosini tashkil kiluvchi kiem. Kesimning grammatik ifodalanishi

ran tipining xam kesimi fe'l bilan ifodalangan sodda gaplar va kesimi ot bilan (keng

ma'noda) ifodalangan sodda gaplar tipida ajratilishiga sabab buladi. Shuning uchun xozirgacha

turkshunoslik adabiyotlarida sodda ran kurilishining genezisini urganish keeymning tabiatini

urganish bilan boglab olib

-234-

www.ziyouz.com kutubxonasi

borilayotganligi bejiz emas. Chunki sodda ran tiplarining kadimgi shakllarini urganish gapni

shakllantiruvchi predikat - ran kesimining xam grammatik ifodalanish usullarini tarixiy

aspektda yoritib berishga asos buladi.

Kesimi ot bilan ifodalangan sodda gaplar

Kadimturkiy tillarda kesimi ot bilan (keng ma'noda: olmosh, son va boshkalar turkumlarning

substantiv shakllari) ifodalangan sodda gaplar mavjud bulgan. Buni kadimgi turk yozma

yodgorliklarida kesimi grammatik jixatdan tula shakllangan otlardan tuzilgan sodda

gaplarning mavjudligi tula asoslaydi.

Kiyosiy-tarixiy grammatikaning kesimi ot bilan ifodalangan sodda gaplarni urganishni uzining

asosiy ob'ekta kilib olishiga sabab kadimturkiy tillarda bunday gaplarni shakllantiruvchi

boglovchi vositalar - boglamalarning mavjud yoki mavjud emasligini aniklash bilan boglik.

Sababi, xozirgi turkiy tillardagi bu tipdagi sodda gaplarda boglamalar, bir tomondan, xar

xil bulsa, ikkinchi tomondan, ularning ayrimlarida boglama vazifasidagi vositalar umuman

uchramaydi. Bu, u3 navbatida xozirgi turkiy tillar tarkibidagi mavjud bulgan kesimi ot

bilan ifodalangan sodda gaplarni shakllantiruvchi boglamalarning tabiatini chukur urganishni

talab etadi. X°zirgi turkiy tillarning kupchiligida sodda ran tarkibidagi ot kesimlar shaxe

shakllari orkali shakllanmagan, masalan, oltoy tilida men aptay kiji; sler altay ulus kabi.

Boshkird tilida xam ot kesimlar tarkibida III shaxe egalik affikslari umuman uchramaydi yo

kullanmaydi: min yaziusi kabi.

Ayrim tillarda kesimlik affiksining uch shaxei xam ifodalanmaydi.

Misollar: karaim. Men tyuvyul kiz (men kiz emasman); Son aytirlarki, biz karaxchilar (sung

aytadilarki, biz karokchilarmiz); turkman. Bu - men; X,ar kimits vz derdi vzune aji (xar

kimning uz dardi uziga achchik); uygur. Atlari urok, yollari uzak;-, chuvash. Chelxepe epir pil

ta chu, kamal pa par ta chul (suzimiz - asal va yog, ichimiz - muz va tosh) va boshkalar.

Kup turkiy tillar ot kesimida III shaxe egalik affikslari xech kanday sababsiz tushiriladi:

kozok- Onits oylauvi tim akademiyalik;. Kenen duynvdv jaz (keng dunyoda yoz), nugay. Onin`

literaturniy staji ko`tere de az; tuva. A.S.Pushkin -ulug orus chogaalchi; xakas. Bu

xorimnarda albiga as (bu toshlarda silovsin kam); yokut. Kini saxa (u

-235-

www.ziyouz.com kutubxonasi

yokut), Ogo kira (bola yosh) kabi. Bu kelishikli shaklda xam uz kuchini saklaydi: tatar. Beznets

polk okopta; turkman. teze yil`sh bosagasinda va boshkalar.

Chuvash tilida kesimlik affiksi va egalik affikslari farklan- maydi. Yokut tilida xam bu

affikslar farki fakat kontekstdagina aniklanadi: BiIigi ogolar but kelliler. (biziing

bolalar keldilar) - but - shaxe kushimchasi; BiIigi siri ogolorbut (biz kichik bolalarmiz) -

but - kesimlik affiksi.

Ayrim turkiy tillarda ot kesimlarning kesimlik affiksi sifatida birlikdagi III shaxe egalik

kushimchalari urnida kishilik olmoshlari kullanadi. Kadimturkiy tilga xos bulgan bu

xususiyatlar ayrim xozirgi turkiy tillarda xam saklangan. Kiyoslang: boshkird tilida III shaxe

kesimlik affiksi urnida ul kishilik olmoshi kullanadi: Xesen yaziusi ul. Shubxasiz, bu urinda

ul olmoshi affiks sifatida emas, balki mustakil suz sifatida kullanadi. Bu xususiyatni tatar

tilida xam kurish mumkin: Deresen eytkende xalik zur ul, kvchlul, dertleul, mvtsliul, edipul,

shagiyr` ul kabi.

Deyarli barcha turkiy tillarda kesimlik affiksining III shaxei sifatida -dir boglamasi

kullanadi. ‘

Umuman, turkiy tillarda kesimi ot bilan ifodalangan sodda gaplarda boglamalar va kesimlik

affikslari kuyidagilar bulgan: .

1) kishilik olmoshlari: tuva. ajildaar kiji men (men ishlayapman);

2) boglama tur//dur//turur: kozok. ol studentdur\ .

3) egalik affikslari: gagauz, ilikchi adaisin;

4) bar, yok suzlari: tuva. sug bar\

5) bol//ol yordamchi fe'li: gagauz, deniz olur kap-kara\

6) tuva tilida kiji oti: cherle indig sh'shgini kiji (u doim shunday kat`iy odam) kabi.

Kesimi fe'l bilan ifodalangan sodda gaplar

Kesimi fe'l va fe'l shakllari bilan ifodalangan sodda gaplar barcha turkiy tillarda ran

kurilishining ikkinchi, asosiy, keng tarkalgan turidir. Sodda kilib aytganda, xamma turkiy

tillarda fe'lning xamma zamon shakllari sodda gapning kesimi bulib kela oladi, lekin shuni

aytish kerakki, xamma turdagi fe'l kesimlar Kadimturkiy tilda mavjud bulmagan bulib, bir

tomondan, ularning ayrimlari til tarakkiyotining keyingi davrlarida shakllangan bulsa,

ikkinchi tomondan, kesimlik vazifasini bajaradigan ba'zi shakllar

-236-

www.ziyouz.com kutubxonasi

t

xamma turkiy tillarga xos bulmasligi mumkin. Xozirgi turkiy tillardagi kesimi fe'l va fe'l

shakllari bilan ifodalangan sodda gaplarni kiyoslashda asosan shunga e'tibor beriladi.

Xozirgi turkiy tillarda kesimi fe'l bilan ifodalangan sodda gaplarning turt turini ajratib

kursatish mumkin:

1. Kesimi fe'l va fe'l shakllari bilan ifodalangan sodda gap kesimlari fe'lning -a, -y

li ravishdosh shakliga shaxs-son kushimchalarini kushish orkali xosil kilinadi. Bu shakl fe'lning

xozirgi-kelasi zamon ma'nosini xosil kiladi.

Xozirgi turkiy tillarda ravishdoshning xozirgi zamon ma'no¬sidagi -a, -y li shakli kipchok

tillarida zonal jixatdan chegaralangan. Lekin bu chegaralanish keyingi davrlarda yuzaga

kelgan. Ilgari esa bu shaklning xozirgi zamon ma'nosini ifodalash xamma turkiy tillarda keng

tarkalgan. Xozirgi turkiy tillarda bu fe'l kesim tatar, boshkird, kumik va boshka tillar

uchun xos.

Xozirgi-kelasi zamonning -a, -y li shakli -ti//-di shakllarini olib, zamon ma'nosini

anglatadi. Bu shaklning distributsiyasi turkiy tillarda juda keng: nugay, uzbek, kozok,

kirgiz, karaim, oltoy va boshka tillarda uchraydi.

2. -arP-ir xozirgi turkiy tillarda kelasi zamon ma'nosini anglatadi: alir\

3. -arP-ir + tuliksiz fe'l + shaxs-son kushimchalari xarakatning davomliligini,

uzluksizligini anglatadi.

4. -di//-ti fe'lning eng kadimgi utgan zamon shakli ayrim tillarda -t shakli mavjud:

keladi - kelet kabi.

KUSHMA GAP

TURKIY TILLARDA ERGASH GAPLI KUSHMA GAPLAR MUAMMOSI

Ergash gapli kushma gaplar, ergash gapli kushma gap kurilma- larining kadimturkiy tillarda

mavjud yoki mavjud bulmaganligi, ergash gapli kushma gap tarkibidagi ayrim ergash gaplarning

ba'zi murakkab kurilmali suz birikmalariga munosabati masalalari turk- shunoslik

adabiyotlarida azaldan turli-tuman munozaralarga sabab bulib kelmokda.

Kiyosiy-tarixiy tilshunoslikda, ayniksa, turli turkiy tillar¬dagi ergash gaplar kurilmalari

bilan turkiy tillardagi xarakat nomlari, sifatdoshlar va ravishdoshlar ishtirokida tuzilgan

murakkab

-237-

www.ziyouz.com kutubxonasi

konstruktsiyali kurilmalar urtasidagi munosabatni aniklash, ularni yo mazmun, yo kurilish

xususiyatlariga kura farklash, chegaralash asosiy kiyinchilikning kelib chikishiga sabab

bulmokda.

X,akikatdap xam, ergash gaplar bilan yukoridagi kabi suz birikmalari urtasida uxshashliklar

bor. Bu uxshashliklar shundaki, bir tomondan, ergash gaplar xam, suz birikmalari xam turli

sintaktik konstruktsiyalar uchun kurilish materiallari xisoblansa, ikkinchi tomondan, ular

ma'lum mazmun va ichki tuzilishi bilan bir-biriga yakin turadi. Lekin, bu ularni mazmun va

kurilish jixatidan bir xil konstruktsiyali til birliklari deb xisoblashga imkon bermaydi,

chunki ular kup tomonlari bilan bir-biridan farklanadi. Bu farklar:

a) suz birikmasi kupincha ikki mustakil suzdan tashkil topsa, ergash gaplar bir suz yoki

bir necha suzning (bir necha suz birik- masining) birikuvidan tashkil topadi;

b) suz birikmalari nutkning nominativ birligi sanaladi, shuning uchun ular, garchi

tarkibidagi ayrim suzlar xarakat anglatuvchi suzlar bulsa xam, predikativlik xususiyatini

uzida saklamaydi. Ergash ran esa, garchi mustakil bulmasa xam, predikavtivlik xususiyatiga

ega buladi; .

v) ergash gaplar mustakil gaplarga uxshash ma'lum mazmun ifodalaydi, suz birikmalarida

bu xususiyat yuk. ,

Uzbek tilshunosligida ergash gaplarning semantik-grammatik xususiyatlari, ergash gaplar bilan

suz birikmalari orasidagi farklar, Xatto, sintaktik sinonimiya xakida Rossiya Pedagogika

fanlari akademiyasining muxbir a'zosi, prof. M.A.Askarova tomonidan yukoridagi kabi asosli

fikrlar aytilishiga karamasdan, xali xam turkiy tilshunoslikda ergash gaplar bilan ravishdosh,

sifatdosh oborotlar urtasidagi farklantiruvchi belgilar xakidagi munozara- larga chek

kuyilgani yuk. Buning ma'lum sabablari bor. Bu sabablar shundan iboratki, bir tomondan,

xali kupgina turkiy tillar grammatikalarida ergash gapli kushma gaplar nazariyasi yetarli

urganilmaganligi bulsa, ikkinchi tomondan, bu muammoga tarixiy yondashmaslikdadir. Bu

muammoni tugri xal kilish uchun, dastavval, sifatdoshli va ravishdoshli birikmalar

konstruktsiyalariga ergash ran sifatida karashga barxam berilishi kerak.

Turkiy tillar sintaksisining butun tarixiy tarakkiyot jarayonlerida uzaro bir-biriga boglik

bitishuv munosabati orkali boglangan sodda gaplar xarakterli bulgan. Bitishuv sintaktik

munosabatlarning eng kadimgi usuli bulgan. Kushma gaplar tarixiy tarakkiyotining ilk

davrlarida xam kadimgi yozma yodgorliklar dalolat

-238-

www.ziyouz.com kutubxonasi

berishicha sodda gaplar uzaro xam erkin, xam tobe munosabatlar orkali birikkan.

Kadimgi turk yozma yodgorliklarida fikriy jixatdan bir-biri bilan alokador bulgan sodda

gaplar zanjir xalkalari kabi birlashgan. Buni turli davrlardagi yozma yodgorliklar tilida

yakkol kurish mumkin.

Misollar: Urxun-Yenisey yozma yodgorliklarida: Mnim Kul Tigin kergek bolti, vzim satsintim,

kvrur kvzum kvrmez teg, bilir biligim bilmez teg bolti, vzim ssshintim (kichig inim Kul

Tigin uldi, men kuyundim, kurar kuzlarim kurmas buldi, fikrim utmaslandi, uzim kuyundim);

kozok. Ay juredi, jil juredi, talay jerdi araalaydi kabi.

Bitishuv yuli bilan birikkan sodda gaplar sanash intona- siyasiga ega buladi va vokea,

xodisalarning ketma-ket yo bir paytda yuz berishini anglatadi: uzbek. Oradan uch kun utibdi,

podshoning kenja ugli tush kuribdi, tushida bir parcha bulut uzilib suyniga tushibdi (ertakdan)

kabi.

Bitishuv yuli bilan birikkan sodda gaplar mazmunan karshilan- tirish asosida xam birikishi

mumkin.

Masalan: ozarbayjon. Gvzchadim, gelmedi, axtardim, tapilmadi; Achim olmax asandir, adam

olmax getin (olim bulish oson, odam bulish kiyin) va boshkalar.

Bitishuvchi sodda gaplar uzaro fakat teng emas, tobe munosabat- larny xam xosil kilishi

mumkin:

1. Ob'ekt munosabati: tatar, uzits bshesits a°t kibik iipedim min;

2. Aniklovchilik munosabati: ozarbayjon, Arvad var ev tiker, arvad var ev yixar (xotin

bor uy kuradi, xotin bor uy buzadi);

3. X,arakatning yuz berish payti: tatar. K,'yash urman a°rt'na yesherindi, min a°v`lga

kildim;

4. Sabab-natija munosabati: kozok. K^`nanbay b`l jerine daulastsan jots, tyosindi\

5. Shart munosabati: nugay. Aytarman-mennem keter kabi.

Yukorida ta'kidlanganidek, turkiy tillarning ilk tarakkiyot

davrlarida sodda gaplar yakka xokim xolatda bulgan. Tarixiy manbalar kursatishicha, turkiy

tillarda sodda gaplarning murakkablashishi boshkacharok tarzda yuz bergan. Masalan, xind-yevropa

tillarida kushma gaplarning kelib chikishi ikki sodda gapning boglovchilar vositasida

kushilishidan xosil bulgan bulsa, turkiy tillarda, aksincha, ikki sodda gap birikib, bir

murakkab gapni xosil kilgan. Bu birikishda mantikiy jixatdan tobe bulgan gap

transformatsiyalanib, kayta kurilgan. Transformatsiya natijasi bogli transformalar gap shaklini

yukotgan.

-239-

www.ziyouz.com kutubxonasi

XaR kanday transformatsiyada ergash gapga aylanish uchun potentsial imkoniyatga ega bulgan gaplar

ergash gapga aylanish xususiyatini yukotgai. Turkiy tillarda bunday trapsformatsiyaning maxsus

usullari bulgan. Bular kuyidagilar:

1. Fe'lning shaxsli shaklining aniklovchi'ergash gan shakliga aylanish imkoniyatiga ega

bulgan gapning uning semantik ekvivapenti bulgan sifatdosh konstruktsiyaga aylanishi: boshkird.

Min vylengen iil kutsilli ini (Men uylangan yil kungilli bulgan edi) Bunda “Men uylangan

yil” “Men uylangan yilim” sifatida sifatdosh oborotga aylangan. Ozarbayjon. Men yazan

k^agizii bele de javabi olar kabi.

2. Fe'lning shaxsli shaklining tuldiruvchi ergash ran imkoniyatiga ega bulgan gapning

shunga muvofik keladigan tuldiruvchili sifatdosh shakliga aylanishi: tatar, sug'shn'ts bitkanin

ul uezirgine atslad`; turk. Ne yapajaimi da x,yech dushunmedim. Bu yerda

yapajaimi bulagi tuldiruvchili ergash ran imkoniyatiga ega bulsa x,am, “yapajaim” sifatida

sifatdosh oborotga aylangan.

3. Ergash ran bulish potentsial imkoniyatiga ega bulgan birikma- larning ravishdosh

konstruktsiyasiga aylanishi: tatar. Sugish bitgach, Nal iter biz; Karlar irip, agaiiar

bvrilendi; uygur. Ular vylarige ketiship uch ishtin ziyan tartt` kabi.

4. Urin kelishigidagi suzlarning sifatdoshga boglanib, xarakatning bajarilish paytini

anglatishi: uzbek. K,ishlogimga< borgashshga rosa bir yarim yil buldi; tatar. Uts'tush' svylech

ende igtibar bilen titslarga kg/rek; kozok. Kereyxon ornishn t`rgan srts basshlar da t'rd`

kabi.

TURKIY TILLARDA BOGLI TRANSFORMALAR

-gan sifatdoshi ishtirokidagi konstruktsiyalar.

Sifatdoshning -gan affiksli shakli potentsial imkoniyatli aniklovchi ergash gaplarni sifatdosh

oborotli konstruktsiyaga aylantiruvchi vositadir: boshkird. Xemze yeshegen auil Idelden beyek

yarinda ine; uzbek. Achisher yashagan uyda tantanali rux; x;ukm surardi (Oybek); tatar.

Albette, fashistchar acharni xvrma uskdn Ispaniyaga tugan illerine tugel, tvrmege alip baralar

ide kabi.

Eslatma: turkiy tillarda bogli transformalar xdkidagi atamalar - potentsial imkonli ergash

ran, ergash gapga teng keladigan sintaktik kurilma, potentsial ega, potentsial imkonli ergash

ran egasi, potentsial kesim, potentsial imkonli ergash ran kesimi, bogli transforma potentsial

imkonli ergash gapning uzgargan shakli,

-240-

www.ziyouz.com kutubxonasi

oborotga aylangan shakli, transformant - potentsial imkonli ergash gapni bogli transformaga

aylantiruvchi vosita kabilar.

Sifatdoshning -gan affiksli shakl orkali transformatsiya- lanayotgan potentsial imkonli ergash

gaplarning potentsial kesim va potentsial egasida xdm uzgarish yuz berishi mumkin.

`uIyoslang: boshkird. Balalari kup bulgan ese (ona)lerge posobie birele\ kozok. Uljannats

jay, sashin ayttsan svzi bugan uristsannan da, urgannan da jetsil tigen jats (Uljonning oddiy,

sovuk suzi bunga urishgandan xam, urgandan xam yengil tuyulgani yuk). Bunda birinchi gapdagi

"kup bulgan” transformant - kesim, ikkinchi gapdagi “aytkan svzi" transformant - egalar xam

uzgarib, potentsial imkonli ergash gaplarni (“bolalari kup bulgan”) va “Uljannsh jay, sapkin

aytkan svzi" oborotlarga aylantirgan.

-gan orkali xosil bulgan transformant - kesimlarning potentsial sub'ekta aniklovchili bulishi

xam mumkin. Bunday xollarda, komponentlari izofali birikma bulgan uch a'zoli yumuk

konstruktsiyalar xosil buladi.

Misollar: kozok. Onasi Kunanbaydits ayttsan selemi yeken; korakalpok. Terebaydits saladan

algan birinish tapsirmasi minau yedi; kirgiz. Sening maga bergen jardamitsdi bileshet kabi.

Tushum kelishigi shaklini olgan sifatdoshlar transformant - kesim vazifasida kelganda

potentsial imkoniyatli tuldiruvchi ergash gaplarni transformatsiyalaydi: tatar. Ul yarasin uchi

belen bastirdi %em barmakchari arasinnan jili san atstsanin toydi\ shor. Ay erkenin pilbas

poldi, chil ertkenin pilbes poldi (Oy utganini bilmadi, yil utganini bilmadi) kabi.

Sifatdosh junalish kelishigida bulsa, junalish, sabab ma'nolaridagi bogli transformalar xosil

kiladi: kumik. Sani gelgeninge suyundum. Xezir ul iki yazun`tsda bir kul bilan yazilganina

de shvb^elzndi kabi.

Sifatdosh - transformant urin kelishigida buladi: tatar. Zaytuna vyinz sayttsanda, sartlar

kishke ashap ut'ralar idi\ tuva. Dundujup kel`gende xoorayga chedip keldivis va boshkalar.

Sifatdosh - transformant chikish kelishigida bulganda, Xarakatning boshlangich momentini,

sababini ifodalaydi.

Masalan: xakas. Ol pargannan, tura chabi chapie (u ketishi bilan, uy yopildi); kumik. Shu

yerdegi uavani eruvlugenden adam tanigi achip toyabilmey (shu yerdagi xavoning Musaffoligidan

odam nafas olib tuymaydi)kabi.

Sifatdosh - Transformantlar kumakchili xam bulishi mumkin: Keyingi vatstlarda otasi bilan

orasi buzilib soldi kabi.

-241 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

-an sifatdoshi ishtirokidagi konstruktsiyalar.

Ugiz tillarida -an affiksi vositasida xosil kilinadigan sifatdoshlar mavjud. Ular potentsial

imkonli aniklovchi ergash gaplar transformatsiyasi uchun vosita buladigan sifatdosh konstruk-

siyalarni xosil kiladi.

Kiyoslang: ozarbayjon. Parishan iki elli Mayanin insha belini guchaglayib, o kvsteren tarafa

baxdi (Parishon ikkala kuli bilan Mayaning ingichka bellarini kuchib, u kursatgan tarafaga

bokdi); Sen isteyen shey dukanda yoxdur (sen istagan narsa dukonda yuk); turk. Manzara

benim ijin degil, gelen ziyaratchilar ijin (Bu manzara menga emas, sayoxdtchilar uchun).

^ Turkman tilida -an affiksining -yan shakli bor: Oba tarapdan suyjulik bilan chalinyan saz

gulagina geldi (Kishlok tomondan shirin muzika ovozi keldi).

-dik sifatdoshi ishtirokidagi konstruktsiyalar.

Ugiz gurux, tillarda uzining sintaktik xususiyatlari bilan kipchok tillaridagi -gan affiksli

sifatdoshlarga mos keladigan -dik affiksli sifatdosh bilan shakllanuvchi bogli transformalar

keng tarkalgan.

-dik affiksli sifatdoshlar kengaygan aniklovchilar xosil kiladi: Oguz ili kochin chekib

yurumezdik yol barmu vyin tutub olturmadik yurt barmu? (Ugizlar kuchgan, ugizlar yurmagan

biror yul1 bormi, ugizlar yashamagan va uzlarining uylarini ularning -uylari yoniga tikmagan

yurt bormi!).

Keng tarkalgan bogli transforma egalik affiksini olib kengaygan -dik affiksi bilan yasalgan

sifatdoshlar xarakat sub'ektini kursatish bilan birga bosh kiem shakll alokani xam

shakllantiradi: turk. o ruyada da degane gvrduyu shey Vikonun yuzuydu (u tushida kurgan yagona

narsa Vikoning yuzi edi).

Urin kelishigidagi -dik affiksli sifatdosh xdrakatning bajarilish paytini anglatadi: Tren

geldikte biz onu gorduk (Poezd kelganda, biz uni kurdik). ”

Bu transforma kumakchili bulishi xam mumkin: Mux,akeme bittiyupen sotsra kizlarin yanina

gittim kabi.

•mit sifatdoshi ishtirokidagi konstruktsiyalar.

Ugiz gurux tillarida -gan va -dik affikslari orkali yasalgan sifatdoshlar ma'nosiga mos

keladigan bogli transformai -mish affiksi orkali shaklangan sifatdoshlar keng tarkalgan:

ozarbayjon. Bayram ilan vurmush adamlar nimi yerinden sichradi (Bayram dumi bosilgan ilonday

urnidan sakrab turdi).

-242-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Bu affiks orkali yasalgan sifatdosh ob'ekt, payt, sabab, natija ma'nolarini xam anglatadi.

-achak affiksi orkali yasalgan kelasi zamon sifatdoshi ishtirokidagi konstruktsiyalar.

-achak affiksi orkali yasalgan sifatdoshlar kengaygan aniklov- chilar xosil kiladi: tatar.

Biznin kaxarmannar barajak i/stsar y'rak;, tugil idi (Bizning kaxramonlar borajak shaxar

uzok emas edi); turk. Salon dolmushtu, iyne atajak yer yoktu kabi.

Bu shakl xam boshka sifatdosh shakllari kabi vositali kelishiklar, kumakchilar olib kengayib

kelishi xam mumkin.

ERGASH GAPLI KUSHMA GAPLARDA BOGLOVCHI VA BOGLOVCHI VOSITALAR

Kushma gaplar tarixiy tarakkiyotining ilk davrlarida kommuni¬kativ vazifani asosan sodda

gaplar bajargan bulib, murakkab fikr- larni ifodalashda sintaktik alokaning eng kadimgi

turi bulgan bi¬tishuv yuli bilan uzaro boglangan konstruktsiyalardan foydalanilgan.

Tarakkiyotning keyingi davrlarida sodda gap kushilmalarining yana ikki tipi maydonga keldi: