Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi

b) -li affiksi orkali xosil bulgan nisbiy sifatlar ishtiro- kida tuzilgan aniklovchili

birikmalar turli ma'nodagi belgilarni xarakterlaydi: ozarbayjon. taravatli yapraglar,

korakalpok. baxtl` semyab`z, turkman. oglanli oy, chuvash, chapli shiv (buyuk daryo), tatar.

kshig` tufrak, oltoy. suuluu sar, uzbek, kuchli ot, turk. satsalli shtiyar (sokolli chol),

korachoy-balkar. bishmli odam kabi;

v) •siz affiksi orkali xosil bulgan nisbiy sifatlar biri- kuvidan aniklovchili

birikmalar aniklanmishdagi biror belgining mavjud emasligini, inkorini anglatadi: kirgiz,

sansiz mulk, chuvash. v'yz`r laja (kucheiz ot), uzbek, savodsiz odam, tatar, susiz dala kabi.

g) -ki affiksi orkali yasalgan nisbiy sifatlar birikuvidan tuzilgan aniklovchili

birikmalar aniklanmishning ma'lum urin va paytga munosabatini anglatadi: boshkird. bindagi

orindar, tatar.

' -224-

www.ziyouz.com kutubxonasi

dingizdagi utravlar (dengizdagi orollar), ozarbayjon. bagdaki yev, turk. dolaptaki kitatar

kabi.

IV. ^ o k i m bulak - ot, tobe bulak - sifatdosh.

Tobe bulakning ifodalanish usullari:

1. Tobe suzi -shtP-gan affikslari orkali xosil bulgan sifatdoshlardan tashkil topgan

aniklovchili birikmalar oltoy, tatar, kozok, korakalpok, karaim, korachoy-balkar, nugay,

uzbek, kirgiz, uygur, tuva, xakas, shor tillarida mavjud: tatar, tugan il, tuva. toishap

kiji, uzbek, utgan yil, korachoy-balkar. bishgen yet, shor. ushkan agash, nugay. at'lgan ots,

xakas, atxan atschi, kozok- kelgen kisi va boshkalar.

Bu affiks orkali xosil bulgan sifatdoshlarning rilekt koldiklari u™3 tillarida xam (turk.

kurgan kabi) mavjudligi utmishda bu shaklning xamma turkiy tillarda mavjud bulganligini,

keyingi paytlarda ugiz tillarida sifatdoshning bu shaklini -mshi affiksi orkali xosil bulgan

sifatdoshlar sikib chikarganligini kurish mumkin. Lekin bu kadimturkiy tilda xam -san//-gan

sifatdosh yasovchisi orkali xosil bulgan sifatdoshlardan aniklovchili birik-malar mavjud

bulganligini inkor kilmaydi.

2. Tobe suzi -an11-yan affikslari orkali xosil bulgan sifat¬doshlardan tuzilgan

aniklovchili birikmalar turkiy tillarning fakat janubi-garbiy guruxlaridagina uchraydi:

ozarbayjon. uchan gush, turkman. gelyen adam kabi.

3. Tobe suzi -dik//-t`sh affiksi orkali xosil bulgan sifat¬doshlar bilan tuzilgan

aniklovchili birikmalar xozirgi tillarda kam uchraydi: turkman. yekilmedik yer, ozarbayjon.

aldigim kitob, turk. kazilmadik a(g)ach, gagauz, aidyy ish kabi.

Bu affiks orkali xosil bulgan sifatdoshli aniklovchili suz birikmalari kadimturkiy tillarda

xam bulgan. X,ozirgi turkiy tillarda bu shakldagi aniklovchi sifatdoshlar fakat Sibir` turkiy

tillarida kisman saklanib kolgan: tuva. bishkatk kat (pishmagan kulupnay), pargilik kushtar

kabi.

4. Tobe suzi -mish affiksi orkali xosil bulgan sifatdosh¬lardan tuzilgan aniklovchili

birikmalar xamma turkiy tillar uchun xos emas. Kiyoslang: ozarbayjon. sinmish agash-, turk.

tapinmish bankasi', gagauz, savashtirilmish chiftchilar (ezilgan dexkonlar) kabi. Ugiz

tillaridagi -mish affiksi yokut tilidagi -bit affiksi va uning ma'nosini anglatadi, degan

fikr bor; oxtubut mae (yikilgan daraxt) kabi.

-mish affiksli sifatdosh aniklovchili suz birikmalari asosan janubi-garbiy turkiy tillarda

mavjud bulib, ugiz gurux tillarga

-225-

www.ziyouz.com kutubxonasi

xosdir. Bu affiksli sifatdosh shakli bilan xosil bulgan aniklovchili birikmalar kipchok;

tillarida xam uchraydi, lekin bu kipchok tillarida turkii tillarning keyingi davrlarida

shakllangan bulib, xozirgi turkiy tillarda -gan affiksli sifatdoshning rilekt shakllari

saklanib kolgan.

Bu fikrni -mish affiksi orkali xosil bulgan sifatdoshlarga nisbatan aytish mumkin emas, chunki

sifatdoshning bu shakli kadim¬turkiy tillarda xam mavjud bulgan. Boshkird tilidagi yazmish

(tavdir), tatar va uzbek tillaridagi tor.mish, turmush suzlari bu sifatdoshning utmishidan

dalolat beradi, lekin kadimturkiy tillarda bu shakllarning sifatlovchili suz birikmalar

tarkibida ishtirok etgan yoki etmaganligi xakida anik fikr aytish kiyin.

5. Tobe suzi -rN-irI-ar, -masL-mes orkali xosil bulgan sifatdoshlar birikuvidan xosil

bulgan aniklovchili birikmalar turkiy tillarning xamma areallari (tarkalish doiralari)da

mavjud: uzbek, otsar suv, yokut. biler kshi, tatar, saynar su, boshkird. shaynar u,iu. Bu shakl

kadimturkiy yozma yodgorliklarda xam kayd kilingan: kalar eyash moi (koluvchi dustim), yeder

ton (xarbiy kiyim): bilig bilchaz kisi kabi.

Bu xakda shuni aytish kerakki, -r affiksi orkali xosil bulgan sifatdoshlar kadimturkiy

tillarda mavjud bulgan, chunki xozirgi turkiy tillarning barchasida bu affiks orkali xosil

bulgan sifatdosh yo uij> shaklda yo rilekt shaklda uchraydi. Turkiy tillarning keyingi tarakkiyot

davrida esa bu shakl xozirgi-kelasi zamon sifatdoshi xamda uzi ifodalagan xdrakatning

natijasi ma'nosini anglatuvchi xarakat nomi shaklida bulgan: ozarbayjon. kelir, uzbek, bukur

kabi.

Yokug tilidan boshka xamma turkiy tillarda -r affiksi orkali Xosil bulgan sifatdoshlar urnini

sifatdosh xosil kiluvchi boshka shakllarga bushatib berib, kamunum affiksga aylanib kolgan.

Bu sifatdosh ayrim turkiy tillarda -ar+lik shaklida uchraydi: boshkird. yetarlek ash, ul eytep

bvtvrmaslek shat (bu benixoya kuvonch); kozok. bizdo soyleserlik trseler boladi, tatar,

bireda ayak basarlikta urin yuk kabi. '

6. Tobe suzi -achag affiksi orkali xosil bulgan sifatdoshlardan tuzilgan sifatlovchili

birikma asosan Urta Osiyo va Vol`gabuyi turkiy tillarida keng tarkalgan, masalan: turk.

dayana jak %alun kalmatpiti, turkman. onsh derdshe yarajats yeri barmi kabi.

7. Tobe suz (u)chu affiksi orkali yasalgan sifatdosh orkali tarkib topgan aniklovchili

birikmalar turkiy tillarning juda keng zonasini kamrab olgan: kozok. jatakrsanada turushi

studentter kun sayin yertemen

-226-

www.ziyouz.com kutubxonasi

gimnastika jasayd`s, korachoy-balkar. djazichu student-, nugay. jashuvdi son'ga kapdiruvchi

bir da bolmavga kerek kabi.

8. Tobe bulak -(a)tugin//-(a)dugin affikslari orkali yasalgan sifatdosh: korakalpok.

bizga satnasatugin adam kerek-, nugay. otsiytagan kiz\ uzbek, suzidan saytmaydigan odam,

uygur, koridigan kino kabi.

9. Tobe bulak -osi affiksi orkali yasalgan sifatdosh: tatar, bez barasi yullar-,

boshkird. kipeki yil, ozarbayjon. tikilasa yev, turk. chok, shashichasi bir sheu (juda kizikarli

narsa) kabi.

Bu affiks orkali yasalgan sifatdoshlar turkiy tillarning urta turk davrida xamma turkiy

tillarda keng tarkalgan, lekin keyinchalik ayrim turkiy tillarda arxaiklashgan. X03IRGI

chuvosh tilida -asi affiksi -as//-yes shaklida fe'lning infinitiv shaklini yasashga xoslanib

kolgan: kiles, pulas (kelmok, bulmok) kabi.

10. Tobe bulak -mali affiksli sifatdosh: ozarbayjon. axumali kitab, turkman. stolits

ustine yemeli zatlar yeterlik getirilip goyulipti', chuvash, kaymacha chin (ketuvchi kishi) kabi.

X^ozirgi turkiy tillar tarixiga nazar tashlanganda yana shuni kurish mumkinki, kadimgi kup

sifatdoshlar turk. buzuk, shauar, nugay. shiri achma kabi yasama sifatlarga aylanib ketgan.

Izofa

Izofa turkiy tillarda aniklovchili suz birikmalarining xususiy kurinishidir.

Turkshunoslik izlanishlarida turkiy tillar izofasiga kup e'tibor berilgan, lekin xali turkiy

tillar izofalarining butun “sirini” tula ochilgan deb aytib bulmaydi. Turkiy tillarda

izofa- larning uziga xos sintaktik munosabat ekanligi uning boshka atrii- butiv

munosabatlar doirasidan tashkariga chikadigan tabiatida emas, balki uning turli turkiy

tillarda nostandartlik xususiyatiga ega ekanligida xamdir. Baribir, turkiy tillarning

tipologik xususi- yatlarini xisobga olganda, izofalar turkiy tillarda teng xukukli

aniklovchi+aniklanmish munosabatidagi sintaktik kategoriyadir.

Xar kanday aniklovchili birikmalar kabi izofalar xam turkiy tillar agglyutinativ kurilishi

konuniga buysunuvchi “aniklovchi+aniklanish” tipidagi aniklovchili birikmalarning aloxida

kurinishidir. *

-227-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Izofa aniklanmish bulagi xar vakt ot bilan ifodalanadigan, aniklovchisi uning boshka bir

predmetga (otga) karashliligini, turli munosabatini anglatadigan aniklovchili birikmadir.

Izofalarning turkiy tillarda uch tipi bor: I, II, III tip.

I tip izofalar. Turkiy tillarda izofaning I turi uz morfo¬logik kursatkichiga ega

emas, birikish usuli jixatidan sifat+ot (turk. sora dengiz, tatar, zangar kuk kabi)

tipidagi aniklovchili birikmadan fark kilmaydi.

Izofaning I turi tarkibidagi bulaklar ikkita bosh kelishik birlikdagi otning xech kanday

vositalarsiz kollokatsiya1 usulida birikib, aniklovchi birikma xosil kilishidan kelib chikadi.

Bunda, odatda, birinchi aniklovchi bulak predmetlik ma'nosini yukotib, belgi bildiruvchi suz

- ad'ektiv sifatiga aylanadi.

Misollar: tatar, agach yey, tash kvmer, boshkird. agas yey, kom tuba, ozarbayjon. agach gashig,

demir gapi, kirgiz, suu kir (kirning suvi), jer may (kerosin), uzbek, oltin soat, shoyi

rumol, kumik. tuz k`ap, gyumyush sagat, turkman. yuts jarap (jun paypok), yupek koshek, xakas,

kumus samnax (kumush koshik), mac tura (tosh uy), tuva. aldinshak (oltin soat), dash bajits (tosh

uy), yokut. altin saluur (mis kozon), timer oron (temir krovat`), chuvash, chuya jurt (tosh uy),

timer alak (temir eshik), nugay. altin yuzik, mac koemir va boshkalar.

Misollardan kurinadiki, I tip izofa shaklidagi birikma-1 larning aslida sifat+ot tipidagi

aniklovchili birikmalardan farki yuk. Bu tipdagi birikmalarning maxsus affikslarga ega

emasligining sababi xam birikma tarkibidagi aniklovchi bulakning nisbiy sifatlar kabi

ad'ektiv sifatlarga yakinligidadir. Semantik jixatidan xam aniklovchi bulak aniklanmishning

boshka predmetga munosabatini, uning nimadan kilinganligini, nimaga mansubli- gini,

xosligini, materialini anglatadi. Bu, xatto, aniklovchi bulak kuchgan ma'noda kullanganda

xam sezilib turadi. Siyoslang: ozar¬bayjon. dash yurak, kozok. altin nur, tatar, kuyan yvrek

kabi.

Demak, I tip izofalarning kullanishi ma'lum semantik sharoit bilan xam boglik, chunki xamma

turkiy tillarda bunday birikmalar:

1) aniklanmishning nimadan iborat ekanligi, tarkibi, materialini: kirgiz, bolot kalem,

nugay. temir yol;

" Kollokatsiya - suzlarning uzaro morfosintaktik munosabati, suzlar

urtasidagi suz turkumlariga uzaro alokadorlik, munosabat: kolligatsiya — suzlar urtasidagi

leksik-frazeologik munosabat, turgun birikma tarkibidagi komponentlarning ma'no

munosabatiga kura uzaro bir-biriga alokadorligi.

-228-

www.ziyouz.com kutubxonasi

2) ulchovini, ulchamini, shaklini: kozok. otar-otar soylar menen uyir-uyir shiltsilar; *

3) kasbi, mutaxassisligi, unvoni, ilmiy darajasi, jinsga mansubligi, xolat i,

taxallusi, ismi, toponimi kabi belgilarini bildiradi: turkman. Name, doktor giz bilen

kayish sshdinmi?; xakas. Xasxar mac tagnin` olinnan` xoylar chazazir incheler (Askar tosh

togiing oldidan kuylar yaylovga enmokda) kabi.

Kumik tilida I va II tip izofalar umuman farklanmaydi: saylov uchastkalari - saylov

uchastkalar, kolxoz bazar, ishchi gyuch, sabiy sad (bolalar bogchasi), k'abirga gazet (devoriy

gazeta) kabi.

Xozirgi turkiy tillarda I tip izofa shaklidagi birikmalar kup bulib, ular xozirgi tillarda

kushma suzlar sifatida karaladi; boshkird. kuyap arba, kayish bau; uygur, tash yol; tatar,

sarga borip; kirgiz, tamir ayal (uynash); v.chur bayan (avtobiografiya); oltoy. orus poet;

karaim, bis barmash va boshkalar.

P tip izofalar. II tip izofaning I tip izofadan farkli tomoni shundaki, izofalarning bu

turida aniklovchi vazifasidagi ot bosh kelishik birlikda bulib, aniklanmish III shaxe birlik

shaklida buladi.

Misollar: turk. turk yazari, deniz yalisi; xakas, tag pazi (tog tepasi), chon chargizi (xalk

suzi); kirgiz, kush jolu, avgust ortusu; chuvash, pisatel` arame (yozuvchi xotini); uygur,

adabiyat darsi; kumik. g`ava flotu; tatar, grek xalki, kaen urmani kabi.

Turkiy tillar II tip izofalari semantik xususiyatlari jixatidan uziga xos xar xilliklarga

ega. Bular kuyidagilar:

1. Izofaning birinchi aniklovchi bulagi noanik tur tushunchani anglatadi: tuva. ejishkiler

nayirali ertine dagni turguzar (Xalklar dustligi xazinalar togini yaratadi); uzbek.

Naymancha azaldan kosiblar Majfcuuiacu kabi.

2. II tip izofa predmetlarning anik munosabatini bildiradi: tatar, agach kulegelari

ul; uzbek, zangori kema kapitani kabi.

3. Izofa bulaklari urtasidagi aloka ob'ekt munosabatida buladi: ozarbayjon. Katerla

deniz kezintisine chixirlar; kozok. Terezeden may kvrinisi kvzge shalinatin va boshkalar.

4. Ad'ektivlashgan izofa bulagi xoslik anglatadi: ozarbayjon. arab dersini temam

elememish; uygur, uygur xalsh; xakas, xakas tili kabi. .

III tip izofalar. Izofaning #bu turida birikma tarkibidagi xar ikki bulak xam uz leksik

ma'nosini saklagan otlar buladi. Bu birikma konstruktsiyasi kat`iy shakliga ega: aniklovchi

bulak karatkich

-229-

www.ziyouz.com kutubxonasi

kelishigidagi ot, aniklanmish III shaxe egalik affiksini olgan ot tarzida buladi.

Misollar: kumik. u'lkepi yuregi, korachoy-balkar. suunu ayag`i, oltoy. ulustin ortozi, chuvash,

kashkarsen purneche (burilar xayoti), tuva. karaktits karazi (kuzning korasi) uygur, ambarnits

bujigi, uzbek, oyning diametri, turkman. direktorits buyrugi va boshkalar.

III tip izofa birikmaning birinchi komponenti karatkich kelishigida aniklik kategoriyasi

vazifasida shakllangan. Shuning uchun bunday birikmalar karatkich kelishigi mavjud bulgan barcha

turkiy tillarda keng tarkalgan: oltoy. ol agashtin tvzende...; korachoy-balkar. malchilani

tileklerine kvre jiraildirilgan kontsertni berib boshlaybiz', turkman. atits olumi-itits

bayrami; chuvash, xalaxsen tuslaxe (xalklar dustligi) va boshkalar.

III tip izofalarning kullanishi ma'lum kontekstual sharoit bilan boglik:

1. Izofa birikmasida aniklovchi bulak uzining konkretlash- tiruvchi aniklovchisiga ega

buladi: turkman. nts uli yarats xem avusi gider, emma yaman sozun avusi gitmez (eng katta

yaraning ogrigi ketadi, ammo yomon suzning ogrigi ketmas) kabi.

2. Izofa birikmasidagi aniklovchi uzining ma'nosini konkret- lashtiruvchi kursatish va

karashlilik olmoshlariga ega buladi: xakas. pistnng gorodtin` kizileri kabi. 1

3. Aniklovchi konkretlashtiruvchi son oladi: kozok. tvrt jigitits bireui kabi.

4. Aniklovchi bulak atokli ot yoki joy nomlari bulsa, doim belgili buladi: uzbek.

Saodatning chiroyiga yana chiroy kushilgan\ uygur. Mexpirnits chirayi kizirip ketiptu va

boshkalar.

5. Aniklanmish butunning kismi bulsa: tatar. Da, brat, xatin bu\ - di ostalarnits berse

kabi.

III tip izofa uch a'zoli xam bulishi mumkin: uzbek. Onaning kechalari aytgan allasi kabi.

FE'LLI SUZ BIRIKMALARI

Xokim bulak - fe'l, tobe bulak - ot.

Fe'lli suz birikmalari tizimida bosh bulak - xokim suz vazifasini fe'l turkumiga alokador

bulgan suzlar bajaradi, vosita kelishigi shaklida kullangan otlar yoki xol vazifasida kelgan

suzlar unga tobelanib keladi. Fe'lli birikma tizimidagi kushimchalar tobe suzning xokim

suzga boglanib kelish shakllari va vazifalariga kura bitishuvli birikmalar va boshkaruvli

birikmalarni xosil kiladi.

-230-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Bitishuvchi birikmalar tarkibidagi birinchi komponent kupincha sifat, ravish, ravishdosh shakllar

va taklidiy suzlar orkali ifodalangan bulib, ular asosan ikkinchi komponent — fe'l va fe'l

shakllaridan anglashilgan xarakatning bajarilishi yoki bajarilmaslik xolatini, urin va paytga

munosabatini xarakterlab keladi va gapda asosan xol vazifasini bajaradi: tezushmots, shartta

krytmosh kabi.

Boshkaruvli birikmalarda xolat boshkacharok. Bunda asosan xokim bulak fe'l va fe'l shakllari,

tobe bulak kelishikli va kumakchili konstruktsiyadagi ot va ot xarakteridagi suzlar buladi.

Xar ikki xolatda xam xokim bulak xarakat anglatuvchi yo xarakat tushunchasi bilan apokador suz

bulganligi uchun bunday suzlar vositasida tuzilgan birikmalar predikativlik xususiyatini

anglatishga, ran tusiga kirishga yakin buladi, chunki xdr kanday xarakat zamirida, garchi

grammatik jixatdan ifodalanmagan bulsa xam, sub'ekt tushunchasi mavjud buladi. Shunga

karamay, fe'lli suz birikmalari tarkibidagi komponentlarning xokim-tobelik jixatidan otli

suz birikmalaridan farklanmaydi.

Fe'lli suz birikmalari tarkibidagi tobe bulak ifodalanishi va vazifasi jixatidan turli

kurinishlarga ega:

1. Tobe suz - tushum kelishigidagi ot. Fe'l boshkaruvi umuman suz birikmalari tizimida

katta urin tutadi. Fe'lli suz birikma- larida tushum kelishigi ishtirokida yuzaga kelgan

ob'ektli birik- malarning tobe-xokim elementlari urtasidagi leksik-grammatik muno-

sabatlar xilma-xil bulib, ular ob'ektiv borlikdagi narsa, xodisa va boshka tushunchalar

orasidagi turli munosabatlarni kursatadi, keng ma'noda, xarakatni kabul kiladigan ob'ektni

anglatadi. Bunga tugri ob'ekt xam deyiladi. .

Xamma turkiy tillarda tugri ob'ekt ikki usulda, tushum keli¬shigidagi suzning belgili va

belgisiz shaklida ifodalanadi:

1) tobe suz - belgisiz tushum kelishigidagi ot va ot xarak¬teridagi suzlar: ozarbayjon.

Burada kishi kostyumlari va plash tikirler; tatar, shir svrdem alga kitmedem, tash kazidim

tachagim tuymadi, tuva. Dempits saaskan teve tudup chiir; chuvash, radio tarax Muskavran jene

xiparsem, kontsertsem itletper (Moskva radiosidan yangi axborot va kontsertlar eshitamiz)

kabi.

2) tobe suz belgili, tushum kelishigidagi otlar va ot xarak¬teridagi suzlar. Turkiy

tillarning ayrim zonalarida belgili tushum kelishigi turli shakllarda kullanadi:

a) -i//-i//-u kursatgichi turkay tillarning janubiy zonalarida uchraydi: gagauz. Te bu

bakiri altin paraylan buldum (Mana bu chelakni oltin bilan topdim); turkman. Men l;yem bir

sheyle gizi svysemdim (Men xam shunday bir kizni sevsam edi) kabi;

-231 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

b) turli turkiy tillarda tushum kelishigi shakli -n shaklida uchraidi; ozarbayjon. Size butun

Azarbayjan xalginin salamini ketirmiishk boshkird. Iamil sanilarin maylay (Jalil chanalarini

*Gn™m™akabGaS "SH"d“ (TOIGDa ““"""“ni

2. Tobe suz - junalish kelishigidagi ot.

Turkiy tillarda junalish kelishigidagi ot va otlashgan suzlap asosan ikki vosita orkali bosh

suzga boshkariladi:

„ a) -YA//-IYA affiksini olgan junalish kelishigidagi otlar asosan ugiz gurux, turkiy tillarga

xos bulib, xarakatning junalish urni paitini, xarakatning vositali ob'ektini anglatadi. ’

Masalan: ozarbayjon. Biz burada kemiya otururug; turk. Deliklerinden achajiya denize

axiyordi (Butun teshiklaridan suv pastga okmokda); i *

b) -zall-Kafl-KflJI-ia affikslar orkali xosil bulgan junalish kelishigidagi otlar

kipchok gurux tillarga xos bulib asosan xarakat¬ning junalishidagi vositali ob'ektni

ifodalaydi: kirgiz Ani

7*yoGktKe JetKir“Shti’ tataR‘ mashinalarga utirttgshar;

uzoek. `u ishimiz juda simmatga tushdi kabi.

3. Tobe suz - urin kelishigidagi ot. Turkiy tillap

tarakkietining oldingi boskichlarida urin kelishigi kushimchasi -da//-

ta aFFiksi Wm urin, xam chikish kelishigi ma'nolarini anglatgan-

kadimturkii. togda (urin), kezda yash (kuzdan-chikish). Buni kadimgi

(tXa^r^TaG. ‘'L’™

Keiingidavrlarda -dan affiksi chikish kelishigi ma'nosi uchun anglata boshlaga^13 UZINI"G ZS

°SIY'Ba3”*ac” ^gan urin ma'nosin^

Pppp ^IS°LLaR: TURK' BudaU3Un yillaR Fransada bultsnmush; turkman. Olar Chelekan raioninin

Garagol obasinda oturyadilar• xakas psagas mac turada churtati (kariya tosh uyda yashaydi);’

chuvash’ ladshostok xuli pitex te ilemle viranta virnachna (Vladivostok

GLDa;UZaL J0IDa J0ylashgan); kadimturkiy. Sadax yavruldi osh bustanitsinda, xush ichgil raxni

rayxon ichinda va boshkalar.

Urin kelishigidagi otlarni boshkaruvchi fe'lli suz birikmasi

barcha turkii tillarda bir xil shakada bulib, xarakatning urin-joy payt

va xarakat sodir bulgan ob'ektga munosabatini bildiradi Ular fakat

affikslar variantlari bilangina fa{>klanadi. Bu turdagi fe'lli suz

birikmalarining bu xususiyatlariga kura ularni kadimturkiy tillarga

xos birikmalar deb xisoblash mumkin, lekin ay^m^y

-232-

www.ziyouz.com kutubxonasi

birikmalarning ma'nosida kuchish xollari xam uchraydi. Bu ma'nolar xar xil bulib, keyingi

davrlar maxsuli bulishi mumkin.

Kiyoslang: oltoy. Kinda (kiyininde) bir bayda d'atkan (Shundan keyin u bir boyda yashadi);

Mechde de uch kis bar; chuvash. Uxtaykin sanitarta ijlene (Uxtaykin sanitar bulib ishlardi)

kabi.

4. Tobe suz - chikish kelishigidagi ot. Chikish kelishigidagi otni boshkaradigan fe'lli

birikma xarakatning boshlanish, chikish urnini anglatadi. Kadimturkiy tilda bu kelishik shakli

bulmagan. Bu kelishik shakli -tan//-dan shaklida turkiy tillar tarakkiyotining keyingi

davrlarida maydonga kelgan.

Xozirgi turkiy tillarda chikish kelishigi shaklidagi suz xarakatning kaerdan, kachondan va

nimadandir boshlanishi, chikish urnini, xarakatning natijasi sifatida yuzaga kelgan vositali

ob'ektning manbai, materialini anglatadi: ozarbayjon. Leningraddan chixchayirlar; turkman.

oyunden chitsti\ xakas, ibden sigari xondi (uydan yugurib chikdi) kabi.

Chikish kelishigidagi suz turli kuchma ma'nolarni xam anglatadi: tuva. Ajigdan desken, turegga

dujer, bilisden desken, chazigcha dujer (ishdan kochgan baxtsizlikka, bilimdan kochgan

xatolikka tushar); turk. Nshat ruyodan uyanurmugi gibi (Nixat uykudan uygongan kabi);

turkman, Alaxekek vz dilinden vler (olashakshak uz tilidan uladi); uzbek. Er-xotin ishdan

saytdi kabi.

Fe'lli birikmadan kelib chikadigan umumiy ma'no xokim suz- fe'l ifodalangan ma'nolar bilan

xam boglik.

Misollar:

Upmots fe'li: ozarbayjon. ushagin alpinnin vpdu;

Kurk^ots fe'li: kozok. Avtomobilden saktan, tuva. Oorju kiji kodanchi ittan korgar, Toolchu

kiji uyguju eshten korgar (ugri itdan, ertakchi uykuchi odamdan kurkar) va boshkalar.

Otli suz birikmalari xam, fe'li suz birikmalari xam fakat yukoridagi kayd kilinganlarigina

emas, xar ikki tipdagi suz birikmalarining birikish modellari (koliplari) xaddan tashkari

kup. Agar xamma turkiy tillarni xisobga oladigan bulsa, ularning soni undan xam ortadi.

Bundan ayrimlarini tatar tili misolida kiyoslang:

Birikma kolipi Ma'nosi Misollar

ot+cha-fe'l kiyoslash baylarcha yashau