Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi

-213-

www.ziyouz.com kutubxonasi

kurinishlariga ega: biriktiruvchi boglovchilar, zidlovchi boglovchilar, aiiruv boglovchilar va

inkor boglovchisi. ’

^ Biriktiruvchi boglovchilar gapning uyushik bulaklarini, kushma ran tarkibidagi ayrim sodtsa

gaplarni tenglik munosabati orkali boglaydi. Turkiy tillarda biriktiruvchi boglovchilarning

kuyidagi turlari mavjud:

va (-uN-vuN-yu) boglovchisi: eski uzbek, dard va gaiim, ol biru bir-^ozarbayjon. sanin

xalgin d:isabsiz rum- va rus va Afganistan va X,indiston va Turkiston va Arabiston va

Farangiston mailakat- parini...\ uzbek, tarvuzning bir pallasini uzi olib, ikkinchi

pallasini Iulchi va Uroz oldiga kuydi (Oybek).

i, l;amda boglovchisi: boshkird. min ushzim, shi yazaxg, ozar¬bayjon. uzun shm eti; eski

uzbek, kvtsul berdi soz shi shrutti ttits; uzbek. UUktai.shi Usarjonga krrabsagiotslanib dedi

(Oybek).

Toki//taki//ta//da boglovchisi: kadimturkiy. uch yuz tatsi sekiz altmish\ kun togushidan da kun

batushigacha; turk. bunu alsin da okusun, beni gordu de salam verdi; uzbek, kitobni oldida

ketdi.

BasaIbaza boglovchisi: oltoy. bistits d`erde mesh sharagay chibi baza shit ozup d'at; tuva. xat

xadaan baza chas chaggan (shamol turdi va yomgir yogdi); xdkas. anik, pu sarinda kider tirekter

sotter paza tittar tulgapchatxannar (uning bu tomonida kator teraklar usgai vy tutlar

tebranadi). •

Bsh1ai//ila//la//bulan//minen//meng boglovchisi: ozarbayjon ishkl ila ma'no arasinda; kozok.

shalam men daptar; kirgiz, uy menen say (sigir bilan koy), Aziz menen Abdshda; kumik. a?

bulan yashil, kvk

bulan g'rni arasinda; tuva. vshku bil xay, kidiraash bit karandash (daftar bilan kalam);

Zidlovchi boglovchilar uyushik bulaklar, sodda gaplar va boglovchili kushma gaplar tarkibida

kullanib, ular urtasidagi zidlik munosabatini ifodalaydi. Bular kuyidagilar:

YemiId`ePye boglovchisi xdmma turkiy tillarga xos emas, ayrim turkiy tillardagina uchraydi:

oltoy. kish karlu d`e sek emes (kish korli, lekin sovuk emas), bistits taadabis kargan d`e

shdiik bobomiz keksa, lekin bakuvvat); xakas. Chulim sug rlug nimes che tiren (Chulim daryosi

katta emas, lekin chukur) kabi.

Tize(s)//deze boglovchisi: oltoy. olor biske ayttshar bis deze ukpadibis (ular bizga

aytdilar, lekin biz anglamadik); shor. ien seni shtirgam sen teze un perbedsh (men seni

chakirdim, lekin sen javob bermading), shar anda stdilar men teze pere nan keldim (ular

koldi

-214-

www.ziyouz.com kutubxonasi

men esa keldim), xakas, xaxpas xiri irgilenin charimi-la turcha charichin tizets kemnits-de xoli

chardinats naachshap saltir (ochik koldi, lekin yarmi yana kimningdir kuli bilan yopildi).

Vale, va, lekin, lek, lekin, amma boglovchilari: ozarbayjon. bir gedeyem men veli gor

piyyati sultatigim (bir gadoman, lekin sultonlikka niyatimni kur), gvz Nashi tvkerdi leyk ne

sud (kuzdan yosh tukildi, lekin ne foyda); eski uzbek, magar uykuda yuzun korgay erdim, vale

U;ajrinda kvzdan uchdi uyku; xub aytip edi, amma men razi bolmadim. uzbek, gapingiz tugri

ekan, lekin masalaning boshtsa tomoni .yaw bor; Kumushbibi endi un yettini kuyib, un sakkizga

sadach bosganlikdan buyi .yaw onasiga yetayozgan, ammo jussasi onasiga kura tularots edi

(A.Sodiriy). Uzbek tilida birok; va bachki zidlovchi boglovchilari xam bulib, bu boshka turkiy

tillarda uchramaydi: Uktach mevalarni saralaydi, birok;, yegisi kelmaydi. (Oybek). Yolgiz uzi

emas, balki butun kosib a\lining sshvoli pachava ekanini ochib taiaadi (Oybek).

Ayiruv boglovchilari xarakat, vokea, xodisaning takrorini anglatadi. Bular kuyidagilar:

" Ara: kadimturkiy. ara ach, ara tok;; ara bar bolur men, ara yok; bolur; arapa avitur, ara

yshlatur kabi.

Bir-bir: korachoy-balkar. bir ol keledi bir beru; tuva. birde baji, birde xoldari (gox

kuli, gox boshi) kabi. '

Gam;: eski uzbek, korsatur gaz; tig va gau ok;; gad; sarvuzra gax,i gul uzra; ozarbayjon.

gax, biza gelir, gox; onlara; uzbek, u k;izga gox, kukish, gox; kuk, birdan chatsnovchi

kuzlari bilan botsar kabi.

X,ox;\ seni, seni sevarach XOU; inon, tu inonma; tu bugun xo.u ertaga va boshkalar.

YO, yoki, yoxud\ eski uzbek, ya nishon aylar bagirni, ya yurakni yo mani; ozarbayjon. ya man, ya

san ya da ki dostumuz oraya getmayik; boshkird. ya unga ya sulga; turk. ya ben aldaniyorum,

ya sen; uzbek, yo sen borasan, yomen borachan; eski uzbek, yoxud armapi, yoxud arab kabi.

Inkor boglovchisi na: eski uzbek, na kishi atsa oxshar, na ol kishiga; turk. na dunin na

gunduzin aram etmek; ozarbayjon. na ozu, na da dostu bunu bilmadilar; boshkird. ni Azat

yuk;, ni Nash; uzbek, na suv bor, na ozutsa, na daraxt; chuvash, ni mase ni sharje (na jun, na

momik) va boshkalar.

-215-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Ergashtiruvchi boglovchilar

Ergashtiruvchi boglovchilar xamma turkiy tillarda uzbek tilidagi kabi kushma gaplar

tarkibidagi ergash gaplarni bosh gapga boglash kuchirma gaplarni uzlashtirma gapga aylantirish,

ba'zan ayrim murakkab suz birikmalari tarkibida ergash gaplarni bosh gapga boglash,

bulaklarni bir- oiriga tobelantirish uchun ishlatiladi.

Xozirgi turkiy tillarda ergashtiruvchi boglovchilar kup, bulap kuyidagilar: } J n

AgarNegarTsgar: kadimturkiy. agar mu'min ersang, tavau silin; eski uzbek, agar jon bulmasa,

tandin ne x,osil; ozarbayjon. agar ijaza versa gatarin ashxanasin gedirsiniz; boshkird. agar

shyptsa

bvgvnuk barirmin; kirgiz, egerde kelbese netet; turkman eger ol gelze men l;em baririn

kabi;

Agerche//gerchePgerchi: eski uzbek, egerche shsaba e.mes, yaxshigina shsabachadur (garchi, iirik

shaxar bulmasa xam, yaxshigina sha,\archadir);

Xarchand (kim): eski uzbek, shrchandyush varisn shsh edi; ozarbayjon. *afHa,‘ t ishsh gyux idi’ akcha

u;ava o sadar da shranlt degipdi; uzbek. afandiuarchandurinsashm, sallasini aalsh

siliburol.madi;

Xarnecha: eski uzbek, men Faznida u;ar necha tajassus kildim 6v chashmadin %yech kim nishon

bermadi; j

Basharti: uzbek, basharti u kelsa u;am;

Bavujud: bavujud kim atimni aytim shm muddatdin sonra tanidilar; 1

Chu chun, chunki: eski uzbek, yer ga kirsam koshki chun yetmasul ayga elik; uzbek, kelaman,

chunki boisha yuts; eski uzbek, men chu olsam xox unutgil anda xox;i yod shp.

Ta (ke): eski uzbek, ta anda yetkuncha; uzbek, to shmma yigitguncha men shu yerda bulaman;

turk. achsh sotuGyurum, toki ]er kes anlasin; ’

Zero (ki); bitirmadim shkolni zera lazimdi odema para (Men maktabni tugatmadim, chunki pul

tulash kerak edi);

Sababi: korakalpok. Arzigul opnan daslep seskenitskir edi, sebebi Gulaiim aldina adam

sapmagan terishi; nugay. ol konilsiz saitti, sebebi atshabista ati barinitsde izinda saldi va

boshkalar.

UNDOVLAR

Undovlar kishilarning xis-tuygularini, turli jonvorlarga nisbatan buiruk-xitob, xaydash-

chikarish kabi emotsional-ekspressiv

-216-

www.ziyouz.com kutubxonasi

suzlar bulib, ular xamma turkiy tillarda fonetik jixdtdan kisman farklanmasa, asosan bir

xildir.

Misollar: korakalpok. voy-vay, vax, ax, uy-biy, xav, xav-xav; turk. vay, ax, vax, pex-pex,

xay, xey; gagauz, xey, ay, xay, vay, of, ox, gax-gax, kush-kush va boshkalar.

Undovlar oltoy, tuva, xakas, yokut tillarida boshka turkiy tillardan kisman fark kiladi.

Masalan, tuva tilida eve (ux), pak (ux), pak (ex), aa, ee, xaa ox, uvaa (ox), xeeg-xeeg

(xush-xush), sok-sok (bax-bax) va boshkalar.

TAKLIDIY SUZLAR

Taklidiy suzlar xozirgi turkiy tillarda uzining barcha xususiyat¬lari bilan boshkd suz

turkumlaridan fark kiladigan suzlar kategoriyasidir.

Taklidiy suzlar leksik ma'no anglatmasligi, maxsus suz uzgar- tiruvchi shakllariga ega

emasligi jixdtidan mustakil suz turkumlaridan, suzlar urtasida™ munosabatni anglatmasligi

jixdtidan yordamchi suzlardan, xdtgo, ekspressiv-emotsionallik xususiyatiga ega emasligi

jixatidan undovlardan xam fark kiladigan suzlar guruxidir.

Taklidiy suzlar borlikdagi turli jonli va jonsiz predmetlar, narsa va xodisalarning tabiiy

obraz va tovushlarining taxminiy ifodasidir.

Insonning suz yaratishda, narsalarga nom berishda takliddan foydalanishi, takdidning utmishda

xdm nutkning shakllanishida ozmi- kupmi ma'lum darajada rol` uynaganligini inkor kilmaydi.

Agar shunday bulmaganda, xozirgi tillarda tovush yoki obrazga takdid kilish natijasida paydo

bulgan suzlar xam bulmasdi. Shuning uchun borlikdagi turli narsa va predmetlarga, vokea va

xodisalarga takdid kilish, shu asosda yangi suzlar xosil kilish va uni tarakkiy ettirish

umuman, insonlarning ijtimoiy faoliyatidir. Shuning uchun bu tipdagi suzlar ba'zi tilshunoslar

fikricha “til sistemasidan tashkaridagi” suzlar bulmay, uning tarkibiy kismlaridan biridir.

Buli taklidiy suzlarning fakat turkiy tillarda emas, balki deyarli jaxondagi barcha tillarda

xam kandaydir umumiylikka ega ekanligi bilan izoxdash mumkin.

N.I.Ashmarinning ta'biri bilan aytganda, taklidiy suzlarning uziga xos xususiyatlaridan biri

shundaki, ular uz “kurilishiga kura anik bir xillikka” ega, shu tufayli bu kategoriyadagi

suzlarni “osonlikcha ma'lum bir formula dsosida joylash” xamda “anik shakllangan guruxlarga

ajratish” mumkin. Taklidiy suzlardagi bunday xususiyatlarni xozirgi turkiy tillardagi

taklidiy suzlarni kiyoslash natijasida yakkolrok sezish mumkin.

-217-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Taklidiy suzlarning x,amma turkiy tillar uchun umumiy xususiyatlarini shunday kursatish

mumkin:

1. X,amma turkiy tillardagi taklidiy suzlar tovush jixatidan shaklan bir xillikka ega:

/

a) CVC: kadimturkiy. shap-, bak-, lap-, ozarbayjon. pok-, turk. pof-, uzbek, duk-,

x,akas. tur-, kirgiz, chits-, chip\

b) CVCC: boshkird. sharts-, mirt-, turk. gush-, uzbek, gurs-, shirt-, shiri;-, kozok. shish-,

silk-, tatar, chart-, chort;

v) CVCYC: boshkird. uiamup-, kadimturkiy. toxpr-, badar-, tatar, dobir-, shatir-, turk.

xoru l-, fisir-, guru l-, uzbek, lapats, dupir-;

g) SUSSUS: kadimturkiy. buldur-, galdir-, tatar, shuldir-, sapdir-, turk. shashir-,

gumbur-, yildir- va boshkalar.

2. Taklidiy uzaklarga bir xil struktura elementlarining kushi- lishiga kura:

+4 +S

uzbek. shal +p+ak, kozok. sal +p+ats

+ats +ats

+t +t

uzbek. say +ir kirgiz, gay +ir

+ish + UC

3. Deyarli xamma turkiy tillarda ba'zi fe'l uzaklarining shakl jixatidan xam, mazmun

jixatidan xam taklidiy suzlardan kelib chikkanligi anik kurinib turady:

Kadimgi uzak shakl Struktura

elementi Fe'l yasovchi affiks Boshka suz turkumi yasovchi affikslar

kad.turk CHSH + +4+ +ay +si

kirgiz say + +^+ +ay +si

uzbek tik + +ay +ka

uzbek miy + +^+ +ay +si

tuva + F +^+ +ay -

kozok gUK + +*+ +ay _

k.kalp. sup + +L+ +ay +(l)pi

turk gup + +p+ +ay +pi

uzbek ar + +v+ +ay +ats

uzbek ir + +J+ +ay +ik;

uzbek tir + +J+ +ay +sh

uzbek buk + +ir+ +ay +i

uzbek tik + +ir+ +ay +ka

uzbek dar + +d+ +ay -

-218-

www.ziyouz.com kutubxonasi

4. Taklidiy suzlar tarkib jixatidan xamma turkiy tillarda ba'zan bir, asosan ikki

komponentli, takrorlangan xolda kullanadi: boshkird. birx - kuchli kulgi; tatar, gop - ogir

yuk urilishigi taklid, dobir-shatir - kuchli shovkin; turk. x,utsur - yigi ovoziga taklid,

kufur, pufur - yengil shabada ovoziga taklid, tipish-tipish - sekin yurish; uzbek, gits — chivin

ovozi, gijbats — doyra ovozi, gutsgur-gutsgur, gutsk-gutsk

— suzlashish ovozi; ozarbayjon. pog-pog — suyuklik kaynashi, lots-lots — jumrakdan suv

tukilishi; boshkird. dats - metal ovozi, ziy - tez uchish natijasidagi ovoz, shigirt, shatir -

shitirlamok, gir-gir - xirillamok: turk. ishil-ishil - yaltiramok; ozarbayjon. varts-vark, —

kurbaka ovozi, sharts-sharts — kulgi ovozi, shar-shar — suv ovozi, xakas. xort-xort - xayvon

ovozi va boshkalar.

5. Xamma turkiy tillarda taklidiy suzlar uz yasovchi kushimchalariga ega bulmasa xam,

taklidiy suzlar boshka turkumdagi suzlarning yasalishiga asos buladi;

-u.idiill-yndiill-iltiI-ulti: ozarbayjon. gurultu - shovkin, laggshti - lakillamok, ligchlti

- kultillamok, morchilti - tilni chukkillatmok, parilti — yiltillamok, mekkilti — maramok,

karaim. chitirti - shigirlamok, tatar, gorilti - gurillamok, turk. gurultu - tukillatmok,

fisitti - shipshimok, fishilti - shitirlamok, tatsirti - takirlamok, latsirdi - lakillamok:

turkman. buguldi - yurak tez urishi, bigirti — kaynash; vaggildi — shovkin, vats sildi —

vatsgillamok (it), vatsirdi - kaxkaxa, vujurdi - shivirlamok kabi;

-ak//-ag//-uk//-ug//- ik//- ig: ozarbayjon. sichgirik;, fishgirsh; korakalpok. pishik (mushuk);

turk. vksuruk (yutal), yildirak (yashin), yaldirak\ uzbek, sarsak, kutirok,, yaltirok,,

shildirots, xushtak,

churrak; ^

-a: ozarbayjon. migmiga; boshkird. batsa, kurka; uzbek, sashash;

giarshara; uygur, xanga (xanggi);

-im//-um: turk. yildirim', uzbek, yildirim, kultum, shishim',

¦ach: turk. tokach (tukmok);

-dak/Adots: uzbek, su’rildots, shatsildots, iashildok;, xgshildok;', -dik11-dits: boshkird.

bitbildik, uzbek, bitbildits;

-kin//-kun: shovtsin;

-i: uzbek, vaysatsi, javratsi, jizzatsi, jirtaki, latstsi, xirk,i, -la: uzbek, kukula,

jilpangla; *

-sirI-kir: aytsir, batsir, chashir, bagir, shagir va boshkalar. Taklidiy suzlar xamma turkiy

tillarda kumakchi fe'llar vositasida fe'l tusini oladi:

-219 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

-aila: kadimturkiy. sh awia, ozarbayjon. gonag ele, soxbat ele¦ ~k'il: Kadimturkiy. ax, shsh,

uzbek, tak, sil, gurs sht; ’

-et: turk. zapn et, oltoy. kult et, shlt et, kozok. selk et trgt. selt et, selk et, uzbek,

yacht et, shish et, gurs et va boshkalar ’ Umuman, taklidii suzlar xamma turkiy tillarning

lugat boiligida salmokli urin egallagan suzlar gurux,idir.

-220-

www.ziyouz.com kutubxonasi

SINTAKSIS

SUZ BIRIKMASI

Sintaksis grammatikaning bir bulimi sifatida gap va suz birikmasi tarkibida suzlarning

uzaro boglanishini, gap va suz birikmasi turlarini urganadigan va urgatadigan soxasidir.

Til sistemasida suzlar uzaro turli-tuman alokaga kirishadi. Suzlarning tobelanish yuli bilan

uzaro boglanishi x.am ana shunday aloka turlaridan biridir. Suz birikmasini tashkil kilgan

kompo- nentlar (bulaklar) mustakil ma'noli suzlar bulib, uz ma'nolarini saklagan xolda

boshka bir birikmani xosil kilishda ishtirok etishlari mumkin, chunki suz va suz birikmalari

tilning grammatik kurilishida doim x,arakatda buladi.

Yagona, lekin umumlashgan tushuncha va tasavvurlarni ifodalash uchun xizmat kiladigan, turli

grammatik vositalar asosida ikki yoki undan ortik mustakil suzlarning birikuvidan xosil

bulgan sintaktik birliklarga suz birikmasi deyiladi.

Suz birikmasi gapning ajralmas kurilish materialidir, lekin suz birikmasi va gap bir-

biridan sifat jixatidan farklanadi, chunki gap uzining tugallangan intonatsiyasi,

predikativlik xususiyatlariga ega bulsa, suz birikmasi bu xususiyatlarga ega emas, shuning

uchun xar kanday gap nutkda kommunikativ (uzaro muomala) vazifa bajara oladi, suz birikmasi

esa kommunikativ vazifa bajarmaydi.

Suz birikmasi gap markazini tashkil kiluvchi uzining sub'ekt va predikatiga ega emas. X,ar

kanday kushilmada ana shu ikki markaz shakllansa, u gapga aylanadi. X,aR kanday suz birikmasi

esa ana shu ikki markazdan xoli bulgan “tobe+xokim bulak” yoki keng ma'noda “aniklovchi

+aniklanmish” printsipi asosiga kuriladi.

Predikativ (ega+kesimli) suz kushilmalari bilan nopredikativ (“aniklovchi+aniklanmish”) suz

birikmalari uRtasiDa kandaydir semantik yakinlik bor. Masalan, kozok tilidagi kelgen kisi

va kisi kelgen kushilmalari semantikasini kiyoslang. Semantik jixatdan bularning xar

ikkalasida xam belgi aniklanadi. Lekin ikkinchi (kishi kelgan) predikativ birikmada

dastlabki belgi yana shaxe, son, zamon, mayl kabi kushimcha belgilar bilan murakkablashgan.

Demak, suz birikmasining kurilishi shu bilan xarakterlanadiki, u xech bulmaganda bir mustakil

suz doirasida shakllanadi. Suz birikmasi kurilmasining xususiyati xokim suzning leksik-

grammatik mazmun va uz tobe bulagiga sintaktik munosabatining xarakteri bilan belgilanadi.

Bu predikativ birikmalar uchun xam, nopredikativ birikmalar uchun xam umumiy printsipdir.

-221 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Predikativlik xususiyatiga ega bulmagan bunday sintaktik birlik a'zolari urtasidagi

grammatik munosabat turkiy tillarda mavjud bulgan bitishuv, moslashuv, boshkaruv kabi

sintaktik alokalar vositasida shakllanadi.

Suz birikmalari kengaygan, bu kengayish turli tomonlama bulishi mumkin. Masalan, kiyoslang:

ozarbayjon. Xupdur, kvze.p biialar, keiish, temiz kuchalar, boyuk baglar vameydanlar adami

.\ayran edir (baland, guzap binolar, keng, toza kuchalar, katta bog va maydonlar odamni

xayron etadi); boshkird. Kuk yvzvn xoro, kuts&sez bolottar kaplagan (Kuk yuzini kora,

kungilsiz bulutlar koplagan). Keltirilgan misollarda aniklanmishlar turli aniklovchilar

tomonidan aniklangan. Bunday birikmalarning birikish shakli xam xar xil: “son+sifat+og”,

“sifat+sifat+ot”, “olmoshn- son+ot”, “ot+snfat+ot”, “sifatdosh+sifat+ot” va boshkalar.

Predikativlikni xosil kiluvchi boglanishlar suz birikmasi sifatida urganilmaydi, chunki

ularda predikativlik mavjud, bunday kushilmalar uziga xos shakllar tizimiga -

paradigmatikasiga ega. Suz birikmasi ran tuzishda potentsial material vazifasini utaganligi

tufayli xam ayrim bulaklarning uzaro alokasini, tabia- tini ochish talabi shaxsli

boglanishning bu turini suz birikmasi sifatida urganadi.

Suz birikmalarining turli-tuman konstruktiv kurinishlarida ishtirok etuvchi komponentlarining

bosh (xokim) bulagi kaysi suz turkumiga taallukliligiga karab (asosan ot va fe'l), suz

birikmalari ikki yirik guruxga ajratiladi.

1. Otli suz birikmalari.

2. Fe'lli suz birikmalari.

OTLI SUZ BIRIKMALARI

I. X,okim bulak - ot, tobe bulak - son.

Tobe bulakning ifodalanish usullari:

1. Sanok sonlar: ozarbayjon. besh giz, oltoy. yeki tun, boshkird. vs yey, sirits a°v`l,

turk. yelli gemi kabi. Bu tipdagi birikmalar kadimturkiy xarakterga ega bulib, xamma turkiy

tillar uchun umu- miydir, chunki tub sanok sonlar, ularning barchasi uchun bir umumiy

sistemasiga ega: biir, iki, uch, toort, beesh.alti..., oon, yigirba, otiz.., totsson, yuuz

kabi.

¦ Sanok son+ot tipidagi aniklovchili suz birikmalari sanok sonlardan keyin numerativ suzlar

olib kengayib kelishi mumkin. Masalan: ozarbayjon. Siz onu bir parcha chvrekden lshrum

edrisiniz;

¦ - 222 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

turkman. Basha bela barmak dnlden geler; uzbek. Kechkurun olti tanga pul olib kelib

xontaxtaga kuydi (A.Muxtor); chuvash. Unta 150 tisle yivas uset (U yerda taygada 150 xil

daraxt usadi) va boshkalar.

Son+numerativ+ot kolipidagi birikmalar xam xamma turkiy tillarda bir xil bulsa-da,

numerativlar turlichadir, chunki xamma numerativlar xamma turkiy tillarda bir xil kurinishiga

ega emas. Numerativli aniklovchili birikmalarning ikki kurinishi mavjud:

a) numerativ+li^ affiksi: tatar. Mar`yam vch yash`lik kizi belen berge kildi; turkman.

bir gunluk yola dushsen, on gunluk xarjini gvter\ uzbek. Uni siiiotsda yangi ochilgan yetti

yillik maktabga berib shitdilar\

b) numerativ+lm kushimchasi: kozok. tvrt-bes uyli auit, nugay. 3 vagon t`atli suv

yibergenler', chuvash, tavata arshanla verer (turt arshinli ip) kabi.

2. Tartib sonlar: ozarbayjon. ikinji yer: boshkird. birinsi yil; tuva. birgi teve

(birinchi tuya); chuvash, ikimxi uy`x (ikkinchi oy); yokut. tordus am (turtinchi ot).

Son baxsida kurib utilganidek, tartib son kushimchalari xamma turkiy tillarda bir xil emas,

tuva tilida -k,i//-ki//-gi//-gi (bir-gi, ush¬ku kabi), yokut tilida -is//-is//-us (tvris am,

ikkis it kabi), chuvash tilida -mesh (ikkemesh uyax kabi) shakllarida uchraydi.

3. Tobe suz noanik mikdor anglatuvchi suzlar: ozarbayjon. az tamax chox bela getirer

(kichkina shuxlik katta zarar keltirar); tatar. Nurulla bernecha adim atladi', turkman. bir

neche gun sabr silgil kabi.

Bu tipdagi birikmalarning barchasida xokim suz (ot) birlikda kullanadi.

II. X<>kim bulak - ot, tobe bulak -

o l m o sh .

Tobe bulakning ifodalanish usullari:

1. Tobe suz - karashlilik kushimchasini olgan olmoshlar:

ozarbayjon. Menim adim Xalil va yoldashimin adi Sadigdir; boshkird. Minets kitabim bulmeIe,

Nineke bulka mjtepta; korachoy- balkar. Bizni yuyyubyuz yeshler oraminda kabi.

Deyarli barcha turkiy tillarda karashlilikning boshka shakli xam uchraydi: ozarbayjon. bizim

neel\ boshkird. bezzets sborniy komanda', korachoy-balkar. bizni brigada-, tatar, beznets

yelga\ chuvash. piren anne (bizning onamiz) va boshkalar.

2. Tobe suz - kursatish olmoshi: kozok. Magan osi sizdi alip bermesatsiz, men sizden

bezem; tatar. Sez shushi avilnikimi kizlar? -

-223-

www.ziyouz.com kutubxonasi

dip soradi ul; uzbek. Usha kuni kechtsurun umumiy yigilish chakirildi kabi.

3. Tobe suz - belgilash olmoshlari: korakalpok. Xamma odamlar satti shvllegen; tuva.

Todu chagaadikchi ajip-ishte (xamma odamlar yaratuvchilik ishida); uzbek. Boltaboy bugun

sarindosh-uruglarini, yatsin- uzots urtotslarini uyga taklif sildi kabi.

Turkiy tillarda belgilash olmoshlarining bari, barchasi shakllari kup uchraydi: turkman. bari,

sirgiz. baari, uygur, bari, karaim, bari, chuvash, pure, yokut. bari, barita; tatar, barcha,

kozok! barish, shor. parcha; tatar, barl`sh, kirgiz, bard`sh, korakalpok. bardik va x.k.

III. X, o k i m bulak - ot, tobe bulak - sifat.

Tobe bulakning ifodalanish usullari:

1. Tobe bulak - asliy sifatlar: turk, kara, kumik, nugay, kozok. sara, kirgiz, tatar,

sara, turkman. gara, chuvash, xura; turk. ak, kumik, kirgiz, tatar, ats, kozok, nugay. ats

kabi. ’

Asliy sifatlar aniklovchi birikmaning tarkibiy kismi bulib, aniklanmishning- rang, tue, xil,

xususiyatlarini anglatadi: ozar¬bayjon. Mavi kvylerde axsham kuneshinin son ishiglari

parildayir; tatar. Yerak Kareliyada ak tvnne bashlandi; uzbek. Bogbonimiz Mirzakarim ota

mevali daraxtlarning yap-yangi navlarini yaratdi kabi.

2. Tobe bulak - nisbiy sifatlar:

^ a) -liig/1-liig affikslari orkali yasalgan nisbiy sifatlar tobe suz bulgan aniklovchili

birikmalar tuva, xakas shor tillarida saklanib kolgan: tuva. taaralig shel (galla dalasi),

xakas, nanmirlig kun, shor. kanatlig kush kabi;