Texnik ijodkorlik

Yechim. Biletlar soni X
1, 
tomoshabin soni Y bo‘lsa jadvaldagi 5 ta tadbirni belgilovchi 
tasodifiy miqdorlari juftligi (X
i
, Y
i
) (i=1,5) sonlar bilan belgilanib, undan koorelyasiya 
koeffisentlarini topamiz 
55
.
216
4
.
9
*
2
.
5
9
.
6
*
2
.
4
3
.
11
*
8
.
5
4
.
9
*
6
.
4
1
.
8
*
5
.
3
36
.
423
)
4
.
9
(
)
9
.
6
(
)
3
.
11
(
)
4
.
9
(
)
1
.
8
(
)
(
73
.
111
)
2
.
5
(
)
2
.
4
(
)
8
.
5
(
)
6
.
4
(
)
5
.
3
(
)
(
4
.
48
4
.
9
9
.
6
3
.
11
4
.
9
1
.
8
3
.
23
2
.
5
2
.
4
8
.
5
6
.
4
5
.
3
5
1
2
2
2
2
2
5
1
2
2
2
2
2
2
5
1
2
5
1
5
1








































i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
y
x
y
x
y
x
08
.
9
5
4
.
45
66
.
4
5
3
.
23




y
x
2256
.
2
)
08
.
9
(
5
36
.
423
6304
.
0
)
66
.
4
(
5
73
.
111
2
2
2
2






y
x
S
S

---

25 
842
.
0
2256
.
2
6304
.
0
9972
.
0
.
0
9972
.
0
08
.
9
*
66
.
4
5
55
.
216





xy
xy
Z
S
Demak, koeffisent koorelyasiya 1 ga yaqin bo‘lib, axborotlarga ko‘ra tomoshabin soni 
bashorati yaxshi bo‘ladi. 
Regressiya – X va Y tasodifiy miqdorlar o‘rtasidagi bog‘lanish chiziqli hisoblansin. U 
holda funksiyani 
b
ax
y


(6) ko‘rinishda ifodalaymiz va bunday funksiyani kichik kvadratlar 
usuliga tadbiq etamiz, agar (X
1
, Y
1
); (X
2, 
Y
2
)….. (X
n, 
Y
n
) (.) lar to‘plami berilgan bo‘lib, shunday 
to‘g‘ri chiziqni topish kerakki, uning kvadratlar yig‘indi




2
1
1




n
i
i
b
ax
Y
(7) eng kichik bo‘lsin 
(7) ifoda. a va b o‘zgaruvchilardan iborat bo‘lsin. (7) eng kichik qiymat olsin, agarda a va 
b lar o‘zaro bog‘liq hisoblansin. 





















n
i
i
n
i
i
n
i
i
i
n
i
i
n
i
i
y
nb
x
a
y
x
x
b
x
a
1
1
1
1
1
2
x
a
y
b
S
S
a
x
xy




2
(8) 
(6) – dagi hosil bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchak to‘g‘ri regressiya deb ataladi. 
Misol: Oldingi misoldagi tomoshabinlar sonini bashorat qilishni to‘g‘ri regressiya asosida 
hisoblash uchun S
xy
, S
x
2
, va Y ning qiymatlarini (8) ga qo‘yamiz, u holda
72
.
1
66
.
4
*
58
.
1
08
.
9
58
.
1
6304
.
0
9472
.
0
2






b
S
S
a
x
xy
u holda to‘g‘ri regressiya formulasi y=1,58x+1,72 bo‘lib, agar o‘yingohdagi tadbirgacha bo‘lgan 
kunda 4300 bilet sotilgan bo‘lsa, kelasi holatda
y=1,58. 4,3+1,72

8,514

8,5 ming tomoshabin o‘yingohga kelishi kutilmoqda. 
y
i
У 
Х 
(х
i,
y
i
) 
y=ax+b 
х
i

---

26 
Agar to‘g‘ri regressiya topilsa, bir nechta kuzatishlar natijalarini baholash kerak bo‘ladi. 
(7) ifodadagi a va b larni qiymatlari aniqlangandan keyin o‘rtacha kvadratik cheklanishni 







n
i
i
b
ax
y
n
1
2
2
)
(
1

formula yordamida aniqlash mumkin bo‘ladi. 
 
3.TEXNIK MODELLAR KLASSIFIKATSIYASI 
Ma'lumki, original ob‘yektni kuzatish natijasida tadqiqotchi miyasida, birinchi navbatda, 
(xayolida) ob‘yektni qandaydir xayoliy timsoli (namunasi) shakllanadi. Ushbu timsolni ilmiy tilda 
kognitiv model deb atash qabul qilingan. Tadqiqotchi bunday modellni shakllantirar ekan ba'zi bir 
aniq qo'yilgan savollarga javob olishga harakat qiladi. Shu sababali ob‘yektni qisqa va lo'nda 
tasnifini olish maqsadida ob‘yektning cheksiz murakkab bo'lgan qurilmasidan keraksizlari tashlab 
yuboriladi. 
F:RO IM 
bu yerda RO-real ob‘yekt, IM - inson miyasi, F - akslantirish. 
Kognitiv modelni tabiiy tilda ifodalash tarkibiy (mazmuniy- содержательный) model deb 
ataladi. 
bu yerda TT - tabiiy til, G - akslantirish. 
Kognitiv modelni ta'rifidan ko'rinib turibdiki, u sub‘yektiv bo'lib, tadqiqotchining oldingi 
bilim, tajriba va ko'nikmalariga bog'liq bo'ladi. Kognitiv model haqida ta'ssurotni olish uchun uni 
biror bir shaklda ifodalash lozim bo'ladi. Umuman olganda kognitiv model bilan tarkibiy model 
ustma-ust tushmasligi mumkin, sababi, ba'zi bir xususiyatlarni tadqiqotchi bayon qilib bera 
olmasligi yoki xohlamasligi mumkin. Bundan tashqari tarkibiy model boshqa bir tadqiqotchi yoki 
tadqiqotchilar guruhi orqali amalga oshirilgan bo'lsa, u holda o'zgarishlar, ya'ni farq yana ham 
katta bo'ladi. Tarkibiy modelni ishlab chiqish ilmiy tilda masalani texnik qo'yilishi deb 
nomlanadi. 
Funksional belgisi va maqsadga qarab tarkibiy model quyidagilarga ajratiladi: tasnifiy, 
tushuntiruvchi va bashoratlovchi. Tasnifiy model deb ob‘yektni ixtiyoriy tasnifini qarash 
mumkin. Tushuntiruvchi model yordamida quyidagicha savolga javob olish mumkin: Nima 
sababdan bunday xodisa ro'y bermoqda???. Bashoratlovchi model yordamida esa ob‘yektni 
kelajakdagi holatlarini tasniflash imkoniyati mavjud bo'ladi. Shuni eslatib o'tish mumkinki, 
bashoratlovchi modelda xodisa nima sababdan ro'y berayotganini izohlash shart emas, ya'ni 
mazkur model tushuntirish modelini o'z ichiga olmasligi mumkin. 
Konseptual model deb shunday tarkibiy modelga aytiladiki, uni, ya'ni 
tarkibiy modelni, shakllantirish mobaynida tadqiq etilayotgan ob‘yekt 
sohasidagi bilim va tasavvurlardan foydalaniladi. 
Konseptual modelda quyidagilar aniqlanadi: 

original S
org
ob‘yekt (tizim) tarkibi va tuzilmasi; 

tadqiq qilinayotgan tizimga tegishli va modellashtirishning maqsadiga erishishda muhim 
bo'lgan elementlarning xususiyatlari va kirish-chiqish parametrlari (sabab-oqibat) 
orasidagi bog'liqliklar. 

---

27 
Konseptual modelda, odatda, quyidagilarga e'tibor qaratiladi: 

tadqiq qilinayotgan tizimning elementar hodisalari tabiati va parametrlari; 

elementar xodisalarning ko'rinishi va ularning o'zarobog'liqlik darajalari; 

tizimning umumiy ishlash jarayonida har bir elementar xodisaning o'rni va ahamiyati. 
Konseptual modelga kengroq ma'noda qaraydigan bo'lsak, u holda konseptual modelni 
ma'lum bir mazmun yoki nuqtai nazarga asoslangan tarkibiy model deb tushunish lozim bo'ladi. 
Konseptual modelni 3 ta ko'rinishi mavjud: 1) logiko-semantik; 2) tuzilmaviy-funksional; 3) 
sabab-oqibat. 
Logiko-semantik modelda ob‘yekt qaysi soha elementi hisoblansa, o'sha soha atama va 
tushunchalarida tasniflanadi. Mazkur tushuncha va atamalar o'z ichiga shu soha bo'yicha 
mantiqan qarama-qarshi bo'lmagan barcha tasdiq va dalillardan iborat bilimlarni oladi. Bunday 
modellarni tahlil qilish predmet sohasi bo'yicha yig'ilgan bilimlarga tayangan holda mantiq 
vositalaridan foydalanib amalga oshiriladi. Ob‘yektni tuzilmaviy-funksional modeli 
qurilayotganda u (ya'ni, ob‘yekt) yaxlit tizim sifatida qaralib, tizim alohida elementlarga yoki 
qism tizimlarga ajratiladi (bo'laklanadi). Masalan, tizim mantiqiy yoki vaqtga bog'liq ravishda 
ketma-ket hal qilinadigan alohida qism tizimlarga bo'laklanadi. Tizim qismlari tuzilmaviy 
munosabatlar orqali o'zaro bog'lanadi. Bunday modellarni tasvirlashda turli hil sxemalar, xaritalar 
va diagrammalar qulay bo'lib hisoblanadi.