Texnik o‘lchashlar asoslari

2.и-расм. Жоизлик майдонлариo.
а — тирқишли ўтқи/ма учун тешик ва валнинг жоизлик майдонларининг жойлашиши; б — жоизлик майдонларининг график ласвири.
Бурчак ўлчамлари ва уларнинг оғишлари градус, минут ёки секундлар ъисобида бирликиари кўрсатилган ъолда белгиЖанади. Масалан, и0°30o4Г". Огишларнинг муллаққжйматлари бир хил бўлса, улар ± ишораси билан номинал ўлчам ёнида бир марта кўрсатилади. Масалан 60+0,2; Л2т)^Ж±и0^:. Нолга тенгбўлган оғишлар чизмаларда кўрса- тилмайди, бу ъолда оғишларриинг биттаси қўйилади — мусбат юқори оғиш ўрнида, марифий эса қуйи оғиш ўрнида. Масалан, 200⁺⁰-²; 200__ор

Жоизликлар жадваллари ва оғишлар жойлашиш схемаларида оғишлар микрометр, чизмаларда эса миллимелр ъисобида кўрсатилади. Жоизлик Т (лот.толеранcе — жоизлик) — энг катта ва энг кичик жоиз чекка ўлчамлар ўртасидаги фарқ ёки юқориги ва қуйи оғишлар ўртасидаги алгебраик фарқнинг мутлаққиймати:

ТД= - =ЭС—ЭИ; Тд= - =ес-еи.
Жоизлик доим мусбат бўлиб, партиядаги яроқли деталлар ъақиқий ўлчамларининг ёйилиш майдонини жорий қилади. Жоизлик катталашиши билан буюмнинг ишлаб чиқариш нархи камаяди. Соддалаштириш учун жоизликлар график усулида жоизлик майдонлари шаклида тасвирианади (2.и б-расм). Бунда буюмнинг ўқи доим схеманинг тагида жойлашган боиади (2.и б-расмда кўрсатилмаган).

Жоизлик майдони — юқори ва қуйи оғишлар билан чекианган майдон. Жоизлик майдони жоизлик қиймати ва унинг номинал ўлчамига нисбатан ъолати билан аниқианади. Жоизлик майдони график асуиида тасвирланади. Жоизлик майдони график усулида тасвирланганда нол чизиққа нисбатан юқори ва қуйи оғишлами кўрсатувчи икки чизиқўрласида жойлашади.

Нол чизиғи — номинал ўлчамни билдирувчи чизиқ бўииб, жоизликларни ва ўтқизмалами график усулида тасвирлашда ўлчамнинг оғиши шу чизиқдан бошлаб белгиланади, Агар нол чизиқ горизонтал жойлашган бўлса, ии ъолда мусбат оғишлар бу чизиқдан юқорида, манфий оғишлар эса пастида ёзиб белгиланади. Икки ёки бир неча қўзғалувчан ёъуд қўзғал­мас қилиб бириктирилган деталлар туташувчи деталлар деб аталади. Деталлар бир-бири билан бириктириладиган юзаиар туташувчи юзалар, қолган юзаиар эса туташмайдиган ёки эркин юзаиар деб аталади. Бир-бирининг ичига кира- диган деталлар бирикмасида қамровчи ва қамранувчи юзаиар мавжуд.
Вал — деталламинг ташқи (қамранувчи) элементларини белгилаш учун ўтқизмалартизимида қўлланиладиган атама.
Тешик — деталламинг ички (қамровчи) элементларини белгилаш учун ўтқизмалартизимида қўлланиладиган атама.
Тешик ва вал атамалари нафақат доиравий кесимли цилиндрик деталларга, балки бошқа шаклга эга бўлган деталлар, масалан, икки параллел текисликлар билан чегараланган (шпонка, шпонка ариқчаси) элемениларга хам тааллуқлидир.
Асосий вал — юқори оғиши нолга тенг бўлган вал (ес=0).
Асосий тешик — қуйи оғиши нолга тенг бўлган тешик (ЭИ=0).
Қамровчи ва қамранувчи юза ўлчамларинингжоизликларини қисқартириб тешик жоизликлиги ТД ва вал жоизликлиги Тд деб аталади.
Ўтқизма деб, деталлар ўзаро бириктирилганда улар орасида ъосил бўла- диган тирқишлар ёки тарангликлар қиймати билан аниқланадиган бирикма хусусияти аталади. Ўтқизма бириктирилган деталлар бир-бирига нисбатан силжиши эркинлиги ёки силжишга қаршилик даражасини таoрифлайди. Тешик ва ваи жоизлик майдонлари бир-бирига нисбатан жойлашишига қараб, ўтқизмалар тирқишли (2.и-расм), таранглик билан ёкиўтувчан боииши мумкин.
Тирқишли отқтема — деталлар бирикмасида тирқиш ъосил бўладиган ўтқизма (тешикнинг жоизлик майдони валнинг жоизлик майдони устида жойлашган). Тирқишли ўтқизмалар сирасига, шунингдек, тешик жоизлик майдонининг қуйи чегараси вал жоизлик майдонининг юқори чегарасига мос келадиган ўтқизмалар ъам киради.
Таранглик билан ўтқизма — деталлар бирикмасида таранглик ъосил бўладиган ўтқизма (тешикнинг жоизлик майдони вал жоизлик майдонининг пастида жойлашган).
Ўтувчан ўтқизма — деталлар бирикмасида ъам, тирқишда ъам таранглик ъосил бўлиши мумкин бўлган ўтқизма (тешик ва валнинг жоизлик майдонлари ўзаро қисман ёки тўлиққопланади). Ъар хии ўтқизмалар жоизлик майдонларинингжойлашиши 2.2-расмда келтирилган.
Тирқиш С — тешик ўлчами валнинг ўлеъамидан катта бўлган ъолларда тешик ва вал оичамларининг ўзаро фарқланиши бўлиб, у бириктирилган деталламинг бир-бирига нисбатан cркин силжишини таoминлайди. Энг катта, энг кичик ва ўртача тирқишлар қуйидаги формулалар ёрдамида ъисобланади:

Таранглик —валўлчамитешикнингўлеъамиданкаттабўлганъоллар- дауларнийиғишданолдингивалватешикўлчамларинингўзарофарқидир.Йиғишдан

ОлдинДейилганинингСабабишуки, йиг" Угандан кейин бириктирил­ган деталламингўлчамлариўзгарадиватешиквалниқисибқолади.Буъолдауларнингўлчамлари эластикдеформациятуфайлийиғилишданолдингиўлчам- лардафарқланиб, тарангликбиланбириктирилгандеталламингбир-бириганисбатанқўзғалмасиигинитаoминлайди.Энгкатта, энгкичикваўртачатарангликларқуйидагиформулаларёрдамидаъисобланади:

^//
Ўтқизишдаги жоизлик — бирикмани ташкил этувчи тешик ва валнинг жоизликларийиғиндиси, яъни Ц(ТН)=ТД+Тд. Ўтқизишдагижоизлик энгкаттава энгкичикжоизтирқишларайирмасига (тирқишлиўтқизмалардатирқишжоизликлигиЦ)
Ц=
воки энгкаттава энгкичикжоизтарангликларайирмасига (тарангиикииўтқизмалардатарангликжоизликлигиТМ)
ТН=
тенг. Ўтувчан ўтқизмаларда эса ўтқизмадаги жоизликнинг мутлаққиймати бўйича олинган энг катта тирқиш ва энг катта тарангииклар йиғиндисига тенг бўлади.
Т(С,Н)=| |+| |=ТД+Тд.