Til va madaniyat

 Kalit so‘zlar: turkiy o‘zlashmalar, mavzuviy guruhlar, oziq-ovqat 
nomlari, ichimlik nomlari, turkiy so‘zlarning etimologiyasi, qo‘shma so‘zlar. 
Kirish
Tilning lug‘at tarkibi rivoji maʼlum qonuniyatlarga asos-
lanadi. So‘z boyligida davrlar o‘tishi bilan ichki va tashqi omillar 
taʼsirida o‘ziga xos o‘zgarishlar yuz beradi. O‘zlashma leksema biror 
yangi tushuncha va xabarni anglatsa, u yoki bu semantik yukka ega 
bo‘lsagina tilga qabul qilinishi mumkin.
O‘zlashmalar tilning lug‘at boyligini oshiradi, yangi o‘zaklar, 
so‘z birikmalari va termin�ar uchun manba bo‘lib xizmat qiladi. 
Shuni taʼkidlash joizki, so‘z muayyan tilga kirib kelgandan so‘ng o‘sha 
tilning fonetik, orfografik, semantik va grammatik xususiyatlariga 
moslashadi. Аynan mana shu adaptatsiya o‘zlashmalarni xalqaro 
so‘zlardan ajratib turadi. Xalqaro so‘zlar esa o‘zida begona tilga xos 
jihatlarni saqlab qoladi.
1 Abdushukurov Baxtiyor Bo'ronovich – filologiya fanlari doktori, professor,
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti.
E-pochta: [e-mail]
ORCID ID: 0000-0002-6964-0714
2Aralova Lobar Akbar qizi – magistrant, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat 
o‘zbek tili va adabiyoti universiteti.
E-pochta: [e-mail]
Iqtibos uchun: Abdushukurov, B. B., Aralova, L. А. 2021. “Rus tilidagi turkiy 
o‘zlashmalar”.  Ozbekiston: til va madaniyat 1 (1): 49–67. 
49
Uzbekistan: Language and Culture 2021/1(1)

---

Turkiy tillar, jumladan, o‘zbek adabiy tili so‘z boyligining 
takomillashuvida tashqi manba, yaʼni boshqa tillardan kirgan so‘zlar 
sezilarli o‘rin egallagani, uning lug‘at tarkibida sanskrit, sug‘d, xitoy, 
yunon, arab, mo‘g‘ul, fors-tojik, qadimiy yahudiy, rus va rus tili orqali 
boshqa Yevropa tillaridan o‘zlashgan so‘zlar xususida manbalar, 
kitoblar, o‘quv qo‘llanmalar, ilmiy tadqiqotlar hamda lug‘atlarda 
ko‘plab maʼlumotlar uchraydi. Biroq turkiy tillar, jumladan, o‘zbek 
tilining boshqa xalqlar tili taraqqiyotidagi o‘rni haqida ma’lumotlar 
u qadar ko‘p emas.
Holbuki, bizning zaminda yetishgan Xorazmiy, Forobiy, 
Farg‘oniy, Ibn Sino, Beruniy, Zamaxshariy kabi buyuk mutafakkirlar 
arab tilida asarlar yozib, uning taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan. 
Mumtoz adabiyotimiz tamal toshini qo‘ygan vatandoshlarimiz 
forsiy tilda ijod qilib, bu tilni sheʼriyat tili darajasiga ko‘tarilishiga 
ko‘maklashgan. O‘zbek adabiy tilining asoschisi, yigirma olti 
mingdan ortiq so‘zga ajoyib maʼnolar yuklagan hazrat Navoiy bu 
haqda o‘zining “Muhokamat-ul-lug‘atayn” asarida shunday yozadi: 
“...turkning ulug‘idin kichigiga degincha va navkardin begiga 
degincha sort tilidin bahramanddurlar, andoqkim o‘z xurd ahvolig‘a 
ko‘ra ayta olurlar, balki baʼzi fasohat va balog‘at bila ham takallum 
qilurlar. Hatto turk shuarosikim, forsiy til bila rangin ashʼor va shirin 
guftor zohir qilurlar. Аmmo sort ulusining arzolidin ashrofig‘acha 
va omiysidan donishmandig‘acha hech qaysi turk tili bila takallum 
qila olmaslar va takallum qilg‘onining ma’nisini bilmaslar” [Навоий 
1967, 108].
Ko‘rinib turibdiki, turkiy aholining katta-yu kichigi, 
xizmatchisidan tortib amaldorigacha forsiy tilni yaxshi bilgan va bu 
tilda chiroyli, ravon hamda benuqson so‘zlashgan, shoirlari go‘zal 
she‘rlar bitgan. Biroq forsiyzabon ulusning oddiy kishisidan eʼtiborli 
insonlarigacha, ilmsizidan donosigacha turkiy tilda so‘zlay olmagan 
va gapirganlarining ham maʼnosini tushunmagan.
Turkiy tilga oid so‘zlarning qardosh bo‘lmagan xalqlar tiliga 
o‘zlashgani, ular rivojiga taʼsiri to‘g‘risidagi dastlabki maʼlumotni 
Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asarida uchratamiz. 
Shu o‘rinda bir necha misollarga murojaat qilsak:
dag‘ – qoramol va boshqalarga bosilgan tamg‘a. Forslar bu 
so‘zni turklardan olganlar. Chunki forslarda turklardagidek qoramol 
yo‘q. Shuning uchun bu so‘zga ularda zarurat ham bo‘lmagan. Men 
bu so‘zni musulmonlar chegarasida eshitdim [ДЛТ 1960-1963, III, 
167].