Tildagi ayrim so’zlar shakily jihatdan, ayrimlari ma’no jihatdan, bir xillari esa talaffuzi jihatidan o’xshash bo’ladi

mashinaga mindim misolida ikkinchisi – jo‘nalish kelishigining qo‘llanishi, 
eshakni mindim, otni mindim, mashinani mindim, qayiqni mindim va, shu bilan 
birga, eshakka mindim, otga mindim, mashinaga mindim, qayiqqa mindim deyish 
mumkin bo‘lgan holda, poezdni mindim, kemani mindim, paroxodni mindim, 
samolyotni mindim, vertalyotni mindim deyish odat emas. Nega shunday? 
Fikrimizcha, tushum kelishigi ishlatilganda minish vositasini so‘zlovchining o‘zi 
boshqargan, jo‘nalish kelishigi qo‘llanganda esa bu vositani boshqa bir kishi 
boshqargan bo‘lib chiqadi. Binobarin, harakatning bajarilishida bu kabi farqlar 
mavjud ekan, ularni kelishiklar o‘rtasida sinonimiya deb tushunish to‘g‘ri 
bo‘ladimi yoki ikki xil me‘yoriy holat, debmi? Biz ikkinchisining tarafdorimiz.
Tushum va chiqish kelishiklari munosabati ham tahlil talab: Nonni yeng – nondan 
eng, nonni oling – nondan oling. Nonni yeng – uning hammasini yeng, nondan 
yeng – bir qismini yeng, nonni oling – turgan bitta nonni oling, nondan oling – 
turgan ko’p nondan bir qismini oling. Demak, ularning har ikki ko‘rnishini ham 
alohida mazmun ifoda etuvchi me‘yoriy holat sifatida e‘tirof etish mumkin. 
-ga ning tomon, sari ko‘makchilari bilan sinonimik munosabatga kirishishi yozma 
nutq uchun asosiy me‘yor sanaladi: Xorazm Jaloliddin xayolidek qiziq tush, / 
Ta’birga par bermasa na bir pari na bir qush, / Sodda G u r l a n s a r i bor, 
kelar bir bosiq tovush : /"Ko’ngilni ko’targuvchi saboni ko’rmoq bo’lsang,/ Bor 
Amu b o’ y l a r i g a, borgin do’stginam (O. Matjon). 
Vaqt o‘tishi bilan bu kabi sinonimik munosabatlar o‘rtasidagi ma‘noviy farqlar 
tobora oydinlasha borayotganini kuzatamiz: birlashmaga boshliq - biron 
tashkilotning o‘ziga boshliq, birlashmada boshliq - tashkilot qaramog‘idagi biron-
bir bo‘limga boshliq, institutda domla - institutdagi fakultetdan birida o‘qituvchilik 
qiladi, institutga domla - ham grammatik, ham uslubiy jihatdan me‘yorning 
buzilishi, shevachilik. Yana qiyoslaymiz: institutda rektor, institutga rektor. 
Vazifa ifodalash nuqtai nazaridan rektor va domla so‘zlari bir-biridan farq 
qilganligi tufayli, -ga va -da o‘rtasidagi sinonimiya ham o‘ziga xos tarzda 
kechmoqda. Uslubiy g‘alizlik ikkinchi holatda sezilmaydi. Institutni, aytaylik, 

---

21 
universitetdan ajratib ko‘rsatishga xizmat qilaya‘ti, xolos. SHu o‘rinda u qiymat 
jihatdan –ning ga teng kelishi mumkin: institutga rektor, institutning rektori. 
«O‘zbek tili stilistikasi» kitobida –da ning - dan va orqali ko‘makchisi bilan 
sinonimik munosabatga kirishishi aytib o‘tiladi va quyidagi misollar keltiriladi: r a 
d i o -d a e’lon qildi – r a d i o o r q a l i e’lon qildi- r a d i o- d a n e’lon qildi. 
Tushunishimizcha , ikkinchi va uchinchi holatda sinonimiya bor. Birinchisi esa 
og‘zaki nutqdagi e‘tiborsizlik natijasi. Ammo qo’lda tarqatdi, qo’ldan tarqatdi,
qo’l bilan tarqatdi deyilganda sinonimiya kuzatiladi.
prof. Yo.Tojievning «O‘zbek tilida shaxs otlari yasovchi affikslar sinonimiyasi» 
asari ham ot so‘z turkumi doirasidagi me‘yoriy holatlarni belgilashda ishonchli 
manba sanaladi. Masalan, birgina –chi affiksining –furush, -soz, -kash, -kor, -
boz, -’az, -shunos, -go’y, -xo’r, -dor, -navis, -’arvar, -do’z, -bon, -xon, -’arast
kabi qo‘shimcha va affiksoidlar bilan sinonimik munosabatga kirishishi 
mumkinligi, ular qaysi so‘zlar qo‘shilganda me‘yoriy hisoblanishi yoki 
hisoblanmasligi semantik-uslubiy jihatdan boy faktik materiallar asosida ko‘rsatib 
berilgan : tuyachi – tuyakash – tuyabon, kirachi – kirakash, kemachi – kemakash,