To sh k en t «0 ‘z b e k isto n»
Download 5.6 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- B O R S A K E L M A S D A R V O Z A S I
Alisher Navoiy nomidagi {O’zbekiston MK Kimsanboy o ‘zida y o ‘q shod edi. Ertaga bolalarning ko‘zini o ‘ynatib taqib yuraman, deb quvonchini ichiga sig‘dira olmay, M ansurovga m innatdorchilik bildirib, u bilan xayrlashdi. M ansurov ketar chogNda: «Q anaqa yozishni bilib olding-а?» deb eslatib q o ‘ydi. Bu xil m a’lumot yozishlar uch oydan ortiq davom etdi. Bu orada «pioner tashkiloti» Kim sanboyni velosiped bilan ham mukofotladi. 0 ‘sha oyning oxirlariga borib Kimsanboy Butunittifoq pionerlari slyotida qatnashish uchun M oskvaga ketdi. 0 ‘zbekistondan K imsanboyga o ‘xshagan «M orozovchi»lardan yana o ‘n b ir bola bor edi. Slyot qatnashchilaridan o ‘n yetti nafar bola «Hurmat belgisi» ordeni bilan mukofotlandi. U lar orasida Kimsanboy Olim jonov ham bor edi. Kimsanboy Ittifoq oqsoqoli Kalinin q o ‘lidan orden olar ekan, prezidium da qarsak chalayotganlar orasida «buyuk dohiy, xalqlar otasi Stalin»ga ko‘zi tushdi. 0 ‘zini tutolmay, h o ‘ngrab yubordi. U Moskvadan qaytib kelganda dadasi y o ‘q edi. Olimjon domla bilan yana yetti o‘qituvchi qamoqqa olingan ekan. U lar nim a gunoh qilgan ekanlar, deb hayron b o ‘l- gan odam lar gazetada bosilgan «M aorifga uya qurgan quzg‘unlan> nomli maqolani o ‘qiganlaridan keyin nima gapligini bildilar. Birov: «Buni qaranglar-a, domla tuppa- tuzuk odam edi, odamning olasi ichida, deganlari bejiz emas ekan», desa, yana birovi: «Puxta niqoblangan, ayyor odam edi», deydi. «Q ing‘ir ishning qiyig‘i qirq yildan keyin ham chiqadi, hushyor bo‘lish kerak, bunaqalardan hali oramizda ko‘p bo‘lishi mumkin», deydiganlar ham b o ‘ldi. Dunyoning ishlari xo‘p qiziq-da, ota - sotqin, bolasi - chin vatanparvar! Kimsanboyni ikki marta tergovga chaqirib, otasi bilan yuzlashtirdilar. Olimjon domla bu ishlarda o ‘g ‘lining ham qo‘li borligini bilmasdi. Yuzma-yuz paytida Kimsanboy aytgan gaplami eshitib, yoqasini ushladi. Tergovchining: «Shu gaplar rostmi? Tasdiqlaysizm i?» degan so‘ro g ‘iga javob bermadi. Peshonasiga shapillatib urib: «E-е, attang, 18 attang! - deya o ‘g ‘lining betiga qarab: - Iloyo juvonm arg b o ‘l! Umring xor-zorlikda o ‘tsin», deb yuziga fotiha tortdi. M oskvadan «Troyka» Olim jon domlani o ‘n besh yilga hukm qilgani to ‘g ‘risida qog‘oz keldi. Oradan sakkiz yil o ‘tdi. K im sanboy yigirm a yoshga to ‘ldi. 1942-yili arm iya safiga chaqirildi. Qishloqlardan frontga ketayotgani ami tantanali kuzatish marosimiga yuzdan ortiq komsomol a ’zolari to ‘plandi. BoMajak jangchilar nomidan «Hurmat belgisi» ordeni nishondori Kimsanboy Olimjonovga so ‘z berildi. - Men hayot-m amot jangiga ketyapman. Xalq dush- manining o ‘g ‘li b o ‘lib emas, asl vatanparvar, dohiy Stalin farzandi b o ‘lib um shga kiraman. Bugundan boshlab familiyam Olimjonov emas Yolqinov b o ‘ldi. K o‘ksimda buyuk Stalin bilan jangga kiraman! - U shunday deb ko‘ylagining yoqasini yechib yubordi. Uning ko‘ksida igna sanchib ishlangan Stalinning surati bor edi. - U lug‘ dohiy jangda menga madadkor b o ‘la d i,- d e b so‘zini tugatdi Kimsanboy. Qarsaklar yangradi. Olqishlardan mast bo‘lgan Kim sanboy ko‘ksini ochgancha tantanavor iljayib turardi... Shu tobda qam oqxonaning kulrang kurtkasiga «ЕЕ3781» raqamini yozar ekanman, ko‘zlarim ga ishonmay, raqam yonidagi fam iliyaga yana bir marta qaradim. Adashmabman. Unga «Kim sanboy Yolqinov» deb yozilgan edi. Boya oftobda yotgan mahbuslarga qarab yum-yum yigMayotgan Olimjon dom la - Kimsanboyning otasi. Kiyi mini yechm ay yotgan, boshi bir tom onga qiyshaygan m a h b u s -s o b iq qahram on pioner Kimsanboy Olim jonov edi. Olim jon dom la o ‘g ‘lini tanidi. Ammo Kimsanboy otasini tanimadi. O radan besh-o‘n kun o ‘tib yangi m ahbuslar karantindan chiqdi. U lam i uchta-to‘rttadan qilib, baraklarga joylash- tirishdi. Ochiq konda portlatilgan ruda xarsanglarini vagon- chalarga ortadigan brigadalarga q o ‘shib yuborishdi. Kim sanboy lagem ing o ‘zida - «zona»da qoldirildi. Chunki uning q o ‘li sinib, qiyshiq bitib qolgan. Yurganda 19 boshi и yoq-bu yoqqa o g ‘ib ketaverardi. K o ‘zi ham xira- lashgan. Oldida turgan odam tuman orasidan k o ‘rinayotganga o ‘xshayveradi. Lekin eshitish qobiliyati juda kuchli. Yangilar kelgandan keyin lagerdagi m ahbuslar hayoti birdan o ‘zgarib ketgandek b o ‘ldi. Hayot hayot ekan-da, m ahbuslar har qanday azob-uqubatlar ichida ham, ertaga ulami dahshatli fojia kutayotganini sezganda ham, yashash tarzini o ‘zgartirmaydi. O g‘ir, ju d a o g ‘ir m ehnatdan toliqib kelib, to ‘rt qoshiqqina suli bo‘tqani yeb olib, barakda o ‘m iga yechinmay yotib orom oladi. N azoratchi m ahbuslam i sanab, barakni ustidan qulflab q o ‘ygandan keyin bir dam gina asil insonlikka qaytgandek b o ‘ladilar. Bu barak ulaming daxlsiz vatani, uyi, hovlisi b o ‘lib tuyuladi. Bunda uyat, jud a uyat latifalar aytiladi. Barak derazalari kulgidan zirillab ketadi. Bunda m ahbuslar xayollariga erk beradi lar. Boshlaridan o ‘tgan voqealam i so‘zlab beradilar. Aytayotgan sarguzashtlari, albatta, y olg‘on gaplar. Hech kim yolg‘on aytyapsan demaydi. Yolg‘on b o ‘lsa ham qiziq b o ‘lsa bas. Biri professom ing o ‘g ‘liman deb Bolshoy teatrning yosh bir raqqosasini y o ‘ldan urganini, juda ozg‘in ekansan, deb ertalab uyidan haydab yuborganini xuddi rost gapdek hayajon bilan aytib beradi. - Shu desangiz, - deb gap boshlaydi yana biri, - SIBLAGdalik paytim da jud a badtarin, johil bir nachalnigim iz b o ‘lardi. Bir k o ‘zi shisha edi. Jahl bilan stolni m ushtlaganda shisha ko‘zi otilib chiqib stolga, undan sakrab yerga tushardi. Shisha ko‘zni k o ‘pchilik bo‘lib izlab, tuproqdan topib, yuvib berardik. Bir kuni ko‘zi otilib yerga tushganda bildirmay bir tepgan edim, ruda olib ketayotgan transportyor lentasiga borib tushdi. Ruda bilan vagonga to ‘kildi. Buni hech kim sezmadi. 0 ‘sha kuni kechgacha 50 kishi ko‘zni qidirishdi. Topilmadi. N achalnik yangi k o ‘z buyurtm a qilish uchun M oskvaga ketdi. Bir oy y o ‘q b o ‘lib ketdi-yu, yangi ko‘z bilan kelguncha otpuskaga chiqqandek yayraganmiz, - deya g ‘um r bilan g ‘irt yolg‘on hikoyasini kula-kula tugatdi. 20 Yana biri «O gonyok» jum alida bosilgan chiroyli bir yigitning suratini qiyib olib, m ashhur kinoaktrisaga oMdim- kuydim deb yozgan xatiga q o ‘shib jo ‘natganini, aktrisadan «ikkinchi bunaqa ahm oqlik qilmang, bu o ‘z erim ning sura- ti-ku» degan javob olganini aytganda, barak ichi bomba portlagandek, kulgidan larzaga tushgandi. Yangilar kelgandan keyin bu kulgilar, bu xil quvnoq suhbatlar barham topgandi. Bunga sabab - yangilar, asosan, «seksotlar», «stukachlar» edi («seksotlar», «stukachlan> m ahbuslar to ‘g ‘risida boshliqlarga yashirincha m a’lumot berib turadiganlar). Yangi kelganlar ichidagi zo ‘ravonlar «mahalliy» zo ‘- ravonlam ing k o ‘zini ochirm ay q o ‘ydi. U lar oshxonaga bo rib, k o ‘pchilik bilan ovqatlangani or qiladilar. Bizning zo ‘ravonlarim iz ularga ovqat tashib, qo‘lini artishga sochiq tutib turadi lar. Qarindoshlaridan posilka olganlar quruq q o ‘l bilan qolaveradilar. Tuqqan onasi pishirib yuborgan tansiq shirinliklar ham o ‘sha zo ‘ravonlam ing nasibasi b o ‘lib qolgandi. Seksotlarni, stukachlarni bir lagerda uzoq ushlab turmas- dilar. U lam ing ayg‘oqchiligi ochilib qolishi bilan boshqa lagerga j o ‘natardilar. A gar jo'natm asalar, m ahbuslar ulami albatta oTdirib yuborardilar. Kimsanboy ham faol seksotlardan edi. Vorkuta lagcrida m ahbuslar uni urib, m a’lum ot yozadigan o ‘ng q o iin i tirsagidan sindirishgan edi. Balxash lagerida orqa miyasining pastiga, qoq ensasiga belkurakning sopi bilan urib, chuqurga tashlab ketishgan. Soqchilar uning dodlagan ovozini eshitib, chuqurdan chiqarib olishgan. Ana shundan keyin uning o ‘ng q o ‘li tirsagidan qotib, boshi goh o ‘ngga, goh chapga o ‘zidan- o ‘zi burilib qoladigan, sog‘ qoTi bilan to ‘g ‘rilab, oldinga qaratib q o ‘ysa, boshi musichaning kallasidek old-orqasiga siltanib, borib-kelaveradigan b o iib qolgandi. lyul oyining oxirlariga borib havo nihoyatda isib ketdi. Daraxtsiz, giyohsiz, tuprog‘iga mis kukuni aralashgan yer qizdirilgan tovadek boMib, kirza botinkaning tag 21 charm idan o ‘tib, oyoqni kuydirardi. M ahbuslar barak- lam ing soya tomonlarida jo n saqlashardi. Terdan shalabbo bo‘lgan kurtkalarini toshlarga, qizigan tuproqqa yozib quritishardi. K o‘pchilikning kurtkasi yuvilaverib, raqamlari o ‘chib ketgandi. Shunday paytlarda m enga ish ko‘payardi. Kiyim ida raqami o ‘chgan m ahbuslam i soqchilar darvozadan chiqarishmas, menga yuborishardi. Olim jon dom la oldim ga kelib, orqa o ‘girib tizzaladi-da, yelkasini tutdi. Yangilar kelgandan beri domla ozib ketdi. Yana besh-olti yosh qarigandek edi. - Domla, yaxshi yuribsizmi? - dedim yelkasiga raqam yozarkanman. - Xudoga shukur, o ‘lmagan qul yashayverarkan. - Shu deyman, domla, yoshingiz ham bir joyga borib qoldi. Kattalarda insof y o ‘q-da. Sizni ishga chiqarm asalar ham boMardi. Domla sergaklandi. Uning ko‘nglidan, nega bunday deyapti, seksot emasm ikan, degan xayol o ‘tdi-yov! - Juda unchalik qari emasman. Bergan nonini oqlab yuribman. Sut ichib og‘zi kuygan odam qatiqni ham puflab ichadi, de- ganlaridek, domlaning ham ko‘p marta og‘zi kuygan ko‘rinadi. Qamoqxonaning «telegrafi» ju da aniq ishlaydi. Q ay si lagerda qandoq voqea yuz bergani uch kunga qolmay ham ma lagerlarga yetib boradi. Qaysi shahar turm asida kim lar yotgani, ular qaysi modda bilan ayblanayotganlari, ular orasida seksotlar bor-yo‘qligini aniq biladilar. Yangilaming k o ‘pchiligi seksot ekani to ‘g ‘risidagi xabar o ‘sha kuniyoq kelgan edi. Olim jon dom la uzoq yillardan beri qamoqda yashab, lager hayotining ming bir chiyrig‘idan o ‘tib, pishib ketgan odam edi. Shuning uchun ham u birov bilan dardlashmas, o ‘z yog‘iga o ‘zi qovrilib yuraverardi. M ahbuslam i konvoylar ishga haydab ketgandan keyin uch ming kishilik lager b o ‘shab qoldi. Mening ertalabki xizmatim ham shu bilan tugadi. 2 2 Endi barakka ketmoqchi b o ‘lib turganimda, kallasini likillatib Kimsanboy keldi. - Birodar, shu ortib qolgan lokni m enga bersangiz. - Lokni nim a qilasiz? - dedim. - Kerak. Yo‘q demang. - Mayli, oling, - dedim lok solingan tunuka bankani uzatib. - R a h m a t,-d e y a orqasiga burilar ekan, sog‘ q o ‘li bilan kallasini barak tom onga to ‘g ‘irlab q o ‘ydi-da, asta keta boshladi. Ajab, Kimsanboy tanib bo‘lmas darajada o‘zgarib ketibdi. Navqiron yoshida yuzlarini ajin qoplabdi. Ko‘z kosalari chuqurlashgan, sochlari to ‘kilib, boshi yalang‘ochlanib qolgandi. Ammo ko‘zlari, ovozi o ‘sha-o‘sha, bolaligidagidek edi. Kunlar chidab bo‘lmas darajada isib ketgan b o ‘lishiga qaramay, u hamon tomogNgacha tugmalari qadalgan kurtkasini terdan bijg‘ib ketgan bo‘lsa ham yechmasdi. U har kuni ertalab qora lak olgani oldimga keladigan bo‘ldi. Shunday kunlaming birida uning kimligini o ‘ziga aytdim. - O tangiz sizga xo‘p bilib ot q o ‘ygan ekan. Qarang, kimligingizni o ‘zingiz ham bilmaysiz. U ning k o ‘zlari olazarak b o iib qoldi. Q o iig a tiralib, o ‘m idan turmoqchi b o ig a n d i, chap q o ii kuchsizlik qilib, yana o iir ib qoldi. - Kimsanboy, mendan yashirm ay q o ‘yaqoling, - dedim bosiqlik bilan. — Ikkovim iz bitta qishloqning bolasi- miz. Kimligingiz kaftimning ch iz ig id e k ayon. Siz Pav lik M orozovning sadoqatli izdoshisiz. Q ‘z otangizni GPUga sotganingiz uchun «Hurmat belgisi ordeni» bilan mukofotlangan Kimsanboy Olimjonovsiz. Sizlami front ga kuzatish m arosim ida qishloq komsomollariga: «Men ko‘ksim da buyuk Stalin bilan jangga kiram an», deb ko‘kragingizdagi Stalin suratini minbarda turib k o ‘rsat- ganingizda men ham bor edim. Sizga qora lok nim a uchun kerakligini bilaman. Stalinning suratini chaplash uchun 23 kerak. Bunaqa qilishning endi foydasi y o ‘q. Saraton issig‘ida terlagan badanga b o ‘yoq yopishmaydi. K o‘chib ketaveradi. Bundan tashqari... - deb unga zimdan nazar tashladim. Boshi o ‘ng tom onga burilib qolgandi. - K o‘ksingizda Stalin borligini zeklar allaqachon bilib olishgan. Yakshanba kuni sizni yechintirib, ko‘kragingizdagi qora lokni kerosin bilan, solyarka bilan, benzin bilan Stalinning surati k o ‘ringuncha ishqalamoqchilar. K obksingizdagi Stalinni ming-ming- lab mahbuslarga k o ‘rsatishm oqchi. Sizga maslahat, x o ‘ja- yiningizga ayting, sizni yo vaqtincha qam ab qo‘ysin, yo boshqa lagerga j o ‘natib yuborsin. Xoinni ogohlantirib to ‘g ‘ri ish qildimmi, bilmadim. Har holda bir qishloqdan b o ‘lganimiz uchun shunday qildimmi, bilmayman. Kimsanboyning kallasi chapdan o‘ngga, o ‘ngdan chapga muttasil borib-kelaverdi. Xuddi tutqanoq tutayotganga o ‘xshardi. U mashaqqat bilan o ‘m idan turib, boshini barak tomonga to‘g ‘irlab qo‘ydi. Baribir boshi yon tomonga silki- naverganidan y o in i ko‘rolmay gandiraklay boshladi. Ikki marta yiqildi. Yana turdi. Ko‘r odamday tusmollab yura boshladi. Unga ham rahmim keldi, ham undan jirkanib ketdim. Ertasiga u qora lok olgani kelmadi. Tushlikka yaqin uchinchi barakda nim adir b o ‘ldi. 0 ‘sha tom onga sanitar yugurib o ‘tdi. Lager kasalxonasining jarrohi - katorjnik Shtokman va zambil ko‘targan ikki sanitar izma-iz o ‘sha yoqqa yugurib ketishdi. Bir ozdan keyin zam bilda qonga belangan Kimsanboyni kasalxonaga olib o ‘tishdi. - K o‘ksiga pichoq sanchibdi, - dedi barak navbat- chisi. - Battar b o ‘lsin! Itga it o ‘limi. M ahbuslar baribir uni tirik q o ‘yishmasdi. Kechqurun ishdan qaytgan Olimjon dom la kasalxona baragi oldida u yoqdan-bu yoqqa asabiy borib-kelib turibdi. Eshik oldida m axorka chekib turgan sanitardan: - Ahvoli qalay? - deb so ‘radim. - Bilmadim, hozircha bir nima deyish qiyn. Pichoq yuragiga bir santimetrcha kirgan. 24 Ertalab sanitar oldimga kelib: - Bemor Yolqinov sizni so ‘rayapti, - dedi. Kimsanboy k o ‘kka boqib yotibdi. O ra-sira ojizgina ingrab q o ‘yadi. Tepasiga borib, ahvolini so ‘radim. Uning hushi joyida edi. Faqat k o ‘p qon ketganidan jud a holsiz, bemajol. - Hamqishloq, yaqinda m uddatingiz tugab uyga keta- siz, - dedi u past tovushda. - Iltimos, dadam qamoqdan qaytib kelgan bo‘lsa, mening uzrimni yetkazing. Gunohini qoni bilan yuvdi, deb ayting. U charchadimi, hartugul ancha paytgacha indamay yotdi. Navbatchi sanitar, kerakli gapni ayta olmayapti, deb o ‘ylab, bizni xoli qoldirib chiqib ketdi. - Bu dunyoning azob lari dan qutulishimga sanoqli soatlar qolgan. Sizdan o ‘tinib so ‘rayman, Shtokmanga ayting, jonim uzilishi bilan tanam sovimay, jasadim qotmay turib ko‘ksimdagi Stalin suratini terim bilan shilib olsin. Fashistlam ing konslagerida o ‘liklarning terisini shilishda Shtokman assistentlik qilgan. Qandoq qilishni yaxshi biladi. U dunyoga ham Stalin bilan ketmay. U bilan bitta qabrda yotgulik qilmasin. U ning bu gapi iltimos em as, vasiyat edi. - Xotirjam boMing, albatta a y ta m a n ,-d e b unga v a’da berdim. Fashistlam ing konslagerida Kimsanboy Yolqinov o ‘lik- xonaga qorovul b o ig a n deb eshitgan edim. O ig a n asirlami tikanli sim bilan o ‘ralgan joyga sarjinga o ‘xshatib taxlab q o ‘yganlar. Qish chillasida o iik la r toshdek qotib, muzlab qoladi. U lam ing o g izlarid ag i tilla tishlarini o lg irla r qoqib ketmasin, deb q o ‘riqlashardi. Badanida yara-chaqasi yo‘q o iik la m i ichkariga, issiqxonaga olib kirganlarida muz erib, m urdalam ing badani yum shab qoladi. Shundan keyin terisini shilish oson b o ia d i. Bu terilardan tannoz xonimlarga sumkachalar, tanga-chaqa solinadigan hamyonchalar, qayish- lar yasashardi. B a’zan yorilgan barabanlarga ham qoplashar edi. 25 Kimsanboyning oldidan chiqib, jarroh Shtokmanning xonasiga kirdim. Yolqinovning vasiyatini unga aytdim. Shtokman bosh chayqadi. - Buni hatto xayolingizga keltirmang. U m rim da bu- naqa ish qilmaganman. Ammo qilm agan ishimni zo ‘rlab bo‘ynim ga qo‘yib, otuvga hukm qilishgandi. Keyin otuv hukmini yigirma yillik katorgaga almashtirishdi. Kechirasiz, у ana boshqatdan otuvga hukm etilishni istamayman! Shu bilan Shtokman gapni qisqa qildi-yu, meni xonasidan chiqarib yubordi. Ertalab borganim da sanitar Yolqinovning sahar paytida jon berganini aytdi. Ichkariga kirib murdani ko‘rmoqchi b o ‘ldim. Ikki sanitar uning ustidagi choyshabni ochib, Stalinning suratini tom osha qilishayotgan ekan. Pichoq Stalinning chap ko‘zidan sal pastrog‘iga sanchilgan edi. «D ohiy»ning surati shu qadar m ahorat bilan ishlangan ediki, xuddi tirikka o ‘xshab k o ‘rinardi. Ajab, o ‘lik tanada tirik Stalinning surati. M endan oldin Olimjon domla kelib, m urdaga uzoq tikilib o ‘tirganini, o ‘pkasini bosolmay o ‘kirib y ig ‘laganini aytib berishdi. Qaytib chiqqanim da dom la eshik kesakisiga boshini tirab, holsiz bir alpozda turardi. - Domla, bir musulm onning bolasi olamdan o ‘tdi, - dedim. - Shunga janoza o ‘qitsak b o ia rm id i? Domla indamadi. Uzoq sukutdan so‘ng: - Unga janoza lozim emas, - dedi. - K o ‘kragida kofiming surati bor. Endi u bejanoza, bekafan k o ‘miladi. U shunday dedi-yu, gandiraklab-gandiraklab, barak or- qasiga o ‘tib ketdi. «Dohiy» Stalinning jasadi tuproqqa ko‘milmadi. Uni ichiga poxol tiqib, m avzoleyga - ustozi Lenin yoniga yotqizib q o ‘ydilar. Bu yerda esa u bir xoinning badaniga yopishib, atigi bitta murda arang sig‘adigan go‘riga sherik b o iib yotibdi. Shu bilan ichimizdan chiqqan xoinning jirkanch umri yakun topdi. 2 6 B O R S A K E L M A S D A R V O Z A S I «Shahidlar xotirasi» maydonidagi g 'amgin o'ylar Bu v a ta n q a n d a y v a ta n d ir, h a r g o ‘sh a sid a tu rm a la r, Q o ‘n g an i b ir y e r to p o lm ay , o sm o n d a y ig ‘la r tu rn a la r. («Xalq dushmani» ning qizi yig 'lab aytgan qo ‘shiqdan) P rezidentim iz Islom Karimov irodasi bilan Ь аф о qilinayotgan «Shahidlar xotirasi» yodgorlik majmuyi bugun- erta tantanali vaziyatda ochiladi. Har bir terilgan g ‘ishtga, har bir chekilgan naqshga ziyoratchilam ing ko‘z yoshlari tomadi. O dam lar bu yerga shodon qo‘shiqlar kuylash uchun emas, o ‘ynab-kulish uchun emas, azob-uqubatlarda zor-zor qaqshab jo n bergan jigarlarining ruhlari bilan yuzm a-yuz boMgani keladilar. 0 ‘yga toladilar, sog‘inchdan pora-pora b o ‘lgan yuraklarini b o ‘shatgani keladilar. Bunda buyuk bir sukunat hukmron. Bu yerda xotira, bu yerda xayollar, o ‘ksiklik, yetimlik iztiroblari, sog‘inch hukmron... M aydon yonboshidagi temiryoMdan guldirab, qichqirib shumshuk poyezd o ‘tadi, baland, salobatli ko‘prik tagiga bosh suqib so ‘ngsiz, poyonsiz tem ir izlardan bobolarimizni olib ketgan yoqlarga, borsa kelmas Sibir tomon y o ‘l oladi. Bu y o ‘ldan yopiq vagonlarda yuz minglab yurtdoshlarimiz qon qaqshab o ‘tganlar. Qaytmaganlar. Bolaligim ning bir b o ‘lagi shu yerda, hozir biz «Shahidlar xotirasi» yodgorlik majmuyi deb atayotgan joyning xuddi o ‘zginasida o ‘tgan. O dam lar «Alvasti ko‘prik» deb nom qo‘ygan ko‘prik tagidan tinimsiz poyezd o ‘tardi. 27 Onamning singlisi, katta xolamning bog‘i shu yerda edi. Bog‘ning bir tomoni «Alvasti ko‘prik»ka, bir tomoni Sabzavotchilik tajriba stansiyasiga, etagi temiryo‘lga tutash edi. Bu joylar kechalari ju d a vahimali, q o ‘rqinchli b o ‘lardi. K o‘prik tagida ajinalar bor, deb tunda ko‘prikdan deyar- li odam o ‘tmasdi. Bu joylarga hali elektr kelmagan, atrofda m ilt etgan bir nur k o ‘rinmasdi. B a'zan m ahallaga GPU odami kelib, oqsoqolga nima- lam idir tushuntirardi. Oqsoqol esa uyma-uy yurib, qorong‘i tushgandan keyin k o ‘chaga chiqmasliklarini, bolalam i ham uyda ushlab turishlarini tayinlardi. Biz bolalar baribir qochib chiqib ketardik. Bilamiz, GPU odami bekorga kelmagan. Butalar orasiga yashirinib, temiryoMning naryog‘idagi «Najas tepa»ga qarab, pusib o ‘tirardik. Tem iryo‘l b o ‘ylab miltiq ko‘targan soqchilar u yoqdan-bu yoqqa borib-kelib turardilar. Boshliqlari kam ariga to ‘pponcha tiqqan qorovulboshi ulardan xabar olib turardi. Bunday paytda «Alvasti k o ‘prik»dan birovni o ‘tkazishmasdi. Tun yarmidan oqqanida ko‘prikdan usti berk yuk mashinasi o ‘tadi. Chap tom onga burilib, «Najas tepa» oldidagi o ‘ngir yonida to ‘xtaydi. Undan q o ‘li bog‘langan besh-olti kishini tushirishadi. Ruscha so ‘kishlar baralla eshitilib turadi. QorongMda hech narsa k o ‘rinmaydi. Buta shoxlari orasidan mashina chirogN arang ko‘rinadi. Birdan m ashina farasi d o ‘nglikni yoritib yuboradi. Buta shoxlari orasidan o ‘sha tarafga tikilib qaraymiz. Q o‘li bog‘liq yetti kishi qator turibdi. Ulardan o ‘n besh metrlar uzoqlikda soqchilar yelkadan miltiqlarini olib shay boTib turishibdi. Zatvorlam ing sharaqlagani eshitiladi. Boshliq «ot!» degan buyruq beradi. Yetti miltiqdan baravar o ‘q uziladi. Q o‘li bogTiqlardan ikki-uchtasi yiqiladi. Dod-faryodlar, ingrash tovushlari eshitiladi. Miltiqli kishilar yiqilmay tik turgancha chayqalayotgan yaradorlarga yana o ‘q uzadilar. O tilganlam ing ovozi tinadi. 2 8 Xolam ning o ‘g ‘li N e’matilla, dushm anlam i otishdi, dedi. M en esa dag‘-dag‘ titrayman. Uning bilagiga osilib, yur, ketaylik, deb qistayman. Jim tur, bilib qoladi, deb meni jerkib tashlaydi u. Q orong‘i kechani sukunat bosdi. Birozdan keyin o‘sha joydan chang ko‘tarildi. Pastga tashlanayotgan tuproq chang- lari m ashina farasining o ‘tkir nurida pastak bulutdek aniq k o ‘rinib turadi. Tem iryo‘1 shpallari ustida u yoqdan-bu yoqqa yurib turgan soqchilar yuqoriga chiqib ketishdi. M ashina chirog‘i goh daraxt uchlarini, goh pastak tom lam i yoritib, orqaga burildi. Keyin «Alvasti ko‘prik» tepasiga chiqib, shahar tom on shitob bilan ketdi. O rqaga qaytyapmiz. Yettinchi lampa yonib turgan q o ‘sh- nim izning yo‘lagida to ‘rt kishi bosh eggancha sukut saq- lashardi. D uradgor amaki hozirgina shahid boMganlar ruhiga Q u r’on tilovat qilardi. U oyatlam i shunday hazin o ‘qirdiki, beixtiyor y ig ia b yuborging keladi. Zim iston jim ligida qorining ovozi goh baland, goh past suzib yuradi. A na shu voqeadan keyin xolam ning b o g ‘iga ju d a kam boradigan b o ‘ldim. K eyinchalik to ‘ygam i, m a’rakagami borganim da, k o ‘prikka chiqib, tem ir izlariga qarab o ‘yga tolam an. Tagidan tinim siz poyezd o ‘taverganidan, paravoz tutuni qoraytirgan, qurum ga to ‘lgan k o ‘prik tagiga qaraym an. M ana shu k o ‘prik tagidan poyezd meni ham olib ketgan. 0 ‘shanda nim alam i o ‘ylagandim? Bilmayman. M eni shuur tark etgan, butun vujudim karaxt b o ‘lib qolgan edi... Eshik o ‘mi to ‘r sim bilan qoplangan to ‘rt kishilik kupega ко ‘ ф а -to‘shaklari-yu oziq-ovqatlari bilan yigir ma yetti kishi tiqishtirilgan. Qani endi, qimirlab boT- sa! Birining oyog‘i birining boshida, birining boshi boshqasining qo‘ltig‘ida qisilib qolgan. Pastda qolganlari buk- chayib, bellaridan bosayotganlami arang ko‘tarib turardilar. 2 9 Birov birovni tanimaydi. Bir-birini o ‘rischalab, bolo- xonador qilib so‘kishdan b o ia k gap y o ‘q. Oyoq ostida qolib ketgan mahbus bor ovozi bilan qichqira boshladi. Soqchi yigit qafas eshigini ochib, uni sug‘urib oldi. Hamon dodlayotgan mahbusning chap q o iin i qo‘ltig‘idan o ‘tkazdi, o ‘ng qo‘lini yelkasidan oshirib, ikkala q o iin i bir-biriga tortib yaqinlashtirdi. Keyin ikki bilagiga avtomat kishanini soldi. Har qanday bardoshli odam bu xil azobga chidayolmasdi. Ikkala q o i beixtiyor orqaga tortiladi. Tortilganda avtomat kishan bilak suyaklarini sindirib yuborgudek qisadi. Qani endi, bu azobga chidab b o is a ! M ahbus ingrar, vahshiy bir ovozda b o ‘kirardi. Yerga dumalab dodlardi. Soqchilar unga parvo qilmaydilar. Aksincha, bittasi, b o ‘kirm a fashist, deb uning biqiniga ikki marta bor kuchi bilan tepdi. A na shundan keyin u hushidan ketdi. O voz chiqarm ay q o ‘ydi. Butun umrini qam oqlarda o ik a zg an , Sho‘ro hukumatining jam i qamoqxonalarini ko‘rgan ashaddiy, zo ‘ravon blatnoylar ham pusib qolishdi. Soqchi hushidan ketgan mahbusning betiga suv sepib, chala o i i k holda sudrab, yana qafasga tiqdi. Q o‘shni qafaslardagi g ‘ovur-g‘uvur ham tindi. Odamlar y o i a z o b i - g o ‘r azobi, deydilar. G o‘r azobi nim a ekan? Jahannam azobi nim a ekan? Bu xil azoblarga inson bolasi hali nom topmagan. Baxtsiz insonlam i k o ‘raverib beti qotib ketgan soqchilar uchun bular odammi yoki g o ‘shtga topshirish uchun kushxonaga olib ketilayotgan molmi, baribir edi. Vagon ichida uzoq vaqt y o ‘lni ko‘rmay ketayotganingda avvaliga old tomonga qarab ketayotganingni bilasan. Bir muddat mudrab ko‘z ochganingda poyezd orqaga qarab ketayotganga o ‘xshayveradi. Shunday paytlarda senda qadrdon yurtimga qaytib ketyapman, degan bir ilinj paydo boMadi. Poyezd hech qayerda to ‘xtamasdi. Siyosiy mahbuslami olib ketayotgan eshelonga stansiyalarda alohida «hurmat» bilan yo‘l b o ‘shatib berishardi. 30 Bir katta stansiyada - menimcha, O lm aota stansiyasi bo‘lsa kerak, uzoq turib qoldik. Ikki ofitser va to ‘rt-beshta soldat y o ‘lakda paydo b o id i. K atta papka qo‘ltiqlab olgan ofitser qo‘lidagi ro ‘yxatga qarab, m ahbuslam i nomma-nom chaqira boshladi. - Nomi chiqqanlar yuk lari bilan y o ia k k a chiqsin, - deb buyruq berdi u. Ikki soatlar chamasi vaqt ichida vagon yengillab qoldi. Bizning qafasdan o ‘n to ‘qqiz kishi k o ‘rpasini k o ‘tarib chiqib ketdi. Ofitser: - Shirimbetov, yuking bilan chiq! - deb buyruq berdi. Shirim betov tunov kuni q o iig a kishan solingan, soqchidan tepki yegan mahbus edi. U hali ham hushiga kelmay, ikki bukchaygancha m ahbuslam ing oyog‘i ostida yotardi. Ofitser uni yana ikki m arta chaqirdi. Ammo Shirimbetovdan sado chiqmasdi. Ikki soqchi uni sudrab olib chiqmoqchi bo‘ldi. Shirim betov o ‘lgan, tanasi ham allaqachon sovib b o ig a n edi. U qachon o ig a n , hech kim bilmasdi. Uni ikki soqchi ko‘tarib, y o ‘lakka olib chiqdi. U nga kishan solishganda azbaroyi tiqilinchda orqamga burilib unga qarayolmagan edim. Uning yuziga endi ko‘zim tushdi. 0 ‘n yetti-o‘n sakkiz yoshlardagi hali murti chiqmagan qoraqalpoq bolasi edi. Shirim betov bukchaygancha, oyoqlari bukilgancha qotib qolgan edi. Haligacha ochiq turgan ko‘zlarida nur so‘ngan. Cheksiz alam, iztirob, nafrat aks etgan bu ko‘zlar endi loqayd, hech qanday m a’no anglatmas edi. Qafasda yetti kishi qoldik. Yonimizdagi b o ‘shab qolgan qafasga bizdan yana uch kishini opchiqib ketishdi. Endi bizga joy bemalol bo‘lib qoldi. Sheriklarimizdan biri Shinjonning G ‘ulja shahridan 0 ‘rta Osiyo davlat universitetiga o ‘qishga kelgan, josuslikda ayblanib, «Troyka» tomonidan o ‘n yil muddatga hukm qilingan Qodirxon degan uyg‘ur yigiti edi. Yana biri yoshi yetmishlardan oshgan soqov. Qay millatga mansubligini so‘rab bilolmadik. Kar-soqovlar o ‘rtasida sovetlarga qarshi tashviqot 31 yuritgani uchun qamalgan, barmoqlarini bukib ko‘rsatishicha o ‘n besh yilga hukm qilingan ashaddiy «dushman» ekan. Yana biri qaysidir rayon gazetasining m uharriri, raykom byurosining a ’zosi b o ‘lgan. Plenum da uchinchi sekretar- likka tavsiya qilingan, rayonda suyug‘oyoqligi bilan nom chiqargan ayolga qarshi ovoz bergan. Eri rus b o ‘lgani uchun yoqlab ovoz berm agansan, deb m illatchilikda ayblashgan. Yetti yil m uddatga ozodlikdan m ahrum qilingan. Q am oqxonada z o ‘ravon blatnoylar o g ‘zidan to ‘rtta tilla tishini qoqib olganlar, m ilklari lunjlari shishib ketgan. Yigirm a besh yoshlardagi A bdulla G ‘apporov degan chiroyli bir yigit edi. Poyezd ilgarilab borardi. Ne manzil-u, ne marohillardan o ‘tmadik. Bu qafas-vagon uylarga kim lar chiqmadi-yu, kim lar tushmadi. Butun sho‘ro zam inining qon tomiridek taralgan tem ir izlar bo‘ylab sudralgan «Baxtsizlar uyi»da buguni qorong‘u, ertasi nom a’lum ZEK deb atalmish jism oniy shaxslar sarson-sargardon kezardi. Lagerga kelganimdan keyingina «qonuniy» mahbus maqomiga ega bo‘ldim. Shu kundan boshlab zek nomini oldim. Bu joyda yigirma yillab raqam bilan atalgan va o ‘z nomini unutib yuborganlar k o ‘p edi. Ular kimliklarini uylaridan to ‘rt-besh yilda bir keladigan posilka qutisi ustidagi yozuvdan bilardilar. Lagerimizning tepasiga tikanli sim qadalgan, o ‘rtasi yoMakli ikki tosh devor ayollar boMimidan ajratib turardi. Shu qo‘sh devor orqasidagi mahbus ayollam ing baqirish- chaqirishlari, q o ‘shiqlari, y ig ‘ilari, qarg‘ishlari aniq eshi- tilardi. Yillab ayol ko‘rmagan m ahbuslar bu ovozlardan qiyqirib yuborardilar. B a’zan o ‘sha tom ondan shamol es- ganda ayol hidiga qorishgan havodan to ‘yib-to‘yib nafas olardilar. Karantin muddatini o ‘tab b o ig a n kunim ning ertasi, meni lager b o sh lig in in g yordamchisi chaqirtirdi. 32 - Yozuvchimisan? Endi kasbingni o ‘zgartirishingga to ‘g ‘- ri keladi. M uhim topshiriqni bajarasan. Qanday topshiriq ekanini zonadan tashqariga chiqqanda bilasan. - Qani, marsh! - dedi u istehzoli kulib. - Yozuvchi emish, hozir kim ko‘p, yozuvchi ko‘p. G o‘rkov kam, bildingmi? Soqchi meni ergashtirib tashqariga olib chiqib, keksa qozoq nazoratchiga topshirdi. Boshliq yordamchisi bu bo‘shashgan yozuvchi qayoqqa qochardi, deb o ‘ylagan bo‘lishi kerakki, beshotami arang ko‘taradigan nazoratchiga meni topshirgan. Shtab oldida oq xalat kiygan itxona veterinari irkitgina chol bir q o ‘lida belkurak, bir q o iid a qog‘oz qop ushlab kutib turardi. - Shuni qabristonga oborib ko‘mib kelasan. Q og‘oz qopda yigirma kilocha keladigan muzdek bir narsa bor edi. Olisda mahbuslar qabristoni ko‘rinib turardi. Yelkamda belkurak, q o iim d a o g ‘ir qog‘oz qop, orqamda beshotar ko‘targan nazoratchi yetovida yo‘lga tushdim. Qandoq kunlarga qoldim, deym an o ‘zim ga o ‘zim. Q ab ristonga yetib kelganimdan keyin qopni ochdim. Och- dim-u, miyamga chaqin urgandek b o ‘ldi. Q opda nemis ovcharkasining muzlatilgan m urdasi bor edi. B o‘shashib, xarsang ustiga o ‘tirib qoldim. Nazoratchi m axorka tutatib, olis-olislarga tikilib o ‘tiribdi. C ho‘l nihoyatda befayz, odam bolasini yutaman, deyotganga o ‘xshardi. Qozoqlar bu joyni bekorga «Petpak dala» (Badbaxt dala) deb atamagan. Mis kukunlaridan zanglagan cho‘l yashil tusga kirgan. Olisda adashgan yolg‘iz tuya qim irlamay turibdi. Sarobda uning aksi, xuddi chayqalgan hovuzda ко‘rinayotgandek goh cho‘kib, goh paydo bo‘ladi. Ikki soatcha urinib, toshloq yerda bir yarim burma bolish sig‘adigan go‘r qazidim. - 0 ‘tir, damingni ol, - dedi nazoratchi. - Ne yeming bolasisan? - deb so‘radi. Unga, toshkentlikman, deb javob qildim. 3 - 5 . A h m a d 33 - Tashkent ulkan qala, A stana qala, - dedi. Qopdan itning qotib qolgan o ‘ligini olib, tuproq ustiga qo‘ydim. - Bu it generalim izning iti. Qochgan m ahbuslam i tutishda bunga teng keladigan it topilmasdi. Lagerdan qochgan bir mahbus uni lorn bilan urib, o ‘ldirib q o ‘ygan. Ablah, haligacha qoMga tushgani y o ‘q. General M oskva kasalxonasida operatsiya b o ig a n . Hali-beri kelmas emish. Boshliqlarim iz itning o ig a n in i telefonda aytib, undan ko‘ngil so ia sh d i. « K o iin a rli joyga k o ‘minglar, borganimda o ‘zim unga yodgorlik o ‘m ataman» degan telegram m a keldi. Bechora befarzand edi. Shu it bilan ovunardi. Endi unga qiyin b o id i. - Itmi yo generalning o ‘zi befarzandm i? - deym an ki- noya bilan. Nazoratchi, tiling qursin, zahargina ekan, dedi gapim malol kelganidan. Ahvolimdan, qilayotgan ishim dan o ‘z-o‘zim ga xo‘rligim keldi. A zizning boshi yerda, itning boshi mis tovoqda, deb shuni aytsalar kerak-da. Necha ming odam xor-zorlikda mis konlarida o ‘pkasi zanglab jo n beryapti. U lam ing qadri shu itchalik y o ‘q. Bunda generallar, polkovniklar am aldom ing o ig a n itiga motam tutadilar. Egasiga ham dardlik izhor qiladilar. Itni k o ‘mib orqaga qaytyapmiz. - Juda yuzaga k o ‘mding, ch iro g im . Tunda qashqirlar tuproqni timdalab ochib, itni yeb ketadilar. Tuproq ustiga o g irro q tosh bostirib q o ‘yish kerak edi. Bu ishing uchun general seni sog‘ q o ‘ymas-ov. Oradan ikki haftacha vaqt o ‘tib, nazoratchi m enga bir «xushxabar» yetkazdi. Generalni Kislovodsk sanatoriysida birov palatada so ‘yib ketibdi. Bu ishni lagerdan qochganda itni o id irg a n mahbus qilgan b o iish i kerak, deb gumon qilishayotgan emish. Butun nafratimni hazilga qorishtirib dedim: 34 - OMigini shu yerga olib kelishsa, itining yoniga o ‘zim yaxshilab k o ‘mib q o ‘yardim. Tepasiga «Bu g o ‘rda ikkita it yotibdi» degan lavha q o ‘yardik. Nazoratchi sergaklandi. - Sen bolaga o ‘n yil kamlik qilayotganga o ‘xshaydi. Bu gaping uchun yana o ‘n yil q o ‘shib qo‘yishlarini bilasanmi?! O g‘zingga ehtiyot b o ‘l. Eshitsa seksotlar darrov sotadi. Aytgancha, ko‘mib kelgan itimizni o ‘sha kechasiyoq sho- qollar yeb ketibdi. B izning barakda o ‘n yil m uddatini o ‘tab b o ‘lgan, bugun-erta ozodlikka chiqishni sabrsizlik bilan kutayotgan D adajon degan andijonlik kishi bo r edi. U bilan k o ‘p gaplashardik. U m eni pochcha, deb atardi. U ertadan kechgacha g ‘im irsib, ketishga tayyorlanardi. Yo‘lda kiyib ketish uchun o ‘ziga brezent q o ‘lqopdan shippak tikdi. Xom surp choyshabdan k o ‘ylak tikdirdi. Y ashiklardan k o ‘chirib olgan fanerdan chem odan yasadi. B olalarining oldiga quruq borm asin, deb barakdagi biz m ahbuslar baholi qudrat bir s o ‘m dan, ikki s o ‘m dan pul to ‘plab, c h o ‘ntag iga solib q o ‘ydik. - Pochcha, - derdi ajib entikish bilan u. - Albatta Tosh- kentga tushib o ‘taman. Saidaxonga sizdan salom yetka- zaman. Andijonga borganim da hovlilariga kirib, onalariga ham salomingizni yetkazaman. Dadajon o ‘n yillik azob-uqubatlar yukini yelkasidan tu- shirib, ozodlik ostonasida entikib-entikib turardi. N ihoyat uni maxsus b o ‘lim vakili chaqirdi. Q ‘n besh chog‘li mahbus uni kuzatib chiqdik. Dadajon qushdek yengil bo‘lib, ichkariga kirib ketdi. H ozir u chiqadi. Uni bag‘rimizga bosib, erkinlik bilan qutlaymiz. Besh minut o ‘tmay, u yelkasida o g ‘ir tosh k o ‘tarib kelayotganday bukchayib chiqdi. N im a boTdi, deb undan so‘raymiz. U gapirolmas, tili tanglayiga yopishib qolgandek entikardi. U zo ‘rg ‘a «yana besh yil» deya oldi, xolos. 35 Troyka - maxsus kengash (osoboe soveshanie) hukm qilgan mahbus muddatini о ‘tab ham qutulolmasdi. Maxsus kengash qarori abadiy qamoq jazosi bilan teng edi. Dadajon adoyi tamom b o id i. Bukchayib, bir oyda soch- lari oppoq paxtadek b o iib qoldi. Ellik birinchi yilning oktabri oyoqlab qolgan. Aytish- laricha, bu joylarning qishi qattiq b o ia d i. H ozirdanoq ochiqda qolgan idishlardagi suvlam ing betini piyoz p o ‘s- tidek muz qoplaydi. Ertangi kun hech qanday yaxshilik v a’da qilm aydigan kuz kechalari naqadar hazin, naqadar o g ‘ir. Istiqbolda biron yilt etgan nur k o ‘rinm aydigan sovuq oqshom larda o ‘zingni o id irg in g keladi. Meni ham «osoboe soveshanie» o ‘n yilga hukm qilgan. Endi bir yarim yili o ‘tdi. O ldinda yana sakkiz yildan ortiq qora kunlar... Yashagim kelmay qoldi, k o ‘ngilni k o iarad ig an , yashash- ga undaydigan biron gap tilimga kelmaydi. Bu oqshom uxlamay, Saidaxonga xat yozyapman. «Saidaxon, salom! Boshingizga tushayotgan ko‘rguliklardan xabarim bor. Sizni qiyin-qistovlarga olishayotganini eshitdim. Iltimos, shulam ing gapiga kiring. Yo‘qsa juvonm arg b o iib ketasiz. Qamoqdan qachon chiqishi n o m a iu m b o ig a n odam uchun ko‘pam o ‘zingizni qiynamang. «Erimdan kechdim» deb yozib bering. O ia y agar, xafa b o im ay m an . Siz yashashingiz, ijod qilishingiz kerak. Shuncha azoblarga chidayapm anm i, bunga ham chidayman. Umuman olganda, o ‘zim ning ham yashagim kelmay qoldi. Siz ozod qush edingiz, menga tegib, qafasga tushdingiz. Shu qafas eshigini bugundan boshlab ochib yuborishga qaror qildim. Men to ‘g ‘rim da o ‘ylamang. Meni y o ‘q deb biling, Sizning yaxshiliklaringizni, atigi besh oygina yashagan totli kunlarimiz xotirasini o ‘zim bilan olib ketaman. 3 6 Xayr. Qandoqki gunohlarim b o ‘lsa, bariga tavba qildim. Xayr. Said Ahmad. 1951-yil, 21-oktabr». X atni qozoq nazoratchisiga berib, vagon pochtasi qutisiga tashlashni iltimos qildim. Ellik ikkinchi yilning 24-yanvarida Saidaxondan xat keldi. Gina-yu ta’nalarga to ‘lgan xatni o ‘qirkanm an, o ‘ksib- o ‘ksib y ig iad im . Bu qam alganim dan beri ikkinchi marta yig ‘lashim edi. Bir o g iz so ‘z, birgina og‘iz so ‘z yurak-bag‘rimni alg ‘ov- d alg‘ov qilgan, ich-ichim dan k o ‘z yoshlarim ni mijjalarim ga olib chiqqandi. «Sizga kiyim-bosh olib qo‘ydim», degan edi Saidaxon o ‘shanda. 0 ‘ylab qarasam , shu paytgacha hech kim menga m ehribonchilik qilmagan ekan. G o‘dak paytimda, esimni tanim ayoq o ‘z tashvishimni o ‘zim tortgan ekanman. Birov m enga manavini yeb ol dem agan, birov menga manavini ol, deb bir so ‘m bermagan ekan. «Sizga kiyim -bosh olib qo‘ydim...» Bu so‘z g ‘oyibdan kelgan ilohiy bir so ‘z edi. Bu so ‘z butun vujud-vujudim ga singib ketgan issiq yoqimli so‘z edi. M ana, endi bu xat butun hayotimni siltab tashladi. «...Behuda xayollarga bormang. Siz nim a b o isa n g iz men ham shunday bo‘laman. Hech qanday qiyin-qistovlar meni sizdan ajratolmaydi. Yashasak birga yashaym iz, o ‘lsak birga o ‘lamiz. Siz bunaqa irodasiz odam emasdingiz-ku, nim a bo‘ldi? Chidang, ayol boshim bilan men chidayapman-ku! Hali oldimizda, eh-he, qancha yaxshi kunlar bor. Uylar quramiz, bog‘lar qilamiz. Endi xatni kulib-kulib yozing, xo‘pmi? Xayr. Sizga ham isha va yana ham isha sadoqat bilan Saida. 1951-yil 30-dekabr. Sizni kirib kelayotgan yangi 1952-yil bilan tabriklayman. Iloyo 53-yilni birga kutish nasib qilsin. 37 ILOVA: X abaringiz bor, meni soyuzdan o ‘chirishgan. Agar eringizdan kechsangiz yana soyuzga qaytarib olamiz, de- yishdi. Men gapimdan qaytmayman, deb javob qildim». Goh kulib, goh yig‘lab, ellik ikkinchi yilni ham o ‘tkazdik. M ahbuslar har bir bayramni yosh bolalardek sabrsizlik bilan kutishadi. Bayramda albatta am nistiya b o ‘ladi, deb umid qiladilar. Bayram o ‘tgach, havosi chiqib ketgan pufakdek bo‘shashib qoladilar va b o ‘lg ‘usi bayram dan um idvor b o iib yashaydilar. Ellik uchinchi yilning bahori ham keldi. Bu bahor m am lakatning siyosiy hayotini butunlay o ‘zgartirib tashladi. STALIN 0 ‘LDI! B utun m am lakat m otam da. Radio kuni bilan o g ‘ir, yu rak lam i o ‘rtovchi hazin kuylar eshittiryapti. M arkazning b u y ru g i bilan «dohiy» Stalin mavzoleyga q o ‘yilayotganda Sovet m am lakatining jam iki hududlarida poyezdlar, kemalar, m ashinalar - ham m a transport vositalari kelgan joylarida tek qotadilar. Zavodlardagi stanoklar to ‘xta- tiladi. M amlakatning ikki yuz milliondan ortiq fuqarosi tik turib, sukut saqlaydi. Lagerimiz boshliqlari jam i m ahbuslam i to ‘rt qator qilib safga tizdilar. Ikki mingdan ortiq mahbus tik turibdi. Soqchilar boshlig‘i, lager boshlig‘ining yordam chisi, nazoratchilar nim anidir kutishyapti. Boshliq bilagidagi soatga tez-tez qarab q o ‘yadi. Radioda Kreml soatining jarangi eshitildi. - A ziz fuqarolar, aziz fuqarolar, diqqat, diqqat! Bir minut tik turib sukut saqlansin! Shundan keyin sukunat boshlandi. Butun mamlakat motam sukunatiga g ‘arq boTgan. Q o‘sh devor orqasidagi ayollar zonasida quvnoq qo‘shiq yangradi. Yuzlab ayollar q o ‘shiqqa j o ‘r b o ‘lishdi. Ketm a-ket sho‘x laparlar biri biriga ulanib ketaverdi. 38 Tikanli sim naryog‘ida buyuk motam, beri yog‘ida bayram boTayotgandek edi. Erkaklar zonasidagi m ahbuslar o ‘rinlaridan turmadilar. Ulami soldatlar miltiq q o ‘ndog‘i bilan ursalar ham o ‘tira- verdilar. Ayollar zonasida erkaklar sha’niga ta ’nalar yog‘ilardi. — Erkakmisanlar, senlam i Stalin pichib q o ‘ygan. Erkak b o ‘lsalaring boshla q o ‘shiqni. Bugun aytmasang, qachon aytasan shodlik q o ‘shig‘ini! Shu gapdan keyin o ‘tirmay tik turganlar ham o ‘tirib olishdi. U lam i d o ‘q-po‘pisa bilan ham o ‘rinlaridan turg‘izib boTmadi. Chap tom ondan ju r ’atsizgina boshlangan qo‘- shiqqa boshqalar ham asta-sekin qo‘shila boshladilar. Ikki ming mahbus «Brodyaga Baykal pereexal» degan qo‘shiqni ayta boshladi. Bu qo‘shiqni mamlakatdagi jam i lagerlarda m ahbuslar dard bilan, mung bilan xonish qilardilar. M ahbuslar M oskvaning «Sentralka» deb atalgan qa- m oqxonasi to ‘g ‘risidagi q o ‘shiqni boshlashdi. Q o‘shiqda «Sentralka, sentralka, sening qalin devorlaring orasida mening yoshligim, mening talantim qurbon b o id i» , deb kuylanardi. Ukrain, belorus m ahbuslar «G opak»ka raqs tushib ketdi lar. K avkazliklar «Lezginka»ga o ‘ynardilar. O iirg a n ikki m ing mahbus barobar «Assa», «Assa» deb chapak chalardi. 0 ‘zbeklar «Andijon polka»sini boshladilar. Bu yerda «mayda millat» deb atalgan o ‘zbeg-u qozoqlar, q irg iz -u turkmanlar ham raqsga tushib ketdi lar. Soqchilar b o s h lig i o ‘yinni to ‘xtatm oqchi b o iib , havoga avtom atdan uch m arta o ‘q uzdi. B aribir o ‘yin to ‘xtamadi. D evom ing n a riy o g id a n , balli, balli, yigitlar, degan tovushlar kela boshladi. M en ham qiziqib ketib, o ‘m im dan turdim -u, ichim da m in g illa b «Tanovar»ga o ‘ynay boshladim. Q am oqxona b o sh lig in in g yordamchisi meni o ‘yindan to ‘xtatdi. 3 9 - Senga nim a b o ‘ldi? Sen axir yozuvchisan, bularni to ‘xtatishim izga yordam berishing kerak. - M en yozuvchi emasman, it k o ‘madigan g o ‘rkovman. Shunday dedim-u, o ‘tirib olganlar orasida ming xil muqom bilan o ‘ynayverdim. 0 ‘tirib olganlar baravar qarsak chalardi lar. «Dohiy» Stalin hurmatiga bildirilgan bir m inutlik sukut lagerimizda ana shunday tantanali vaziyatda o ‘tgan edi. * * * Xayollar, xayollar, intihosiz, so‘ngsiz xayollar, siz meni qay manzillarga boshladingiz? Endi bu y o ‘llarga meni boshlamang. Bu manzillarda umrim gullari to ‘kilgan. Yoshlik tug‘yonlari shu joylarda so‘ngan. Hur bo‘lib yaratilgan insonning qanchalik xor b o iish in i, ota-onasi yaxshi niyat bilan q o ‘ygan ismining raqamlarga almashtirilganini nainki ko‘rdim, aksincha, o ‘z boshimdan kechirdim. Insonga bir marta beriladigan um m ing yaxlit bir parchasini yulib qolgan bu manzillarni qayta ko‘rmoq naqadar o g ‘ir va k o ‘ngilsiz. Shu topda bir vaqtlar «Alvasti k o ‘prik» deb atalgan joyda olislarga, Sibir yoqlarga cho‘zilib ketgan tem ir izlariga qarab, ana shunday iztirobli xayollarga berildim. Kimdir etagimdan tortdi. 0 ‘girilib qaradim. Invalidlar aravachasida o ‘tirgan ikki oyog‘i y o ‘q keksagina bir odam menga qarab jilm ayib turardi. Qayerda k o ‘rganman uni? K o‘zlari juda tanish menga. - Meni tanimadingiz-a? U nutgan b o ‘lishingiz mumkin. Uchrashganim izga ellik yil b o ‘lgan. Esingizdami, siz bilan mana shu y o ‘ldan m ahbuslar vagonida birga ketganmiz. - To‘xtang, to ‘xtang, - dedim xotiramni jam lab. - Siz, siz A bdulla G ‘apporov emasmisiz? - X otirangiz joyida ekan. Topdingiz. U qaysidir tuman gazetasiga m uharrir b o ‘lgan, bir buzuq xotinning raykom sekretarligiga o ‘tishiga qarshilik qilgan. 4 0 uning eri rus bo‘lgani uchun qarshilik qilgansan, y a’ni millatchilik qilgansan, deb ayblashgan... - Sizning kitoblaringizni o ‘qib turaman. B a’zan televizorda ham ko‘rib qolaman. O yog‘imga qarab hayron bo‘lyapsiz-a? Oyoqni lagerda esdalik uchun tashlab kelganman. U shunday deya turib m iyig‘ida jilm ayib qo‘ydi. Bu jilm ayish kulgi ham emas, yig‘i ham emasdi. H ar ikkovining orasidagi tushunib b o ‘lmas bir ifoda edi. Bir qo‘lida y o ‘rgaklangan chaqaloq ko‘targan, ikki o ‘g ‘il bir qizaloqni ergashtirgan ellik yoshlardagi ayol uni chaqirdi. - E, chaqaloq m uborak, - dedim unga. - Bu chaqaloq nevaram. A navilam ing bittasi mening o ‘g ‘lim, qolganlari nevaralarim. A bdulla G ‘apporov bolalari tom on ketdi. Tem iryo‘lning naryog‘iga qarayman. Yetti mahbus otilgan joyni qidiraman. U jo y lar endi y o ‘q bo‘lib ketibdi. Shu yetti baxtsizdan xotira bo‘lib quloqlarim da yetti o ‘q ovozi-yu ulam ing dod-faryodi qolgan, xolos. «Xalq dushm ani»ning qizi kuylagan qo‘shiq yana yodim ga keladi: Siz asir bo ‘Igan qafasni tishlarim birlan buzay, Buzmasam mahshar kuni bag'rim ni armon tirnalar... Tashkent, 2000-yil 4-may. 41 |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling