To sh k en t «0 ‘z b e k isto n»


SAFARDA YOZILGAN  HIKOYALAR


Download 5.6 Mb.
Pdf ko'rish
bet9/12
Sana07.07.2020
Hajmi5.6 Mb.
#100002
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   12
SAFARDA YOZILGAN  HIKOYALAR
SUMBUL
(«Surxon  hikoyalari»dan)
V ahobjon  Dcnovga  bcmahal  kelganidan  u  yoq-bu  yoqqa 
telefon  qilib,  hech  kimni  topolmadi.  Oxiri  o ‘ylab-o‘ylab 
kolxoz  m ehm onxonasida  tunab  qolishni  m a’qul  k o ‘rdi. 
M ehmonxona  qorovuli  choponini  boshiga  yopib  uxlab 
yotgan  ekan,  uning  iltim osiga  d o ‘ng‘illab-do‘n g ‘illab  zo ‘rg ‘a 
ko‘ndi.
Vahobjon  ishlagan  paytlarda  bunaqa  jo y  y o ‘q  edi.  M eh­
m onxona  ham  keyin  qurilibdi.  Qorovul  uni  aylanm a  taxta 
zinadan  boshlab  chiqib,  chiroqni  yoqqanda  ikkovlari  bir- 
birlariga  tikilib  qolishdi.
-   K o‘zim ga  issiq  ko‘rinasan,  uka.  Qayerda  ko‘rganman?..
-   M en  sizni  taniyapman.  Qosim  aka  em asmisiz?  Bundan 
yigirma  olti  yil  oldin  ko‘richagingizni  kesib  tashlagan  edim.
Qosim  akaning  k o ‘zlari  chaqnab  ketdi.
-   Anavuni  qarang-a,  anavuni  qarang-a!  Voy, joningdan...
Qosim  aka  uning  q o ‘lidagi  cham adonini  olib,  qayerga
q o ‘yishni  bilmay,  xonani  bir  aylanib  chiqdi.  Oxiri  stol  ustiga 
q o ‘yib,  unga  qaradi.  Keyin  chamadonni  yana  olib,  ushlab 
turgancha  gapira  boshladi:
Tirik  odam  axir  bir  kun  bir-birini  ko‘rar  ekan.  Tan- 
joningiz  sog‘mi?  Muni  qarang-a.  Hozir,  hozir...
U  gapini  tugatmay,  yigitlardek  chaqqonlik  bilan  zinadan 
tushib  ketdi.  Sal  o ‘tmay,  pastdan  to ‘q-to‘q  o ‘tin  yorgan 
tovush  eshitildi.  Vahobjon  derazani  ochib  yubordi.  Kech 
kuz  b o ‘lishiga  qaramay,  ko‘klam  havosi  uyga  yopirildi.
185

Toshkentdan  chiqayotganda  izg‘irin jonni  achitar,  allaqachon 
yalang‘och  bo‘lib  qolgan  novdalam i  buydalar  edi.
X urm ozor  orqasidan  yarim   palla  tarvuzdek  qip-qizil  oy 
ko‘tarila  boshladi.  Vahobjon  papiros  kulini  tashlash  uchun 
kuldon  qidirib  u  yoq-bu  yoqqa  alanglagan  edi,  bufet  ustida 
turgan  kulrang  narsaga  k o ‘zi  tushdi.  B eixtiyor  yaqin  borib 
qaradi.  Q aradi-yu,  badani  g ‘alati  seskandi.  Bu  dur b o g ‘lagan 
sumbul  butog‘i  edi.  Q o ‘liga  oldi.  Panjadek  butoqlar  usti 
novvot  duridek  qalinlashib  ketgan,  soch  tolasidek  sumbul 
novdasi  faqat  durning  singan joy id an  arang  k o ‘rinib  turardi.
U  sumbulni  qoMiga  olib,  chiroq  tagiga  keldi.  Q o‘llari 
beixtiyor  titradi.  Shu  payt  Qosim  aka  patnisda  xurmo,  anor, 
olm a  olib  chiqdi.  Vahobjon  unga  y o ‘l  beram an  deb,  qoMidan 
sumbul,  durini  tushirib  yubordi.  Sumbul  polga  tushib, 
jaranglab  sindi.  Vahobjon  afsuslanib,  dur  b o ‘laklarini  terib 
olar  ekan,  Qosim  akaga  gunohkorona  qaradi.
-   Hechqisi  yo‘q,  serob  narsa.  Xurmoni  ermak  qilib 
turing,  hozir  choy  damlab  chiqaman.
Vahobjon  sumbul  siniqlariga  tikilib,  o ‘ylab  ketdi.  U  bu 
sum bullam ing  qayerda  borligini  biladi.  Sumbulsoyda  xayol 
surib  o ‘tirgan  kunlarini  esladi.
Vahobjon 
urushdan 
oldin 
meditsina 
texnikumini 
tu- 
gatib,  Sumbulsoyga  yuborilgan  edi.  Sumbulsoy  tog‘  oralig‘i- 
dagi  qishloq.  Past-u  baland  tepaliklar,  archa  va  qarag‘aylarga 
burkangan  yonbag‘irlar,  ko‘z  yoshidek  tiniq  buloqlar,  mayda 
barg  azamat  tollar qo‘ynida  mudragan  so‘lim  qishloq.
Q ishloqning  qoq  belidan  kesib  o ‘tgan  soydan  kechib 
adirga  ko‘tarilsa,  butun  qishloq  kaftda  turgandek  ko‘rinadi. 
Adirning  orqasida  esa tik jarlik.  Bu jarlikda  faqat qushlam ing 
chirqillashi-yu  shamolning  guvillashi  eshitiladi,  xolos.  Jar­
lik  tubida  m ajnuntollar  q o ‘yniga  yashiringan  Sumbulsoy 
bor.  Qishloq  yigitlari  yozning  jaziram a  kunlari  adir  oshib, 
shu  jarga  tushishardi.  Xuddi  novvotdan  yasalgan  qasrdek, 
Sumbulsoyda  bir  tekis  shuvillagan  tom chilarga  quloq  solib,
186

soatlab  o ‘y  surib  qolishardi.  0 ‘ngirlardan  shudring  tomadi. 
Yillar  o ‘tib  bu  shudringlar  toshga  aylanadi.  Sumbul  tolalari 
y o ‘g ‘onlashib,  b a’zan  tok  zangidek  durga  aylanadi.
Vahobjon  ham  Sumbulsoyda  soatlab  qolib  ketardi.  Shu 
yerda  sumbul  tolalaridan  to ‘kilayotgan  tom chilam ing  qo‘l 
soat  chiqillashiga  o ‘xshash  tovushiga  quloq  solib,  ko‘ngliga 
o ‘t  solgan  qizning  kelishini  kutardi.  Tog‘liklar  odati  yomon. 
Q iz  bolaning  yigit  bilan  xilvatda  turganini  ko‘rishsa,  katta 
janjal  chiqadi.  Shunga  qaramay,  qiz  kelardi.  Adirlardan 
oshib,  toshlar  panasida  biqinib,  Sumbulsoyga  yetib  kelardi.
Gulsum  qishloqning  o ‘qimishli  qizi  edi.  U  ota-onasining 
qarshiligiga  qaramay,  Samarqanddagi  ham shiralar  kursini 
bitirib  kelgan.  A m bulatoriyada  Vahobjonning  q o ‘lida  ishladi. 
U  paytlarda  qishloq  ayollari  erkak  doktorga  ko‘rinmasdilar. 
Vahobjon  uchun  Gulsum  nihoyatda  zarur  edi.
Vahobjon  bilan  Gulsum  Sumbulsoyda  jud a  k o ‘p  m ar­
ta  uchrashishdi.  Ishq-muhabbat  o ‘rtagan  yuraklarini  bir- 
birlariga  tikilib  ovutishardi.  Ammo  kichkinagina  qish­
loqda  bunday  sim ing  uzoq  saqlanib  qolishi  mumkin  emas 
edi.
K im dir  ulam ing  Sumbulsoyda  uchrashishlarini  payqab 
qolgan.  Ana  shunday  uchrashishlam ing  birida  to ‘rt-besh 
yigit  ulam ing  y o ‘lini  poylab,  Sumbulsoyda  tutib  olishadi.
Qizni  q o ‘yib  yuborishadi-yu,  Vahobjonni  qishloqqa  olib 
tushishadi.  Betiga  qora  surtib,  eshakka  teskari  mindirgancha 
qishloqdan  chiqarib  yuborishadi.
C ho‘lda  qo‘li  bog‘liq,  eshakka  teskari  mingan  Vahob­
jonning  qo‘lini  cho‘pon  chol  yechib  yuboradi,  unga  rahmi 
kelib,  otida  Denov  y o ‘ligacha  chiqarib  qo‘yadi.  C ho‘pon 
cholning  gaplari  hali  ham  Vahobjonning  quloqlarida:
-   O datim iz  qursin,  bolam.  Kelgindiga  qiz  bermaymiz. 
Q izim izga  sal  mundayroq  qaraganni  ayamaymiz.
CTshanda  Vahobjon  Denovga  tongotar  paytida  kirib 
kelgandi.  O dam lam ing  ko‘zlari  besaranjom.  Hamma  tash- 
vishda.  Urush  boshlanibdi.
187

Ertaga  butun  rayonda  doktor  bolaning  betiga  qora  sur- 
tilgani,  eshakka  teskari  minib,  qishloqdan  qochgani  ovoza 
bo‘ladi.  Ketish  kerak,  butunlay  ketish  kerak.  Urush  bosh­
lanibdi.  Urushga  ketgani  m a’qul.
Vahobjon  to ‘ppa-to‘g ‘ri  harbiy  komissariatga  uchrashdi- 
yu,  ertasi gay oq  armiyaga jo ‘nab  ketdi.
Qirq  yil  qirg‘in  bo‘lsa,  ajali  yetgan  o ‘ladi,  deydilar. 
Vahobjon  frontda  to‘rt  yil  kezdi.  Qancha  yaradorlami  jang 
maydonidan  sudrab  olib  chiqdi.  Qancha  behol  jangchiga  qon 
quydi.  Badanlari  o ‘qdan  ilma-teshik  bo‘lib  ketdi.
Urush  tugashi  bilan  tug‘ilib  o ‘sgan  qishlog‘i  Chinozga 
qaytib  keldi.  Dunyo  kezgan  odam  bir  joyda  turolmas  ekan. 
Toshkentga  keldi.  Institutga  kirib,  yana  o ‘qishga  sho‘ng‘ib 
ketdi.  U  frontda  ekan  paytlarida  ikki-uch  marta  Sumbulsoyga 
xat  yozib, javob  kutdi.  Ammo  Gulsum  o ‘m iga  imzosiz javob 
keldi.
«Basharang  qorakuya  sog‘ingan  b o ‘lsa,  kelaqol...»
Ana  shundan  keyin  u  xat  yozishni  to ‘xtatdi.  Gulsumni 
ham,  Sumbulsoyni  ham  unutdi.
Shu  topda  u  dur  boylagan  sumbul  siniqlarini  ushlab 
turib,  o ‘sha  voqealam i  bir-bir  esladi.  K o‘ngli  ham  quvonch, 
ham  alam  bilan  o ‘rtandi.  Qosim  aka  yelkada  sochiq,  q o ‘lida 
choynak  bilan  chiqqanda  u  ana  shunday  o ‘ylar  bilan  band 
edi.
-   Obbo, do‘xtir uka-ye, muni qarang-a, ko‘risharkanmiz-a. 
Tinch-omonmisiz?  Esingizdami,  Sumbulsoydan  qaytganin- 
gizda  biznikida  tunagan  edingiz,  o ‘zim  armiyaga  kuzatib 
qo‘ygan  edim.
Qosim  aka  asli  denovlik  b o ‘lib,  o ‘tin  kesish  uchun 
Sumbulsoyga  atayin  boradi.  Bir  kun  yongkoqzorda  sarjin 
kesayotganda  qom ini  changallab  yotib  qoladi.  Ikki  yigit 
zam bilda  uni  am bulatoriyaga  olib  kelishadi.  Vahobjon  qarasa 
ko‘richagi  tutib  qolgan  ekan.  U  um rida  operatsiya  qilmagan. 
Ammo  uni  darrov  operatsiya  qilmasa  nobud  b o ‘lishi  aniq
188

edi.  Vahobjon  tavakkal  deb  operatsiya  qiladi.  Qosim  aka 
omon  qoladi.
Vahobjon  qishloqdan  quvilganda  Denovga  kelib,  shu 
kishining  uyida  tunagan  edi.  M ana  bem ahalda  u  bilan  yana 
uchrashib  qoldi.
-   Sizdan  o ‘la-o‘lguncha  qarzdorman.  Q o‘lingiz  yengil 
ekan.  Mutlaqo  tuzalib  ketdim.  Urushga  ham  borib  keldim. 
Ikki  orden,  uch  medal  oldim.  X o ‘sh,  endi  so ‘rab  qo‘yay:  biz 
tom onlarga  qaysi  shamol  uchirdi?
-   Qizim  shu  yerda.  Ikki  oy  b o id i  ishga  kelganiga, 
Dushanbcdan  qayta  turib,  qizimni  ko‘rib  o ‘tay,  dedim.
-   Shunaqami?  Qani,  choyga  qarang.  Siz  bor  payt- 
laringizda  bunaqa  xurm olar  y o ‘q  edi,  shekilli.  Hozir  hamma- 
yoq  xurmozor,  lim onzor  bo‘lib  ketgan.  Hali  Sumbulsoyga 
y o iin g iz   tushmagandir?  Ha,  ajab  zam onlar  ekan...  Sumbul­
soyda  ham  o ‘zgarishlar  katta.
Telefon  jiringladi.  Qosim  aka  trubkani  olib,  «yo‘q» 
javobini  berdi-yu,  yana joyiga  ilib  q o ‘ydi.
-   Raisni  so‘rayapti.  Rais  O ybarakka  ketgan.
Vahobjon  bir  burda  non  ushatib,  ikki-uch  piyola  choy
ichdi-da,  yana  o ‘m idan  turib,  tashqariga  qaradi.  Oydinda 
archalam ing  uchi  baliq  skeletidek  taralib  ko‘rinadi.  Semon 
ariqda  suv  shildirab  oqadi.  Qaydadir  sa’va  sayraydi.  Osmoni 
falakda  chirog‘ini  miltiratib  samolyot  ketyapti.  Uning  ovozi 
eshitilmaydi.
Shu  payt  elektr  lampasi  sekin-sekin  xiralashib,  qizil  ipdek 
b o ‘lib  qoldi.  Sal  o ‘tm ay  u  ham  so ‘ndi.
-   Shunaqa,  dvijok  o ‘n  ikkigacha  ishlaydi.  Xudo  xohlasa, 
biron  haftadan  keyin  katta  simga  ulaymiz.  0 ‘shanda  kechasi- 
yu  kunduzi  yonadigan  bo‘ladi.  Sim  Nurckdan  kelyapti. 
Lampa  yoqib  beraym i?
-   Yo‘q,  ovora  boTmang.  Yotaman.  Yo‘lda  urinibman  she­
killi.
Qosim  aka  qorong‘ida  timirskilanib,  karavotga  jo y  qilib 
berdi-da,  gugurt  chaqib,  zinadan  tushib  ketdi.
189

Vahobjon  o ‘ringa  kirib,  ancha  vaqtgacha  ko‘z  yummay, 
o ‘y  surib  yotdi.  Bu joylarda  kechgan  kunlarining  hammasini 
esladi.  K o‘ziga  Gulsum  ko‘rinib  ketdi.  Endi  u  yoshligining 
unutib  b o ‘lmas  bir  parchasi  b o ‘lib  k o ‘rinardi.  Vahobjon 
o ‘ylab-o‘ylab,  oxiri  uxlab  qoldi.
Qizi  xat  yozganda,  Denovdan  qayerga  yuborishlari  ham 
nom a’lum  degan  edi.  Ertalab  u  shu  yem ing  o ‘zidan  rayon 
sog‘liqni  saqlash  bo‘limiga  telefon  qildi.  Qizini  surishtirdi. 
Unga  Zarofatning  Sumbulsoy  am bulatoriyasiga  ishga  yubo- 
rilganini  aytishdi.
Ajab,  o ‘zi  yashagan  qishloq,  o ‘zi  ishlagan  ambulatoriyaga 
endi  qizi  kelibdi.  Vahobjon  ikkilanib  o ‘tirmay,  o ‘sha  yoqqa 
borishga  qaror  qildi.
Qosim  aka  bilan  xayr-xo‘shlashib,  guzarga  chiqdi.  Kitob 
savdosi  mashinasi  Sumbulsoyga  ketayotgan  ekan,  shofyordan 
iltimos  qilgan  edi,  rozi  bo‘ldi.
Endi  u  bir  vaqtlar  eshakka  teskari  minib  qochgan  yo‘l- 
laridan  ketyapti.  Yo‘l-yo‘lakay  shofyomi  hayron  qoldirib,  goh 
kuladi,  goh  qoshlari  chimirilib, jiddiy  bo‘lib  qoladi.
Onda-sonda  sel  olib  ketgan,  to g‘dan  dum alab  tushgan 
toshlar  b o ‘lm asa,  y o ‘l  yaxshi  bo‘lib  ketibdi.  U  yer-bu  yerda 
yangi  imoratlar  uchrab  qoladi.  Olisda  esa,  qishloqni  b ag ‘riga 
olgan  asriy  qoyalar  sadafdevor  b o ‘lib  turibdi.
M ashina  aylanma,  past-baland  y o ‘llardan  o ‘tib,  to g1 
orasiga  qarab  o'rm aladi.
Sumbulsoy  hamon  o ‘shanday.  0 ‘sha  gerdaygan  qoyalar, 
o ‘sha  sharqiroq  telba  suvlar.  Yon  bag‘irlarida  o ‘sgan  asriy 
archalar  orasida  ilashib  qolgan  bulutlar  sokin  sudraladi. 
Kiraverishdagi  tepa  ortida  Q izq o'rg'on   ko‘kka  intilgan.  Qiz- 
qo'rg'on ning   uchini  bulut  o ‘ragan.  Uning  q izg‘imtir  tanasida 
o'sgan  giyohlar  yerga  qarab  osilgan.
Vahobjon  tanish  manzaralarga  mahliyo  bo1 lib  borarkan, 
xuddi  yigitlik  chog‘i  qaytib  kelgandek  entikardi.  G o 'y o   hozir 
Gulsum jam alak  sochlarini  silkitib  chopib  kelayotgandek...
190

U  shunday  xayollar  bilan  am bulatoriyaga  yetganini 
bilm ay  qoldi.  Eshik  oldida  b ir  dam  to ‘xtab,  u  yoq-bu 
yoqqa  qaradi.  U ning  xuddi  yonginasidan  to ‘lagina  bir  xotin 
gursillab  o ‘tdi.  U  zina  oldiga  kelib,  tuflisining  changini 
qoqib,  kirib  ketayotgan  edi,  Vahobjon  gap  qotdi.
-   Zarofat  Vahobovnani  chaqirib  yubormaysizmi?
X otinning  ishi  tig iz r o q   ekan  shekilli,  jav o b   o ‘rniga
bosh  irg‘ab,  kirib  ketdi.  Sal  o ‘tm ay  oq  xalat  kiygan  Zarofat 
chiqdi.  D adasining  kutm aganda  kelishiga  hayron  b o ‘lib, 
qoshlarini  kerib  qarab  turdi-yu,  birdan  uning  b ag ‘riga 
otildi.  O ta-bola  shu  k o ‘yi  ancha  turishdi,  keyin  Zarofat  uni 
ichkariga  undadi.  Vahobjon  k o ‘nmadi.
—  Ishingni  qilaver,  bolam.  M en  qishloqni  biron  soat  ayla­
nib  kelaman.  Kechqurun  yana  qaytib  ketaman.  Yo‘l  ustida 
k o ‘rib  o ‘tay  dedim.
U  qizi  harchand  qilsa  ham,  k o ‘nmay  aylangani  ketdi.
Vahobjon  Sumbulsoyga  borishga  ahd  qilgan  edi.  0 ‘sha 
tarafga  y o ‘l  oldi.
A dir  o ‘rtasidan  ikki  arava  sig‘adigan  yo‘l  ochishibdi. 
Yo‘l  tepasida  har jo y-har joydan  nov  kesib  o ‘tgan.  Novning 
yorigNdan  y o ‘lga  suv  tom ib  turibdi.  A rava  izlaridan  pastga 
qarab  suv  siljiyapti.  Vahobjon  yuqoriga  intildi.  Tepaga 
chiqib,  qishloqqa  yana  bir  marta  qaradi.  Butun  qishloqning 
yarm iga  tog‘  soyasi  tushgan.  Q ishloqning  yarm ida  kechasi- 
yu,  yarm ida  kunduzga  o ‘xshaydi.  Vahobjon  suqlanib  qarab 
turdi-da,  yana  ilgarilab,  adirning  ortiga  qarab  ketdi.  Jar 
yoqasiga  keldi.  Pastlikdan  m ajnuntollar  g ‘ujumi  ko‘rindi.  U 
shitob  bilan  o ‘sha  yoqqa  qarab  tusha  boshladi.  Bir  gala  qush 
chag ‘-chag‘  qilib  k o ‘tarildi.  Vahobjon  zum  o ‘tm ay  jarning 
tubiga  yetdi.  M ajnuntollarning  tanasi  yanada  y o ‘g ‘onlashib 
ketibdi.  Yerda  sudralgan  novdalam i  k o ‘tarib  Vahobjon 
ichkariga  kirdi.  G ‘or  ichi  jim jit.  Tepadan  tushib  turgan 
bo‘yradek  oftob  nuri  durdan  yasalgan  devorlam i  g ‘alati 
yoritgan.  Tam ovlar  b o ‘yniga  osilgan  sum alakdek  durlar
191

uchidan  suv  tom chilaydi.  Tom chilar  durga  sachraganda 
pashsha qanoti  tckkan  tanbur simidek nozik tovush chiqaradi. 
Katta  xarsang  toshlar  ustidan  yopirilib,  uchi  suvga  tegib 
turgan  ho‘l  sumbul  tolalari  xuddi  bosh  yuvm oqchi  bo‘lib 
jom ga  engashgan  xotinlam ing  sochiga  o ‘xshaydi.
D evor  toshlari  dur  bog‘lagan  bu  g ‘or  xuddi  kattakon 
novvot  qozoniga  o ‘xshardi.  Har  bir  dur  b o g ‘lagan  sumbul 
tolasidan  mayda,  ko‘zga  k o ‘rinmas  tom chilar  sachraydi. 
Nafas  olmay  quloq  tutgan  kishi  muttasil  shovillagan  tovush 
eshitadi.  G o‘yo  olisda  shivalab  yom g‘ir  yog‘ayotgandek.
Vahobjon  xarsangga  o ‘tirdi.  Suvning  shovullashiga  qu­
loq  soldi.
U  ertaklar  olamiga  kirib  qolgandek,  har  bir  tovushdan, 
har bir  tom chining  chaqnashidan,  sachraganda jaranglashidan 
hozir  qanday dir  m o‘jiza  yuz  beradi  deb  kutardi.
U  Gulsum  muhabbatini  shu joyda,  shu afsonavor tovushlar 
orasida  tuygan  edi.  Qani  u?  Bormikan?  Bor  bo‘lsa,  hali  ham 
o ‘shandaymikan?
O radan  yigirma  olti  yil  o ‘tib,  Gulsum  ham on  o ‘shanday 
qizaloq  bo‘lib  turgandek  tuyulardi  unga.
Y igit-qizlarning  qiyq irig ‘i  uning  hushini  o ‘ziga  keltirdi. 
Bosh  k o ‘tarib,  tolning  ro ‘dapo  novdalari  orasidan  tepaga 
qaradi.  0 ‘n  ch og ‘li  yigit-qiz  shu  tarafga  qarab  yugurishardi.
Vahobjon  qim irlam ay  o ‘tiraverdi.  Biri  fotoapparat,  biri 
papiros  qutisidek  radiopriyomnik  bilan  g ‘orga  kirib  kelishdi. 
G ‘or  ichi  shovqin-suron  b o ‘lib  ketdi.
Radiodan  taralgan  qo‘shiq  dur devorlarida  aks  sado  berib, 
chiqib  ketolmay  aylanardi.  Yigitlar  tepaga  tirmashib  chiqib, 
g ‘alati  dur  haykalchalam i  sindirib  tushirishardi.  D urlar  har 
singanda jaranglab  ketardi.
Vahobjon 
ulam ing 
o ‘yin-kulgisiga 
xalal 
bermaslik 
uchun  g ‘or  ichidan  chiqdi.  U  endi  ariqchadan  hatlayotganda 
qorachagina  qiz  kelib,  uning  qo‘lidan  tutdi.
192

-   Sum bulsoyga  kelib  quruq  ketyapsizmi?  M ana,  buni 
oling.
U  Vahobjonga  xuddi  oyoqlarini  kerib  turgan  kiyikka 
o ‘xshash  durni  berdi.  Vahobjon  unga  rahmat  aytib,  tepaga 
intildi.  Uning  bir  qo‘lida  bir  siqim  qop-qora  sumbul,  bir 
q o ‘lida  dur  qoplagan  sumbul  butog‘i.  Avaylab  sindirib 
q o ‘ymaslik  uchun,  ehtiyot  qilib  tepaga  chiqib  oldi.
Zarofat  eshik  oldida  uni  kutib  tarardi.
-   Qayoqda  edingiz?  A nchadan  beri  kutaman.
-   Qizim,  senga  sumbul  olib  keldim.
Zarofat  bu  yoqqa  yaqinda  kelganidan  Sumbulsoyni  hali 
ko‘rmagan  edi.  Shoshib  dadasining  qo‘lidan  sumbulni  oldi.
-   Sochga  o ‘xshar  ekan.  Yuring.  Birpas  dam  oling.
Vahobjon  charchagan  edi.  Qiziga  ergashib,  yana  soy-
ning  narigi  tarafiga  o ‘tdi.  Bir  tavaqali  eshikdan  hatlab, 
keng  hovliga  kirishdi.  Bir  kampir  o ‘choq  oldida  nim adir 
qilyapti.  Uyga  kirishdi.  Shifti  toqili  uy  devorlari  oqlangan. 
Tokchalarda  har  xil  kitoblar.
-   Bosh  vrachim izning  uyi.  Yaxshi  odamlar.  M ana  shu 
xonani  menga  b o ‘shatib  berishgan.
Boya am bulatoriya eshigi oldida uchragan xotin kirdi.  Hali 
Vahobjon  uning  yuzini  ko‘rmagan  edi.  Endi  ko‘rdi.  0 ‘sha 
Gulsum.  Ikkovlari  bir-birlariga  tikilishgancha  qimirlamay 
qolishdi.  Gulsum,  oxiri  ko‘zini  olib  qochdi-da,  titroq  tovush 
bilan  eshitilar-eshitilm as  salomlashdi.
Gulsum  chiqib  ketdi.  Shundan  keyin  Vahobjon  ketar 
chog‘ida  ham  ko‘rinmadi.  Vahobjon  y o ig a   chiqqanda  ham, 
Denovga  yetib  kelganda  ham  uning  oppoq  sochlarini,  ajin 
qoplagan  yuzlarini,  ayniqsa,  iyagidagi  tirtiqni  ko‘z  oldidan 
nari  ketkizolmadi.
Qarib 
qopti. 
Bemahal 
qaripti. 
K o‘zlari 
hamon 
o ‘shanday.
O radan  o ‘n  besh  kunlar  chamasi  vaqt  o ‘tib,  Vahobjon  xat 
oldi.
1 3 - 5 .  A hm ad
193

«Dada,  bosh vrachim iz o ‘sha kuni  siz bilan  xayrlasholmay 
qolgani  uchun afv etishingizni  so ‘radi. 0 ‘sha kuni bir bem omi 
ko‘rish  uchun  toqqa  jadal  ketib  qolgan  ekan.  0 ‘zi  juda 
yaxshi,  mehribon  xotin.  Boshidan  ju da  ko‘p  savdolar  o ‘tgan 
deyishadi.  Qirq  birinchi  yilda  eri  otilgan  emish.  Bolasi  y o ‘q. 
Ayniqsa,  siz  kelib  ketgandan  so‘ng  m enga  ju d a  mehribon 
b o iib   qoldi.  R o‘param ga  o ‘tirib  oladi-da,  k o ‘zim ga  tikiladi. 
Kecha  yana  shunday  qildi.  K o‘zimga  uzoq  tikilib  turdi-da, 
yig ‘lab,  b ag ‘riga  bosdi...»
Vahobjon  xatni  o ‘qib,  o g ‘ir  uh  tortdi.  B o‘g ‘zidan  nafas 
emas,  olov  otilib  chiqqandek  bo‘ldi.
Siyna  qishlog'i,  1965-yil,  noyabr
YALPIZ  HIDI
Kupe  eshigini  ochishim  bilan  o g ‘ziga  so‘rg‘ich  kiygizil- 
gan  sut  to ‘la  shishani  kaftlari  orasiga  olib  isitib  o ‘tirgan 
xotinni  ko‘rdim-u,  nim a  qilishimni  bilmay,  turib  qoldim.
Xotin  ham  avval  esankirab,  keyin  mayingina  kulib 
qo‘ydi.  Uning  bu  xil,  har  qanday  erkak  qonini  ko‘pirtiradigan 
shayton  kulgisini  ilgari  ham  bir  ko‘rgan  edim.  Tanimdan 
son-sanoqsiz  chumoli  o ‘rmalagandek,  g ‘alati  seskanish  bilan 
chamadonchamni o‘rindiqqa qo‘ydim-u, yana xotinga qaradim. 
Uning  tizzasida  yo‘rgaklangan  bola.  Poyezd  g ‘ildiragining 
tovushiga  quloq  solib,  nim alam idir  o ‘ylayotganga  o ‘xshardi. 
U  menga  qaramay,  q o ‘lidagi  sut  to‘la  shishani  stolchaga 
qo‘ydi-da,  bolani  tizzasidan  olib,  yoniga  avaylab  yotqizdi. 
Hamma  yoqni  yalpiz  hidi  tutib  ketdi.
U  yoq-bu  yoqqa  qaradim.  Darhaqiqat,  stolchada  bir  dasta 
cho‘l  yalpizi  yotardi.  N im a  qilishimni,  nim a  deyishimni 
bilmayman.  Xotin  ham  betimga  qarayolmaydi.  Nazarimda, 
bu  xotinning  butun  vujudi  sirga,  k o ‘zlari  sehrga  to ‘la  edi.
...  M en  u  bilan  bum og‘i  yili  saraton  kunlarining  birida 
avtobusda  uchrashgan  edim.  Buvaydadan  avtobusga  chiqqa-
194

nim da  yonim da  bir juvon  o ‘tirardi.  Sal  y o i   yurishim iz  bilan 
issiqqina  nafas  b o ‘ynim ga  urilgandek  b o id i.  Yo‘q,  nafas 
em as,  atirgulning  b ag ‘ridan  chiqadigan  allaqanday  beg‘ubor 
hid  edi  u.  Qarasam , yonim da o iirg a n   xotin yelkam ga boshini 
q o ‘yib,  uxlab  qopti.  Q o iid a g i  shohi  tugunchasi  o y o g im  
tagiga  tushibdi.  Bir  q o iim n i  arang  cho‘zib,  tugunchani 
yerdan  oldim-u,  uni  uyg‘otib  yubormaslik  uchun  qimirlamay 
oiirav erdim .  Avtobus  bir  silkindi.  Xotinning  boshi  sirg‘alib 
k o ‘kragim ga  tushdi.  O iim g a   ilinmay  qolgan  soch  tolalari 
to m o g im   tagiga  kelib  qoldi.  Shunda  d im o g im g a  yalpiz 
isi  urildi.  X otinning  q u lo g id a   s o iib   qolgan  yalpiz  shoxini 
k o ‘rib  qoldim.
Ko‘pchilik  o ‘rtasida  begona  ayol  k o ‘kragim ga  bosh 
q o ‘yib  yotishidan  xijolat  tortib,  uni  uyg‘otmoqchi  b o ‘ldim. 
Sekin  pichirladim:
-   K o‘zingizni  oching,  yaxshi  emas.
Xotin  k o ‘zini  ochm adi,  ingradi.  Ichidan  alamli  bir  nido 
chiqqandek  b o ‘ldi.  Baxm aldek  yumshoq  lablari  arang 
qim irladi-yu,  suv,  deya  oldi,  xolos.
Endi  bildim.  Xotin  behush  b o iib   qolgan  ekan.  Orqamda 
o iirg a n   chol  dashnom   berdi:
-   Uka,  kelinni  pastga  olib  lushing,  ko‘ngli  behuzur 
b o ia y o tg an g a  o ‘xshaydi.
Uylanm agan  bo‘ydoq  edim.  Bu  gap  q u lo g im g a   ham  g ‘a- 
lati,  ham  allaqanday  xush  yoqadigan  b o iib   eshitildi.
Bu  gap  yon-verim dagilam ing  q u lo g ig a   yetib,  birpasda 
avtobus  shivir-shivir  b o iib   qoldi.  Kimdir  tez  ketayotgan 
avtobusda  chayqala-chayqala  oldinga  intildi-yu,  engashib 
shofyorga  nim adir  dedi.  Avtobus  to ‘xtadi.
-   Uka,  kelinni  issiq  kunda  qiynab  qo‘yibsiz.  Pastga 
tushib,  suv  b o ‘yida  picha  dam  olib  oiiring lar.  Keyingi  avto­
busda  yetib  olarsizlar.
Nima  b o iay otgan in i 
bilmasdim. 
Hamm aning 
ko‘zi 
menda.  Beixtiyor  xotinni  suyab  pastga  olib  tusharkanman, 
q u lo g im g a   bir  gap  chalinib  qoldi:
195

-   Erining  bedavoligini  qarang,  o ‘zi  oydekkina  ekan,  dardi 
borga  o ‘xshaydi.  Er  o ‘lgur  muncha  lapashang  boMmasa.
Hamma  yog‘imdan  ter  chiqib  ketdi.  Bu  mening  xotinim 
emas,  sizlarga  o ‘xshagan  oddiy  y o ‘lovchiman,  deb  baqirib 
yuborgim  keldi.  Ammo  yelkam ga  osilgan  nozik  q o ‘llar 
bunga  monelik  qilayotgandek  indayolmasdim.
Avtobus  meni  mutlaqo  notanish,  lekiniga  qaraganning 
ko‘zini  kuydiradigan  husni  bir  jahon  ayol  bilan  y o ‘lga 
tashlab  ketdi.
Saraton  osmondan  olov  purkab  turibdi.  U chko‘prik 
y o iid a g i  tollami  bilasiz.  Oxiri  ko‘rinm aydigan  asfalt  yo‘l 
xuddi  poyoni  y o ‘q  soyabon  aravaga  o ‘xshaydi.  Havoning 
namligidan  tol  barglari  ham  qim irlamasdi.  BelbogNmni 
yechib,  ariq  bo‘yidagi  chim  ustiga  yozdim-u,  uni  o ‘tqazdim.
Xotin  eshitilar-eshitilmas  dedi:
-   Nafas  ololmayotibman.  Shabadaroq joyga  olib  boring.
Bu  tashvishni  o ‘zim ga qayoqdan  orttirdim  dedim-u,  malol
kelgandek,  uning  oppoq  bilaklaridan  ushlab  turg‘izdim-da, 
bir  qo‘limni  belidan  o ‘tkazib  (boshqa  ilojim  ham  y o ‘q  edi), 
suv  yoqalab  olib  ketdim.
A trof  jim jit.  Na  qush  uchadi,  na  odam  o ‘tardi.  B o‘y 
baravar  qam ishlar  qilt  etmaydi.  Yalanglikroq  joyga  kelib 
to ‘xtadik.  Xotin  sal  o ‘ziga  keldi.
-   Voy-e,  ko‘kragim ga  shamol  tegdi-ya!
Uning  tilga  kirishidan  sevinib  ketib,  asta  o ‘tqazdim. 
Ammo  u  hali  ham  astoydil  o ‘ziga  kelmagan  edi.  Oyoqlarini 
sal  bukib,  tizzamga  bosh  q o ‘yib,  yarim  ochiq  ko‘zlarini 
so‘ngsiz  osm onga  tikkancha  qimirlamasdi.  Kishi  bilmas 
unga  qarayman.  Kiprik  dem agan  qora  duxobaning  o ‘zi. 
Ayniqsa,  chinnidek  oppoq  yuzida  yanada  qorayib  turardi. 
Qoshi  to ‘mtoqroq.  O ralig‘idagi  bilinar-bilinmas  o ‘sma  izi, 
iyagidagi  tariqdek  xoli,  b o ‘ynida  qim irlam ay  turib  qolgan  ter 
tomchilari  bemalol  kobrinib  turardi.  Ich-ichimdan,  bu  baxt 
qaydan  keldi,  deb  q o ‘yaman.
196

Ayolning  q o ‘li  qimirladi.  G iyohlam i  timirskilab,  birini 
uzdi.  Bu  cho‘l  yalpizi  edi.  Uni  dim og‘iga  olib  bordi-da,  bir 
hidlab,  menga  uzatdi.  Hidladim.  Ana  shundagina  men  baxtni 
emas,  baxt  meni  topganiga  ishondim.  Butun  olam  yalpiz 
hidiga  to ‘lib  ketdi.  Bir-birimizga  tikilamiz.  Ammo  na  undan, 
na  mendan  sado  chiqadi.  Bir-birimiz  bilan  k o ‘zlarimiz 
gaplashayotganga  o ‘xshardi.  Uning  ko‘zlarini  ko‘rmagansiz. 
Hali  hech  bir  inson  bolasi  bunaqa  ko‘zni  ko‘rmagan.
K o‘zlarim iz  gaplashardi.
Bilmadim,  shu  alpozda  qancha  vaqt  o ‘tirdik.  Har  qalay, 
podadan  m ollar  qaytayotgan  mahal  edi.  Buzoqlaming 
ayanchli  m a’rashi  qulog‘imga  eshitilgandek  bo‘ldi.
Nima  b o ‘ldi-yu,  xotin  sapchib  o ‘m idan  turib  ketdi. 
Tugunini  q o iig a   oldi.
Endi  uning  qoshlari  chim irilgan,  qilm ishidan  alamzada- 
dek  k o ‘rinardi. 
Bilaman,  behushlik  begona  kishining 
tizzasiga  bosh  q o ‘yishga  m ajbur  qilganidan  qattiq  iztirob 
chekyapti.  U  kim ningdir  xotini.  Bu  behushlik  uni  ne 
kunlarga  boshlashi  mumkin.  Ammo  u m ening  unaqa bem a’ni 
kishilardan  em asligim ni  bilganda  edi,  bu  xil  xayollarga 
borm asdi.  Bola  b o ‘lib  nom ard  xayollarga  bormaganman. 
Shaytonning  so ‘ziga  kirm aganm an.  Buni  xotin  bilmasdi. 
K o‘zida  q o ‘rqinch  va  andisha  olovi  yonyapti.
Ketdik.  Tol  tagida  avtobus  kutyapmiz.  U  betimga 
qaramaydi.  Q ovog‘i  soliq.  Unga,  hatto  jahl  ham  yarashardi. 
Har  zardali  qarashida  vujudim  o ‘rtanib  ketardi.
Avtobus  kelganda  pillapoyaga  oyoq  q o ‘yar  ekan,  yana 
bir  marta  qaradi.  Bu  qarashda  meni  erm ak  qilishmi,  rahmat 
aytishmi -  bilib  b o im ay d ig an   bir  ifoda  bor  edi.
U  ketdi.
Hali-hali  bu  qarashning  m a’nosiga  yetolmadim.  Bugun 
vagon  kupesida  unga  yana  duch  keldim.  U  yana  kuldi.  Bu 
mayin  kulgisi  meni  yana  xayolga  soldi.  N ega  kuladi?  Ermak 
qilyaptimi?
197

Provodnik  ikkalamizga  ham  bir  stakandan  choy  keltirib 
qo‘ydi.  U  stakandan  choy  ho‘p!ab  turib,  vagon  silkinishidan 
qalqib  ketdimi,  kulaman  deb  shunday  qildimi,  har  qalay, 
atlas  k o ‘ylagiga  choy  to ‘kildi.  M enga  qaradi.
-   Eslab  hali  ham  kulib  yurgandirsiz?
Bu  gapning  m a’nosiga  yetdim.
Yana  jim   ketdik.  Derazadan  b o g ia r   o ‘tyapti.  Sim- 
yog‘ochlar  bir-birini  quvyapti.  Ikkovim iz  o ‘tmish  xayollari 
bilan  bandmiz.  Oxiri  sabrim  chidam ay  so‘radim.
-   Endi  tuzalib  keldingizmi?
-   Ha,  tuzalib  ketdim.  Buning uchun sizga rahm at aytishim 
kerak  edi.  Hali  ham  b o ‘lsa  aytib  q o ‘yish  qiyom at  qarzim. 
Rahmat.  Vijdonli  yigit  ekansiz.  Bilasizm i? -  U  menga  bir  oz 
tikilib  turdi-da,  kulimsirab  q o ‘ydi. -  Siz  o ‘shanda  baxtingizni 
y o ‘qotgansiz.
Hayron  bo‘ldim.  Unga  savol  nazari  bilan  boqdim.
-   Bilmadim,  -   dedi  u  ko‘zlarini  yerga  qadab.  -   Balki 
adashay otgand i rman. 
Ehtimol, 
bir 
falokatdan 
qutul- 
gandirsiz?  Ehtimol,  men  baxtimni  topgandirman?  Ehtimol, 
baxtimni  yo‘qotgandirman?  Bilmayman.  Har  qalay,  o ‘shanda 
yo  men  sinovdan  o ‘tdim,  yo  siz  sinovdan  o ‘tdingiz.  0 ‘sha 
paytda  men  odam  bolasiga  ishonmas  edim.  Tasodifdan 
o ‘rgilayki,  o ‘shanda  sizga  yoNiqdim.  Agar  boshqa  kishining 
qoMiga tushganimda bir umr vijdon azobida qolib ketarmidim...
Xotinning  ko‘zi  jiqqa  yoshga  toMdi.  Bir  kiprik  qoqsa, 
oppoq  yuzlarini  yosh  yuvib  ketadi.  Ammo  u  kiprik  qoqmadi. 
S o‘ngsiz  qora  kechalam i  bag‘riga  sig‘dirgan  baxmal  k o ‘zlar 
bu  yoshlam i  shimib  kelgandek  b o ‘ldi.
Endi  u  ko’zyoshsiz,  unsiz  yigMardi.
U  yana  tilga  kirdi.  U  gapirardi-yu,  ovozi  titrardi.
-   Bolam  hurmati,  ishoning,  men  o ‘sha  kuni  yomon  niyat 
bilan  k o ‘chaga  chiqqandim.  Meni  siz  oMimdan  qutqardingiz. 
Qattiq  alam  o ’tgan  edi  o ‘shanda.
Uning  tushunib  b o ‘lmaydigan  gaplari  yana  hayron  qilib 
q o ‘ydi  meni.
198

-   Hayron  b o im a n g .  Xotin  kishi  qattiq  o ‘ch  oladi.  Siz 
erkaklar  ayol  zotining  irodasi  b o ‘sh  b o ia d i,  har  qanday 
xo‘rlikka  chidayveradi,  deb  o ‘ylaysiz.  Yo‘q,  aslo  unaqa 
emas.  M en  ham  erim dan  o ‘ch  olm oqchi  edim.
X otin  deraza  tarafga  qarab jim   b o ‘lib  qoldi.  Poyezd  katta 
bir  ko‘prik  ustidan  guvillab  o ‘tib  ketdi.  Sal  nariroq  borib 
gudok  berdi.  Yo‘l  pastlashayotganda  kupe  eshigi  sirg‘anib 
ochilib  ketdi.  0 ‘m im dan  turib  berkitib  qo‘ydim.  Xotin  yana 
o ‘girildi.
-   Bilasizmi,  o ‘rtada  hurmat,  andisha  boMmasa,  er-xo- 
tinlik  uy  zindon  boMadi.  Ayniqsa,  oraga  xiyonat  oralasa, 
tamom.
U  ham  alam,  ham  iztirob  bilan  menga  ikki  yildan  beri 
jum boq  b o ‘lib  xayolimni  band  qilib  yurgan  simi  ocha 
boshladi.
Erimni  yaxshi  ko‘rib  tekkanman,  chiroyli  yigit  edi.  Ko‘p 
qizlami  kuydirgan.  Uncha-muncha  o ‘rtacha  qizlarga  qayrilib 
ham  qaramasdi.  Ertalab  uydan  chiqib  ketayotganida  orqasidan 
tomosha  qilib  qolardim.  Kechqurunlari  ikki  ko‘zim  ko‘chada 
edi.  U  eshikdan  uyimga  oftobga  o‘xshab  kirib  kelardi.
Ana  shundoq  er  menga  xiyonat  qildi.  Jazman  orttirdi. 
Bilasizmi,  sevgan  kishing,  dunyoda  yagona  baxtim  deb  bilgan 
kishing  xiyonat  qilsa  chidab  bo‘ladimi?  Axir  butun  umrimni 
unga  bag‘ishlagan  bo‘lsam-u,  kelajak  baxtimni  usiz  tasavvur 
qilolmasam-u,  menga  xiyonat  qilsa.  Bunga  chidab  bo‘larmidi. 
Lekin  butun  kuchimni,  butun  sabrimni  bir  joyga  jam  lab 
chidadim.  Uni  insofga chaqirdim.  B o‘lmadi.  His-tuyg‘ularimni 
oyoq  osti  qilgan  kishi  oldida  ko‘z  yoshi  to ‘ к ishga  g ‘ururim 
yo‘l  bermadi.  Bunday  qilolmasdim  ham.  Uning jazmani  oldiga 
borib,  erimni  tinch  qo‘y  deyishga  ham  g ‘ururim  yo‘l  bermadi.
Butun  vujudimni  o ‘ch  olish  hissi  qamrab  oldi.  0 ‘zimni 
o ‘ldirmoqchi  bo‘ldim.  M ayli,  shu  o ‘limim  bilan  uni  vijdon 
azobiga  tashlab  ketaman.  Bu  dog‘  uni  o ‘la-o‘lguncha 
qiynasin,  dedim.
199

Shu  niyat  bilan  uydan  chiqdim.  Yo‘lda  keta  turib  har  xil 
xayollarga  boraman.  Nimani  o ‘ylasam  ham,  erimdan  qasos 
olishga  borib  taqalar  edi.  Ana  shunda  siz  paydo  boMdingiz. 
B o‘lmasa,  bilmadim  nima b o ‘lardi.  Qabrimdan  shu  paytgacha 
ikki  marta  giyoh  k o ‘karib  chiqarmidi.
U  yuzlarini  ikki  q o ‘li  bilan  to ‘sib,  o ‘ksib  y ig ‘lab  yubordi. 
Uni  yupatishga  so‘z  topolmasdim.
Xotin  ingragan  tovushda  dedi:
-   Kechiring.  Sizdan  um r  bo‘yi  m innatdor  b o ‘lib  yashay- 
man.  X otiningiz  qandoq  baxtli  ekan, -  uning  bu  gaplari 
juda  uzoqdan  eshitilayotganga  o ‘xshardi.  Jahl  bilan  uning 
ko‘zlariga  qaradim.  Endi  u  ko‘zlarda  andisha  izlari  y o ‘q  edi. 
Allaqanday  nur  porlab  turardi.
-   Qaysi  baxtli  qiz  ekan  u  sizni  sevgan.  Bu  gaplarimga 
hayron  boMmang.  Men  eng  avval  vafodor  odamni,  nomusli 
odamni  baxtli  deyman.  Baxt  tushunchasini  o ‘ylaganimda 
dastavval  nomus,  vafo  k o ‘rinadi.  Mana  shu  ikki  narsa  boM­
masa  do‘st  d o ‘stning,  er  xotinning,  xotin  em ing  k o ‘zini 
o ‘yadi.  A gar  men  shoir  b o ‘lsam,  yozuvchi  b o ‘lsam,  vafo 
haqida,  inson  nomusi  haqida  kitob  yozib  charchamasdim.
Bu  xotinning  gaplari  meni  o ‘ylantirib  qo‘ydi.  Uning  bu 
gaplari  chin  haqiqat  edi.  Insonni  jasoratga,  xayrli  ishlarga 
yetaklaydigan  shu  emasmi?!
U  kichkinagina  razyezdda  tushib  ketdi.  Ko^nglida  tugilib 
yotgan  armonini  to ‘kib,  bag‘rini  ezib  yotgan  toshni  irgMtib 
tashlab,  qushdck  yengil  b o ‘lib,  manzilida  tushib  qolgan  edi.
Kupega  qaytib  kirdim.
Stolcha  ustida  yalpiz  yotardi.  Olib  hidladim.
Ana  shundan  beri  qayda  yalpiz  ko‘rsam,  u  keksa  tollar 
soya  tashlagan  Buvayda  yoMlarini  k o ‘raman.  Bu  y o ‘l- 
lar  bir  порок  er jabrini  tortgan,  shu jabr-alam   qasosga  yetak- 
lagan  dilbar,  dilbar-u  qaysar,  bir  so ‘zli  juvonni  eslatadi.
U  erini  tashlab  ketdimikin?  Tashlab  ketgandir.  Undan 
qasos  oldimikin?  Tashlab  ketishdan  ortiq  qasos  bo‘lmaydi-ku!
Yalpiz  hidi  menga  ana  shularni  eslatib  q o ‘ydi.
Farg'ona,  1960-yil
200

Download 5.6 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   12




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling