To sh k ent te m ir y o ‘l m u h a n d is L a r iin s t it u t I 4 A. E. O d IL x o ‘jayev qurilish materiallari 5340200 «Bino va inshootlar qurilishi»

X I B O B . P O L IM E R L I M A T E R IA L L A R VA B U Y U M L A R
11.1. U m um iy m a’lum otlar
Plastmassa yuqori molekulali birikma bo‘lib u polimer bog‘lovchilar, 
kukun to ‘ldirgich va boshqa tashkil etuvchilardan iborat, qotgach plasticli- 
gini to‘la yoki qisman y o ‘qotadigan kompozitsion materialdir. Yuqori mo­
lekulali moddalar bir necha minglab, hatto yuz minglab atomlardan iborat 
bo‘lib, k o ‘p m arta takrorlanadigan m uayyan strukturalardan tuzilgan. 
Bitta makromolekuladagi struktura birligi soni polimerning polimerlanish 
darajasi deyiladi. Kam molekulali birikmalar molekular massasi 500 dan 
kam.
Polimerlar tabiiy va sun’iy (sintetik) turlarga boMinadi. Tabiiy yuqori 
molekulali birikmalarga tabiiy kauchuklar, selluloza, ipak, oqsillar, nuklein 
kislotalar, jun va boshqalar kiradi.
XIX asrda tabiiy kauchukni oitingugurt bilan aralashirib, qizdirish 
(sintez) usulida rezina olingan. 1972-yil nitrosellulozani kam fora bilan 
qayta ishlab, selluloid, y a ’ni plastmassaning selluloza asosidagi birinchi 
turi tayyorlangan. Shu davrda oqsillar (kazein) asosida sintez qilib galalit 
plastmassasi olindi.
XX asr boshida organik xom ashyolarni sintez qilish natijasida 
yuqori m olekulali moddalar, polim erlar olindi. K eyinchalik karbam id- 
form aldegid, fenol-form aldegid, poliefir va shu kabi polim erlar sintez 
qilindi. 30-yillardan boshlab polim erlanish jarayonining k o ‘p jihatlari 
ochildi va polivinilatsetat, polivinilxlorid, polistirol, polim etilm etakrilat 
va boshqa polimerlar sintez qilindi.
11.2. P lastm assalarning tarkibi va xossalari
Plastmassa kom pozitsiyalari polimer bogMovchi, kukun to ‘ldirgich, 
plastifikator,qotiruvchi, stabilizator, bo‘yoqlarva boshqa modifikatorlardan 
iboratdir.
11.2.1. P lastm assaiar tarkibi
BogMovchi m od d aiar 
sifatida polimerlar sintetik tolalar, kauchuklar, 
selluloza birikmalari ishlatiladi. Polimer bog‘lovchining turi plastmassa-
160

---

larning issiqqa kislo ta va ishqo rlarga bardoshliligi, m ustahkam lik, 
deform ativlik va boshqa xossalarini belgilaydi. Polim er bogMovchilar 
ishlab chiqarishda neft, to sh k o ‘mir, tabiiy gazlar, o ‘sim lik dunyosi va 
boshqa organik pioddaiar ishlatiladi. Polimerlarni organik sintez qilish 
jarayonida havocUm olinadigan azot, kislorod va boshqa gazlar ishlatiladi.