To sh k ent te m ir y o ‘l m u h a n d is L a r iin s t it u t I 4 A. E. O d IL x o ‘jayev qurilish materiallari 5340200 «Bino va inshootlar qurilishi»

11.4.7. Pogonaj va sanitariya-texnika buyumlari
187
t

---

Ularda suv ch o ‘yan quvurlardagiga nisbalan ravon oqadi (gidravlik 
qarshilik kichik b o ‘ladi). Bu quvurlam i ishlatish ishchi harorati 60°S 
gacha.
Term oreaktiv p olim erlar asosidagi kom pozitsion m ateriallardan 
tayyorlangan polim erqorishm a va polimerbeton quvurlar kim yo sanoati, 
kollektor-drenaj tizimida, shaxtalarda va boshqa inshootlarda ishlatiladi. 
Ulam ing ichki diametri 100 mm. dan 1000 mm. gacha, uzunligi 80 sm. 
dan 6 m. gacha boMadi. Polimerbeton quvurlar bog‘ lovchining turiga qarab 
kislotali, ishqorli, tuzli va boshqa agressiv muhitlarga chidamli b o iad i.
Shishaplastik quvurlar poliefir polimeri, shisha matosi, shisha iplari 
va shu kabilar asosida maxsus sentrifugada tayyorlanadi. Ular mustahkam, 
150°S ishchi haroratga bardoshli bo‘ladi. Shishaplastik quvurlar, asosan, 
kimyo va neftni qayta ishlash sanoatida ishlatiladi.
11.4.7. Polim er yelimlar va m astikalar
Polim er yelimlar. 
Yelimlar sintetik sm olalar asosida tayyorlanadi. 
B og io v ch i sifatida term oreaktiv va termoplastik polimerlar, kauchuklar, 
selluloza hosilalari va boshqa m oddalar ishlatiladi.
Yelim larning xossalarini yaxshilash uchun tarkibiga erituvchilar, 
kukun to ‘Idirgichlar, plastifikatorlar, qodruvchiiar, s t a b i l i z a t o r s va 
modifikatorlar kiritiladi. Yelimlar sovuq va issiq holatda qotadi. Polimer 
yelim lar asosida yog‘och, plastm assa, metall, keram ika, shisha, tabiiy 
va sun’iy toshlar, qog‘oz, rezina yelimlanadi. Bundan tashqari, polimer 
yelim lar asosida y o g ‘och, temirbeton, metall konstruksiyalarni y ig ‘iladi 
va montaj qilinadi.
Yog‘och, q o g ‘ozdan tayyorlangan m ateriallar, odatda, karbam id- 
form aldegid, fenol-fo rm ald eg id polim erlari y elim lari bilan, m etall, 
keram ika, shisha, plastm assa buyum lar epoksid, poliizotsionat, poliefir 
polimerlari asosidagi yelimlar bilan yelimlanadi. «Bustilat» yelim i bilan 
polivinilxlorid linoleum lar va plitkalar, sintetik gilam lar va m atodan 
tayyorlangan pardalar yelimlanadi. Perxlorvinil yelim pogonaj buyiimlami, 
parda materiallarni, y o g ‘och, beton va shu kabi buyum lam i yelim lashda 
ishlatiladi.
Polim er m astik a lar 
- sintetik bog‘lovchilar, kukun toMdirgichlar, 
plastifikatorlar, qotiruvchilar va m odifikatorlar asosida olingan quyuq 
kom pozitsion m aterialdir. M astikalar qurilish m ateriallarini yelim lash, 
konstruksiyalar yuzalarini yetarli qalinlikda qoplash, choklam i berkitish,
188

---

notekis yuzalam i to ‘g ‘rilash, konstruksiya va buyumlarni korroziyadan 
saqlash maqsadida ishlatiladi. M astikalar yelimlardan quyuqligi va kukun 
to ‘ldirgich miqdoTining ko‘pligi bilan farq qiladi. M astikalar xossalarini 
yanada yaxshilash ucliun tarkibiga bitum, qatron, kanifol, kazein va boshqa 
modifikatsiyalovchi qo‘shimchalar kiritiladi.
Rezina-bitumli m aijjkalar polivinilxlorid linoleumlarni va plitkalam i, 
mato asosli o ‘rama m ateriallami yelim lashda ishlatiladi.
I n d e n k u m a ro n - n a y rit m a s tik a la r i 
b ila n a so ssiz v a aso sli 
polivinilxlorid linoleum lar ham da pardalar, qog‘oz qatlam li plastiklar, 
rezina linoleum va boshqa sintetik qoplam a materiallar yelimlanadi.
D ifenilketon polim eri asosidagi m astikalar bilan yo g‘och tolali va 
yog‘och payrahali plitalar, q o g ‘oz qatlamli bezakli plastiklar v a boshqa 
materiallar yelimlanadi.
11.4.8. G erm etik polim er m ateriallar
Polim er germ etiklar 
- y ig ‘m a konstruksion elem entlar choklarini 
zichlashtirish uchun ishlatiladi. Bunday yig ‘ma konstruksiyalarga panellar, 
bloklar, qism va shu kabilar kiradi. Germetiklar elastik boTishi haroratdan, 
kirishishdan hosil boMadigan deform atsiyalam i so ‘ndiradi. G erm etiklar 
bino va inshootiaming issiqlik, tovush vagidroizolyatsiyasini ta‘minlaydi. 
Ular atmosfera muhiti, turli agressiv m oddalar va havo aralashm alariga 
chidam li boMishi, o ‘zidan inson organizm iga salbiy t a ‘sir etu vch i 
moddalami ajratmasligi kerak.
K onstruksiya ch o k larin i b erk itish va zich la sh tirish m aq sadida 
qotuvchan hamda qotmaydigan germetiklovchi m astikalar ham da elastik 
zichlashtiruvchi qistirmalar ishlatiladi.
G erm etik lo v ch i m a s tik a la r 
- p lastik h o latd a m axsus asbob 
vositasida choklarga surkaladi. Bunda mastika chokdan tashqari, yuzaga 
ham qism an chiqib, vertikal va gorizontal choklarni qoplashi m aqsadga 
muvofiq. M astikalar betonga yaxshi yopishishi v a 60°S haroratgacha 
oqib tushm asligi kerak. Polisulfidli kauchuk-tiokollar va bitum -rezinali 
bogMovchilar asosidagi m astikalar keng miqyosda ishlatiladi.
Tiokolli m astika 
- tiokol pastasi, vulkanlashtiruvchi q o ‘shim cha, 
vulkanlashishni tezlashtiruvchi m odda va suyultiruvchini, germ etiklash 
ishlari boshlanishidan oldin sinchiklab aralashtirib tayyorlanadi. M astika 
vulkanizatsiya jarayoni tufayli bevosita choklarning o ‘zida qotadi va 
rezinasimon, elastik germetik (qora rangda) hosil boMadi.
189

---

IZ O L m astikasi 
- rezina kukuni, bitum , kumaron polimeri, tolali 
d ispers t o ‘ldirgich (m asalan, asbest) va antiseptik (antrasen m oyi) 
a ra la sh tirilib tayyorlanadi. Izol m astik asi 8 0 -1 0 0 °S haro ratg ach a 
qizdirilgan holda va organik erituvchilar (ligroin, benzin va shu kabi) 
qo ‘shilib, sovuq holda ishlatiladi.
Q o tm ay d ig an m a s tik a la r 
- p o liiz o b u tilen , yum sh atu vch i va 
kukun toMdirgich (ohaktosh, dolom it v a shu kabi) asosida tavyorlanadi. 
M astika choklarga maxsus shprislar vositasida kiritiladi. Bunda m astika 
alm ashinuvchi patronlarga joylashtirilgan b o ‘lib, elektr isitgichlar bilan 
ta ‘minlangan termoshkaflarda isitib beriladi.
Elastik q is tirm a la r- 
zich va g ‘ovak chilvir (jgut) ko‘rinishida rezina, 
poliuretan, sintetik kauchuk asosida ishlab chiqariladi.
Poroizol 
- chiqindi rezina kukuni, yumshatgich, g ‘ovak hosil qiluvchi 
va antiseptik asosida chilvir ko‘rinishida tayyorlangan germetik. Poroizol 
k o ‘ndalang kesim o ‘lchamlari 30x40 mm. va 40*40 mm. bo‘lgan to ‘g ‘ri 
to ‘rtburchak shaklida va diametri 10-60 mm. bo‘lganchilvirlarko‘rinishida 
tayyorlanadi.
U lar vertikal va gorizontal panel choklarini, panel ham da deraza 
romlari choklarini va boshqa choklam i zichlashtirishda ishlatiladi.
G e r n it-
ustiga suv o ‘tkazmavdigan plyonka qoplangan g ‘ovak, elastik— 
chilvir ko‘rinishidagi qistirm am aterial. Gernit yonmaydigan polixloropren 
kauchuk asosida olinadi. Gernit qistirmasi uzunligi 3 m. va diametri 20, 
40 va 60 mm. o ‘lcham larda ishlab chiqariladi. Gernit suv o ‘tkazm aydi 
va atm osfera m uhitiga chidam li b o ‘ladi. U ning suv shim uvchanligi 
48 soat davom ida m assa bo‘yicha 0,4 foizni tashkil qiladi. G em itning 
nisbiy uzayishi yuqori bo ‘lganligi sababli harorat va kuchlanishdan hosil 
bo‘ladigan deformatsiyalar ta ‘siriga chidamli.
G erm etik q istirm alar 
- ichi to ‘la va ichi bo‘sh turlarga bo‘linadi. 
Ichi bo‘sh qistirma germetiklar choklarga quyilgan, ularda vakuum hosil 
qilish mumkin. Bir tomonini kesish natijasida qistirma orasiga havo kiradi 
va germetik bo‘shliq devorlariga kuch bilan yopishib zichlashadi.
Profillangan germetiklovchi 
— polivinilxloriddan ekstruziya usulida 
tayyorlanadi. Ular turli ranglarda va turli k o ‘ndalang kesimli bo‘ladi.
P o liv in ilx lo rid germ etiklar choklarni yaxshi berkitadi, ob-havo 
ta‘siriga, deformatsiyalanishga bardoshli b o ‘ladi. Ular bezak ishlarini olib 
borishda ham ishlatilishi mumkin. C hoklarga gennetiklam i kiritishdan 
a w a l choklar yaxshilab tozalanishi, panel va bloklar burchaklaridagi beton 
va qorishm a qoldiqlari olib tashlanishi kerak.
190

---

XIJfcBOB. L O K -B O ‘Y O Q M A T E R IA L L A R
4
12.1.Umumiy m a’lum oylar
L o k -b o ‘yoq m a te ria lla r bino va in sh o o tla r q u rilish id a ularn i 
bezash ham da agressiv m uhitlaridan him oyalash m aqsadida ishlatiladi. 
R espublikam iz hududida joylashgan arxitektura yodgorliklari qurilgan 
vaqtda ichki va tashqi tom ondan lok-bo‘yoq tarkiblar bilan bezak berilgan. 
Ushbu bo‘yoq tarkiblari, asosan, tabiiy moylardan, pigmentlar va bo‘yoq 
xossalarini yaxshilovchi komponentlardan tashkil topgan.
Tabiiy bog'lovchilar zig‘ir, kanop, masqar va sh.k. o ‘simliklar moyini 
qaynatib, m axsus ishlov berib tayyorlangan v a ularni qurishini tezlatish 
uchun m axsus eritm alardan foydalanilgan. B o ‘yoq tarkiblariga rang 
beruvchi pigm entlar tabiiy toshlar, giltuproq, tuzlar va minerallarga ishlov 
berib tayyorlangan va shu sababli ular ob-havo, quyosh nuri ta ’siriga 
chidam li b o ‘lgan. Sam arqand shahri yaqinidagi A frosiyob antik shahri 
binolari qoldiqlari devorlariga ehizilgan rasmlarning bir necha m ing yillar 
davom ida saqlangani yuqorida aytilgan fikrlam i tasdiqlaydi. N am lik va 
haroratningo‘zgarishi ta ’siriga bardoshli, bino va inshootlaming fasadlarini 
bezashda ishlatiladigan b o ‘yoq tarkiblarini yaratish asosiy muammolardan 
hisoblanadi. Bezak ishlarini olib borishda bo ‘yoq tarkiblarining tannarxi 
80 foizni tashkil etadi. Fasad b o ‘yoqlariga, odatda, havoni to ‘la yoki 
qism an o ‘tkazish, ob-havo sharoitiga va nurga chidamlilik talab qilinadi.
Temirbeton binolar fasadlarini bezashda oq va rangli sementlar ham da 
ohaktosh, granit, marmar, rangli shisha kukuni va sh.k. kukun toMdirgichlar 
asosida tayyorlangan b o ‘yoq tarkiblarini ishlatish samaralidir. B o ‘yoq 
tarkiblarining asosga yuqori adgeziyasi bezak qatlam ining uzoq muddat 
xizm at qilishiga kafolat beradi.