To sh k ent te m ir y o ‘l m u h a n d is L a r iin s t it u t I 4 A. E. O d IL x o ‘jayev qurilish materiallari 5340200 «Bino va inshootlar qurilishi»

q o ‘sh ib ta y yorlanad i. U n ing 2 0 °S haroratdagi issiq lik o ‘tka?HveHanlik-----
koeffltsiyenti - 0,001 W/(m °S). B o ‘yoq qurigach yengil, cho‘ziluvchan 
issiqlik izolyatsiyasi qoplam a m aterialga aylanadi. C hllM lar yuzalariga 
-1 0 °S dan +200°S gacha haroratda surtiladi, -6 0 °S dan +250°S gacha 
haroratda 15 yilgacha ishlatilishi mumkin. Antikorroziya qoplamasi bug‘ni 
o ‘tkazadi, yuzaga katta kuch bilan yopishadi. C hllM lar binolar, fasadlar, 
ichki devorlar, tomlar, beton pollar, issiq va sovuq suv truboprovodlari, 
paroprovodlar, sovitish tizimlari, havo o ‘tkazgichlar issiqlik izolyatsiyasi 
va bezash uchun ishlatiladi.
K eram ik m ikrosferali b o ‘y o q lar quyid ag i av zallik larg a ega: -
m etall, beton, g ‘isht, cherepitsa, keram ika, fasad, plastik, shisha va 
boshqa yuzalarga yuqori adgeziyasi; neft mahsulotlari, tuzli eritmalarga, 
ish q o rla rg a , u ltra b in a fsh a n u rlarg a, a tm o sfe ra m u h itig a, h aro rat 
o ‘zgarishiga bardoshli; issiqlik saqlashda samarador. Issiqlik nurlarini 85 
foiz qaytaradi; metall konstruksiyalaming deformatsiyalanishining oldini 
oladi; qoplamali purkash jarayonining m ehnat talabligi kam; +260°S da 
kirishadi, +800°S da parchalanadi va uglerod oksidi ham da azot oksidi 
ajratadi, olovni tarqalishini sekinlashtiradi; ekologik xavfsiz, pH - 8,5 -
9,5.
204

---

XIII BOB. YOG‘O CH QU RILISH M ATERIALLARI
\  
13.1. Umumiy m a’lum otlar
Yog‘och eng qadim gi qurilish m ateriali b o ‘lib, yer sharida notekis 
tarqalgan. 0 ‘rm on q ay ta tiklangani uchun y o g 'o c h bitm as-tuganm as 
qurilish m ateriallari va buyum lari zaxirasidir. Yog‘och tayyorlanadigan 
o ‘rm o n la r R o ssiy a , X itoy, U k ra in a, K avkaz, Q o z o g ‘isto n k ab i 
m am lak atlard a k o ‘p lab lichraydi. Y og‘och y u q o ri m u stah k am lik , 
qayishqoqlik, issiqlik izolyatsiyalovchi, suv va organik erituvchilarga 
chidamlilik xususiyatlariga ega. Yog‘och oson qayta ishlanadi, yelim lash, 
mix qoqish m um kin. Am m o tolasim on tuzilishi tufayli xossalarining 
turliligi, nam likdan deform atsiyalanishi, yonuvchanligi, chirishi kabilar 
y o g ‘ochning kam chiligidir. Q urilishda y o g ‘och xari, taxta, shpal, brus 
hollarida ishlatiladi. Yog‘ochni qayta ishlaganda hosil b o ‘lgan payraha 
va qipiqdan fibrolit, arbolit, y o g ‘och tolali va y o g ‘och payrahali plitalar 
tayyorlanadi.
Yog‘ochning sifati uning turiga bogMiq. Yog‘och olinadigan daraxtlar 
ignabargli va bargli turlarga boMinadi. Ignabargli daraxtlarga q arag ‘ay, 
qoraqarag‘ay, tilo g ‘och, oq q arag‘ay, kedr va boshqalar kiradi. B argli 
daraxtlarga eman, oqqayin, qora qayin, shumtol, arg‘uvon kabilar kiradi. 
M arkaziy Osiyo togMarida o ‘sadigan archa va terak, k o ‘k terak, chinor 
kabilar bino va inshootlar qurilishida to ‘sin, ustun, pol, shift, m uqam as, 
kam iz, eshik, rom kabi buyum lam i olishda ishlatiladi. Chinor, yo n g ‘oq va 
nok daraxtidan shkaf, javon v a turli o ‘ym akor buyumlar ishlanadi.
13.2. Yog‘ochning tuzilishi
Daraxt ildiz, tana va shox-shabba qism laridan iborat boMib, ularning 
koMami daraxtning turiga bogMiq boMadi. Daraxtning tana qismi 6 0 -9 0
foizni tashkil etib, sanoatda qayta ishlashda katta aham iyatga egadir. 
Yog‘ochning m ak ro stru k tu rasin i oddiy k o ‘z yoki lupa y o rd am id a, 
mikrostrukturasini esa faqat mikroskop yordamida o ‘rganish mumkin.
Yog‘och m akrostrukturasini 
tanani tangensial, radial va k o ‘ndalang 
qirqim lari yordam ida o ‘rganiladi (13.1-rasm ). D araxt tanasi o ‘zak, 
yog‘ochlik, kambiy va p o ‘stloq qismidan iborat boMadi.
205

---

K ukun b o ‘yoqlar 
qattiq polimerlar, kukun toMdirgich, pigm entlar 
va modifitsirlovchi qo‘shimchalardan iborat dispers quruq qorishmalardir. 
U lam ing dispersligi 1 0 - 1 0 0 m2/kg, o ‘ta sochiluvchan xususiyatga ega.
K ukun b o ‘yoqlar tom chi-suyuq holatidan quruq eritm a holatiga 
m axsus apparatlar yordam ida o ‘tkaziladi. K ukun bo ‘yoq!ar yuzalarga 
surtilganda m onotilizatsiyalanadi, y a ’ni m aterial zarrachalari birlashib 
va qotib kimyoviy muhitlarga chidamli qoplam a hosil qiladi. BogMovchi 
sifatid a term oreaktiv (epoksid, poliefir, poliuretan) va term oplastik 
(polietilen, polivinilxlorid, poliamid) polimerlar ishlatiladi. Quruq bo‘yoq 
qorishm alari keng oraliqdagi haroratda va vaqt davom ida shakllanadi. 
Q uruq bo ‘yoq tarkiblari m axsus pistolet yordam ida qizdirilgan holda 
qoplanadi. Ular yuqori mustahkamlik, zichlik, suv va korroziya muhitiga 
chidam liligi bilan oddiy b o ‘yoqlardan farqlanadi. Hozirgi kunda quruq 
b o ‘yoq tarkiblarini ishlatish keng tarqalgan. Ularni tashish, saqlash tejamli, 
ishlatish esa ju d a qulaydir.
K eram ik m ik rosferali b o ‘yoqlar. 
C hoksiz issiqlik izolyatsiyasi 
m ateriallari (C hllM ) m ikrodarajada havo toMdirilgan o ‘ta yupqa devorli 
keram ik m ikrosferalar asosida olingan yangi materialdir. C hllM lar oq 
v a rangli, ch o‘ziluvchan, polim er bogMovchilarga keramik mikrosferalar 
q o ‘shib tayyorlanadi. Uning 2Q°S haroratdagi issiqlik oMkazuvehanlik 
koeffitsiyenti - 0,001 W/(m °S). B o ‘yoq qurigach yengil, cho‘ziluvchan 
issiqlik izolyatsiyasi qoplam a m aterialga aylanadi. C hllM lar yuzalariga 
-1 0 °S dan +200°S gacha haroratda surtiladi, -6 0 °S dan +250°S gacha 
haroratda 15 yilgacha ishlatilishi mumkin. Antikorroziya qoplamasi bug‘ni 
o ‘tkazadi, yuzaga katta kuch bilan yopishadi. C hllM lar binolar, fasadlar, 
ichki devorlar, tomlar, beton pollar, issiq va sovuq suv truboprovodlari, 
paroprovodlar, sovitish tizimlari, havo o ‘tkazgichlar issiqlik izolyatsiyasi 
va bezash uchun ishlatiladi.
K eram ik m ik rosferali b o ‘y o q la r q u yidagi av z allik larg a ega: -
m etall, beton, gMsht, cherepitsa, keram ika, fasad, plastik, shisha va 
boshqa yuzalarga yuqori adgeziyasi; neft mahsulotlari, tuzli eritmalarga, 
ish q o rlarg a , u ltra b in a fsh a n u rla rg a , atm o sfe ra m u h itig a , haro rat 
o ‘zgarishiga bardoshli; issiqlik saqlashda samarador. Issiqlik nurlarini 85 
foiz qaytaradi; metall konstruksiyalam ing deformatsiyalanishining oldini 
oladi; qoplam ali purkash jarayonining m ehnat talabligi kam; +260°S da 
kirishadi, +800°S da parchalanadi va uglerod oksidi ham da azot oksidi 
ajratadi, olovni tarqalishini sekinlashtiradi; ekologik xavfsiz, pH - 8,5 -
9,5.
204

---

XIII BOB. Y O G ‘O C H Q U RILISH M ATERIALLARI 
^ 
13.1. Umumiy m a’lum otlar
Yog‘och eng qadim gi qurilish m ateriali bo‘lib, yer sharida notekis 
tarqalgan. 0 ‘rm on qayta tiklangani uchun y o g ‘och bitm as-tuganm as 
qurilish m ateriallari va buyum lari zaxirasidir. Yog‘och tayyorlanadigan 
o ‘rm o n lar R o ssiy a , X itoy, U k ra in a, K avkaz, Q o z o g ‘isto n k ab i 
m am lak atlard a k o ‘plab u ch ray d i. Y og‘och y u q o ri m u stah k am lik , 
qayishqoqlik, issiqlik izolyatsiyalovchi, suv va organik erituvchilarga 
chidamlilik xususiyatlariga ega. Yog‘och oson qayta ishlanadi, yelimlash, 
mix qoqish m um kin. A m m o tolasim on tuzilishi tufayli xossalarining 
turliligi, nam likdan deform atsiyalanishi, yonuvchanligi, chirishi kabilar 
y o g ‘ochning kam chiligidir. Q urilishda y o g ‘och xari, taxta, shpal, brus 
hollarida ishlatiladi. Yog‘ochni qayta ishlaganda hosil b o ‘lgan payraha 
va qipiqdan fibrolit, arbolit, y o g ‘och tolali va yog‘och payrahali plitalar 
tayyorlanadi.
Yog‘ochning sifati uning turiga bogMiq. Yog‘och olinadigan daraxtlar 
ignabargli va bargli turlarga boMinadi. Ignabargli daraxtlarga q arag‘ay, 
qoraqarag‘ay, tilo g ‘och, oq q arag‘ay, kedr va boshqalar kiradi. B argli 
daraxtlarga eman, oqqayin, qora qayin, shumtol, arg‘uvon kabilar kiradi. 
M arkaziy Osiyo togMarida o ‘sadigan archa va terak, k o ‘k terak, chinor 
kabilar bino va inshootlar qurilishida to ‘sin, ustun, pol, shift, m uqam as, 
kamiz, eshik, rom kabi buyum lam i olishda ishlatiladi. Chinor, y o n g ‘oq va 
nok daraxtidan shkaf, javon va turli o ‘ym akor buyumlar ishlanadi.
13.2. Yog‘ochning tuzilishi
Daraxt ildiz, tana va shox-shabba qism laridan iborat boMib, ularning 
koMami daraxtning turiga bogMiq boMadi. Daraxtning tana qismi 6 0 -9 0
foizni tashkil etib, sanoatda qayta ishlashda katta aham iyatga egadir. 
Y og‘ochnin g m ak ro stru k tu rasin i oddiy k o ‘z yoki lup a yo rd am id a, 
mikrostrukturasini esa faqat m ikroskop yordamida o‘iganish mumkin.
Yog‘och m akrostrukturasini 
tanani tangensial, radial va k o ‘ndalang 
qirqim lari yordam ida o ‘rganiladi (13.1-rasm ). D araxt tanasi o ‘zak, 
yog‘och!ik, kambiy va po‘stloq qismidan iborat boMadi.
205

---

0 ‘zak juda bo‘sh bog‘langan hujayralardan iborat bo‘lib, kichik 
mustahkamlikka ega va namlik ta ’sirida tez chiriydi. Po‘stlog‘i tashqi 
qobiq va ichki lub qatlamlaridan tashkil topgan bo‘lib, daraxtning tashqi 
muhit ta’siri va mexanik shikastlanishlardan saqlaydi.