To sh k ent te m ir y o ‘l m u h a n d is L a r iin s t it u t I 4 A. E. O d IL x o ‘jayev qurilish materiallari 5340200 «Bino va inshootlar qurilishi»

I3.1-rasm. Yog‘och tanasining tuzilishi.
a) daraxt tanasining asosiy kesmalari: I. ко ‘ndalang: 2. radial;
3. tangensial; b) daraxt tanasining ко ‘ndalang kcsimi: 1. p o 'stloq;
2. kambiy: 3. lub; 4. zabolon; 5. о ‘zak; 6. о ‘zak nurlari.
Lub qatlami orqali o‘sayotgan daraxt oziqlanadi. Lub qatlami ostida 
yupqa kambiy hujayra qatlami joylashgan. Har yili daraxtning o ‘sish 
davrida kambiy po‘stloq va ichki tomonga yog‘och hujayralarini suradi va 
yog‘ochlik kengayib boradi. Shu sababli, daraxtning ko‘ndalang kesimida 
yillik halqalar hosil bo‘ladi. Yillik halqalar ikki qatlamdan iborat: bahorgi
- bahor va yozning boshida, yozgi - yozning oxirida hosil bo‘lgan yog‘och 
qatlamlari. Bahorgi yog‘och qatlami och rangli yirik yupqa hujayralardan 
iborat bo ‘lib, yozgi qatlam esa to‘q rangli mayda pishiq hujayralardan 
iborat.
Daraxtlar m ag‘izli (qarag‘ay, eman, kedr) va m ag‘izsiz (qayin, 
zarang, olxa) turlarga bo‘linadi. Mag‘izli daraxtlarda mag‘iz va po‘stlog‘ 
osti qatlami, mag‘izsiz turlarida esa faqat po‘stlog‘osti qatlami bo‘ladi. 
B a’zi daraxtlarda (qoraqarag‘ay, oqqarag‘ay, qora-qayin) yog‘ochlikning 
markaziy qismi mag‘izning barcha xossalariga ega bo‘lib, rangli chetki 
qismlari rangidan farq qilmaydi va yetilgan yog‘ochlik deyiladi.
Daraxtda namlik va oziqa o ‘zak nurlari orqali ko‘nda!ang kesim 
bo‘yicha tarqaladi. Igna-bargli daraxtlarda ular juda tor bo‘lib, mikroskop 
ostida ko‘rinadi. Yog‘och o ‘zak nurlaridan mexanik ta’sirlar ostida tez 
sinadi.
206

---

13.2-rasm. Q arag'ay yog‘ochi mikrostrukturasi.
1. traxeidlar; 2. yillikqatlarri; 3. vertik a lsm o la yo ‘li; 4. o'zaknurlari.
Yog‘och mikrostrukturasi mikroskopda ko ‘rilsa, uning strukturasi 
o ‘lik hujayralardan iboratligi ma’lum bo‘ladi. Tirik hujayra po‘st, uning 
ichidagi protoplazma, hujayra shirasi va protoplastdan (mag‘iz) iborat. 
Hujayraning po‘sti, asosan, yuqori molekular selluloza (klelchatka), 
(C6H 10Os)n dan iborat. Hujayralar o ‘tkazuvchi, mexanik va to‘plovchi 
turlari farqlanadi. 0 ‘tkazuvchi hujayralar namlik va oziqani yuqoriga 
ko‘taradi. Ular naycha va traxeidlarga boMinadi. Ignabargli daraxtning 
tanasida naychalar boimaydi; u asosan, uzunchoq hujayra - traxeldlardan 
tuzilgan. Traxeidlar orasida smola bilan to‘lgan yo ‘llar bo‘ladi. Mexanik 
hujayralar devorlarining qalinligi bilan xarakterlidir. Tuzilishi va xossalari 
jihatidan yog‘och tabiiy kompozitsion materialdir.