To sh k ent te m ir y o ‘l m u h a n d is L a r iin s t it u t I 4 A. E. O d IL x o ‘jayev qurilish materiallari 5340200 «Bino va inshootlar qurilishi»

Mctallik pigm entlar
1) Alyminiy kukuni.
2) Bronza kukuni.
3) Grafit - yuqori harorat ta’siriga chidamli.
Toldirgichlar t^ p ig m e n tla rn i tejash ham da b o ‘yovchi tarkibga 
alohida xossalar (mustahkamlik, olovga bardoshlik va h.k.) berish uchun 
c|o‘shiladigan erimaydigan mineral moddalardir.
1. Kaolin. 2. Talk. 3. Kvars - (changsimon kvars) 4. Asbest.
BogUovchi moddalar
B og‘lovchi m oddalar pigm ent va dispers to ‘ldirgichlarni o ‘zaro 
bogMab yupqa bo ‘yoq qatlami hosil qiluvchi kom ponent bo‘lib, asosga 
mustahkam yopishishi talab etiladi. Ular organik va mineral strukturali 
bogMovchi m oddalarga boMinadi. Hosil boMishi jihatidan bogMovchi 
m oddalar tabiiy va sintetik boMadi. O rganik bogMovchi m oddalarga 
tabiiy va yarim tabiiy oliflar, yog‘och va hayvonlardan olingan yelimlar, 
polimer va sh.k.lar, noorganik bogMovchilarga ohak, sement, suyuq shisha 
va sh.k.lar kiradi. B o‘yoq tarkiblarining asosiy fizik-mexanik, kimyoviy 
va texnologik xossalari bogMovchining turi ham da xossalariga bevosita 
bogMiq.
Moyli bo‘yoq ta rk ib la ri uchun bogM ovchilarga 
- quriydigan 
o ‘simlik moylari, mineral moylar, sintetik polimerlar va moy loklari kiradi. 
Moyli bogMovchilardan hosil boMgan parda qatlamlarining ko‘pi bilan 24 
soatgacha toMa qurishi talab etiladi.
Oliflar 
- tabiiy (natural) bogMovchi modda boMib, zigMr, kanop kabi 
o ‘sim liklar m oylariga m axsus ishlov berib olinadi. O lif atm osferadan 
kislorodni biriktirib quriydi va qotadi. O liflarning qotish jarayonini 
tezlashtirish uchun tarkibiga sikkativlar qo‘shiladi.
Tabiiy o liflar-ju d a 
mustahkam, nam va agressiv muhitlarga chidamli 
qoplam a pardalar hosil qiladi. Ular metall, yog‘och, gips va sementli suvoq 
y u/alarni bo‘yash uchun sifatli tarkiblar tayyorlashda ishlatiladi. Tabiiy 
oiillar zigMr, kunjut, pista moylarini 200°S haroratda sikkativlar q o ‘shib 
qaynatish yoMi bilan olinadi. U lar m ustahkam va uzoq chidaydigan 
qoplam alar hosil qiladi, lekin qimmatga tushadi. 0 ‘simlik moylarini tejash 
maqsadida tabiiy oliflar asosida yarim tabiiy oliflar tayyorlanadi. Tarkibida 
55 foiz o ‘sim lik moyi va 45 foiz uayt-spirt (texnik kerosin) boMgan 
«O ksol» olifi va 70 foiz o ‘sim lik m oyi va 30 foiz uayt-spirt boMgan 
koinbinatsiyalashgan oliflar ishlab chiqariladi.
197

---

Yarim tab iiy o liflar 
- qurigach yupqaroq, kuchli yaltiraydigan, 
mustahkam, am m o ob-havo sharoitiga tabiiy oliflarga nisbatan chidamsiz 
qoplam alar hosil qiladi. Ular normal quyuq-suyuqlikdagi moyli bo‘yoqlar 
olishda ishlatiladi. B o ‘yoq tarkiblari metall, y o g ‘och, suvoq yuzalarni 
bezashda ishlatiladi.
S u n ’iy (uyg‘un lash g an ) oliflar 
o ‘sim lik m oylari q o ‘shilm asdan 
yoki 35 foizgacha q o ‘shilib, neft va boshqa organik xom ashyolar asosida 
olinadi. Sun’iy oliflarga gliftalli, pentaftalli, perxlorvinilli va boshqa oliflar 
kiradi. G liftalli oliflar zig ‘ir moyi, ftalli angidrid va glitsirinni harorat 
bilan ishlov berish natijasid a olinadi. Sun’iy oliflar ob-havo ta ’siriga 
nisbatan chidam siz va rangi qoram tir boMadi. U lar asosida xona ichida 
ishlatiladigan m etall, y og'och va suvoq yuzalarni bezashgayaroqli bo‘yoq 
tarkiblari tayyorlashda ishlatiladi.
M oyli lo k la r 
- ta b iiy va su n ’iy sm olalarni eritu v ch ilar ham da 
sik k a tiv la r q o ‘sh ilg an o ‘sim lik m oylarida eritib o linad i. L oklarga 
erituvchilar zarur qo‘shib boMgan konsistensiyaga erishiladi. Moyli loklar 
atm osfera muhiti ta ’siriga chidamli boMgan bo‘yoq tarkiblarini tayyorlashda 
ishlatiladi. M oyli b o ‘yoq tarkiblari olishda sintetik bogM ovchilam ing 
ishlatilishi o ‘sim lik moylarini tejaydi va xossalarini yaxshilaydi. Sintetik— 
bogMovchilarga turli polim er m ateriallar kiradi. P olim er bogMovchilar 
asosida loklar, emallar, pastalar, mastikalar, suvli dispersiyalar olinadi.
Suvli b o ‘yoq ta r k ib la r uchun bogMovchilar 
- m ineral, hayvon 
va o ‘sim liklar yelim lari asosida olinadi. M ineral bogMovchilar sifatida 
portland sem ent, oq va rangli sem entlar, ohak, suyuq shisha kabilar 
ishlatiladi. O hak va silikat b o ‘yoqlar bilan binolam ing fasadi va ichki 
tomoni bo‘yaladi.
Yelimlar. 
Hayvonot dunyosi chiqindilari va o ‘sim liklardan tayyorlana- 
digan sun’iy va sintetik yelim lar suvli bo‘yoq tarkiblari olishda ishlatiladi. 
Hayvon yelimi suyak va m ezdra (go‘shtparda) yelim iga boMinadi. Yelim 
plitka, donachalar va kukun holda ishlab chiqariladi. Yelim nam tortib buzil- 
masligi uchun quruq jo y d a saqlanadi. Kazein yelim i kazein, so‘ndirilgan 
ohak va mineral tuzlar aralashm asidan iborat boMib, suv bilan m assaga 
k o ‘ra 1:2 nisbatda aralashtirilganda bir jinsli eritm a hosil boMadi. Kazein 
yelimi gruntlash va shpaklovka tarkiblari tayyorlash uchun ishlatiladi.
0 ‘sim lik yelim i kraxmal, dekstrin, un va o ‘simlik ildizlari quritilgan 
qismlarini qaynoq suvda qorishm asidan tayyorlanadi. Yelim b o ‘yoq, grunt,
198

---

nhpaklovka tarkiblari olishda, g u lq o g ‘ozlarni yelim lashda ishlatiladi. 
Sintetik yelinvnatriyli karboksilm etilselluloza (KM S) va metiJseliuloza 
sm olalarning suvdagi qorishm asidan tarkib topgan. U lar yelim li va 
mineral b o ‘yoqlar tayyorlashda, gulqog‘ozlam i yelim lashda ishlatiladi. 
Polivinilasetat em ii^jyalari polivinilatsetat polimerini suvdagi yoki suv- 
spirtdagi suyultirilgari yelim lari b o ‘lib, ular asosida m astika v a shpaklovka 
tarkiblari tayyorlanadi. Moyli em ulsiyalar olifdan, ohak sutidan v a hayvon 
yelimi eritmasi va boshqalar asosida maxsus apparatlarda olinadi. Emulsiya 
bevosita ishlatilishdan avval tayyorlanishi maqsadga muvofiqdir.
Eritgichlar
Benzin, uayt spirit, ligroin, (neftdan tayyorlanadi); benzol, toluol 
(toshko‘mirdan tayyorlanadi); metil spirti, etil spirti, butil spirti, atseton, 
skipidar, efirlar (igna bargli daraxtlardan tayyorlanadi).
Suyultirgichlar
1) alif:
2) suv:
3) kimyoviy suyultirgichlar.
Ular quyuq qorilgan b o ‘yoqlam ing qovushqoqligini kam aytirish yoki 
quruq mineral bo‘yoqlam rerititr qorish uchun xizmat qiladi.
12.4. Bo‘yovchi tark ib la r tu rlari
12.4.1. Moyli bo‘yoqlar
1. 
Moyli bo‘yoqlar 
alifni pigm entlar bilan b o ‘yoq qorish m ashinasida 
sinchiklab qorish y o ‘li bilan tayyorlanadi. Bunda quyuq qorilgan b o ‘yo q  
deb ataladigan quyuq pasta hosil bo ‘ladi. Ishlatishdan oldin u a lif yoki 
em ulsion suyu ltirgichlar bilan eritib qoriladi. B undan tashqari, m oy 
bo‘yoqlar suyuq qorilgan, ishlatishga tayyor ko‘rinishda ham chiqariladi.
Suyuq qorilgan b o ‘yoq tarkiblarida 4 0 -5 0 foizgacha o lif b o ‘ladi. 
Tayyorlangan bo‘yoqlar quyqalarsiz bir jinsli, rangi bo‘yicha etalonga mos 
b o iish i m a’Ium muddat konsistensiyani saqlab turishi kerak (12.2-rasm).
Moyli bo‘yoq!arning odatda, m etall konstruksiyalam i korroziyadan 
saqlashda, y o g ‘och k o n stru k siy a la m i, rom va esh ik larn i n am d an 
him oyalashda, pollarni va nam tegishi m um kin bo ‘lgan devorlarning 
pastki qism larini bezashda ishlatish tavsiya etiladi. M oyli bo ‘yoqlar qurish 
davrida hajmi o ‘zgarmaydi va m ayda yoriqlar hosil bo‘lmaydi.
199

---

Yarim tab iiy oliflar 
- qurigach yupqaroq, kuchli yaltiraydigan, 
mustahkam, amm o ob-havo sharoitiga tabiiy oliflarga nisbatan chidamsiz 
qoplam alar hosil qiladi. Ular normal quyuq-suyuqlikdagi moyli bo‘yoqlar 
olishda ishlatiladi. B o ‘yoq tarkiblari metall, yog‘och, suvoq yuzalarni 
bezashda ishlatiladi.
S u n ’iy (uyg‘u nlashg an ) oliflar 
o 'sim lik m oylari q o ‘shilm asdan 
yoki 35 foizgacha q o ‘shilib, neft va boshqa organik xom ashyolar asosida 
olinadi. Sun’iy oliflarga gliftalli, pentaftalli, perxlorvinilli va boshqa oliflar 
kiradi. G liftalli oliflar z ig ‘ir moyi, ftalli angidrid va glitsirinni harorat 
bilan ishlov berish natijasid a olinadi. S un’iy oliflar ob-havo ta ’siriga 
nisbatan chidam siz va rangi qoram tir boMadi. Ular asosida xona ichida 
ishlatiladigan metall, yog ‘och va suvoq yuzalarni bezashga yaroqli bo‘yoq 
tarkiblari tayyorlashda ishlatiladi.
M oyli lo k la r 
- tab iiy va su n ’iy sm olalarni eritu v c h ilar ham da 
sik k ativ la r q o ‘sh ilg an o ‘sim lik m oylarida eritib olinad i. L oklarga 
erituvchilar zarur q o ‘shib b o ‘lgan konsistensiyaga erishiladi. Moyli loklar 
atm osferam uhiti ta ’siriga chidam li bo‘lganbo‘yoqtarkiblarini tayyorlashda 
ishlatiladi. M oyli b o ‘yoq tarkiblari olishda sintetik bo g‘lovchilam ing 
ishlatilishi o ‘sim lik m oylarini tcjaydi va xossalarini yaxshilaydi. Sintetik 
bog‘lovchilarga turli polim er m ateriallar kiradi. Polim er b o g ‘lovchilar 
asosida loklar, emallar, pastalar, mastikalar, suvli dispersiyalar olinadi.
Suvli bo‘yoq ta r k ib la r uchun bog‘lovchilar 
- m ineral, hayvon 
va o ‘sim liklar yelim lari asosida olinadi. M ineral bog‘lovchilar sifatida 
Portland sem ent, oq va rangli sem entlar, ohak, suyuq shisha kabilar 
ishlatiladi. O hak va silikat b o ‘yoqlar bilan binolam ing fasadi va ichki 
tom oni bo‘yaladi.
Yelimlar. 
H ayvonotdunyosi chiqindilari va о ‘sim 1 iklardan tayyorlana- 
digan sun’iy va sintetik yelim lar suvli bo‘yoq tarkiblari olishda ishlatiladi. 
Hayvon yelim i suyak v a m ezdra (go'shtparda) yelim iga b o ‘linadi. Yelim 
plitka, donachalar va kukun holda ishlab chiqariladi. Yelim nam tortib buzil- 
masligi uchun quruq jo y d a saqlanadi. Kazein yelimi kazein, so‘ndirilgan 
ohak va m ineral tuzlar aralashm asidan iborat b o ‘lib, suv bilan m assaga 
ko ‘ra 1:2 nisbatda aralashtirilganda bir jinsli eritm a hosil b o ‘ladi. Kazein . 
yelimi gruntlash va shpaklovka tarkiblari tayyorlash uchun ishlatiladi.
0 ‘simlik yelim i kraxmal, dekstrin, un va o'sim lik ildizlari quritilgan 
qismlarini qaynoq suvda qorishmasidan tayyorlanadi. Yelim bo‘yoq, grunt,
198

---

shpaklovka tarkiblari olishda, g u lq o g ‘ozlarni yelim lashda ishlatiladi. 
Sintetik yelim natriyli karboksilm etilselluloza (KM S) va m etilselluloza 
sm olalarning suvdagi q o rishm asidan tarkib topgan. U lar yelim li va 
mineral b o ‘yoqlar tayyorlashda, gulqog‘ozlam i yelim lashda ishlatiladi. 
Polivinilasetat ertulsiyalari polivinilatsetat polimerini suvdagi yoki suv- 
spirtdagi suyultinl§6m yelim lari bo‘lib, ular asosida mastika va shpaklovka 
tarkiblari tayyorlanadi. Moyli em ulsiyalar olifdan, ohak sutidan va hayvon 
yelimi eritmasi va boshqalar asosida maxsus apparatlarda olinadi. Em ulsiya 
bevosita ishlatilishdan a w a l tayyorlanishi maqsadga muvofiqdir.
E ritgichlar
Benzin, uayt spirit, ligroin, (neftdan tayyorlanadi); benzol, toluol 
(toshko‘m irdan tayyorlanadi); metil spirti, etil spirti, butil spirti, atseton, 
skipidar, efirlar (igna bargli daraxtlardan tayyorlanadi).
Suyultirgichlar
1) alif:
2) suv:
3) kimyoviy suyultirgichlar.
Ular quyuq qorilgan b o ‘yoqlam ing qovushqoqligini kam aytirish yoki 
quruq mineral b o ‘yoqlam i eritib qorish uchun xizmat qiladi.
12.4. Bo‘yovchi tark ib la r tu rla ri
12.4.1. Moyli bo‘yoqlar
1. 
Moyli bo‘yoqlar 
alifni pigm entlar bilan bo‘yoq qorish m ashinasida 
sinchiklab qorish y o ‘li bilan tayyorlanadi. Bunda quyuq qorilgan b o ‘yo q 
deb ataladigan quyuq pasta hosil b o ‘ladi. Ishlatishdan oldin u a lif yoki 
em ulsion suyultirgichlar bilan eritib qoriladi. B undan tashqari, moy 
bo‘yoqlar suyuq qorilgan, ishlatishga tayyor ko‘rinishda ham chiqariladi.
Suyuq qorilgan b o ‘yoq tarkiblarida 4 0 -5 0 foizgacha o lif b o ‘ladi. 
Tayyorlangan bo‘yoqlar quyqalarsiz bir jinsli, rangi bo‘yicha etalonga mos 
bo‘lishi m a’lum muddat konsistensiyani saqlab turishi kerak (12.2-rasm).
M oyli b o ‘yoqlam ing odatda, m etall konstruksiyalarni korroziyadan 
saqlashda, y o g ‘och k o n stru k siy alarn i, rom va esh ik larn i n am dan
him oyalashda, pollarni va nam tegishi m um kin boMgan d ev orlam in g 
pastki qismlarini bezashda ishlatish tavsiya etiladi. Moyli b o ‘yoqlar qurish 
davrida hajmi o ‘zgarmaydi va m ayda yoriqlar hosil boMmaydi.
199

---

12.2-rasm. Moyli bo‘yoqlar uchun pigmentlar va 
tayyorlangan moyli bo‘yoqlar.
12.4.2. Loklar