Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

93
IV bob.
 Davlatning
shakllari
Federativ davlat tuzishning o‘ziga xos asoslari bo‘lib, ularning inkor etili-
shi kelajakda bu kabi tuzilmaning barham topishiga olib kelishi mumkin: 
bi-
rinchidan, federatsiya tashkil etilishi uchun ikki yoki undan ortiq davlatlarning 
bo‘lishi talab etiladi; 
ikkinchidan, davlatlar nisbatan uncha katta bo‘lmagan 
shaklda tuzilgan bo‘lishi lozim, chunki federatsiyani markazdan turib boshqarish 
imkoniyati va unga qulaylik yaratilishi talab etiladi. Agar federatsiya tarkibida 
juda ko‘p davlatlar birlashtirilsa, bunday federatsiya samarasiz bo‘lib qolishi 
mumkin; 
uchinchidan, shartlashayotgan davlatlar bir-biriga haqiqatan ham 
strategik, ham xo‘jalik, ham siyosiy jihatdan aniq ehtiyoj sezishi lozim. Aslida 
ham federatsiyaning yuzaga kelishida davlatlarning o‘zaro tabiiy ehtiyoji asosiy 
o‘rin egallaydi. Ehtiyojsiz birlashuv esa, o‘z navbatida, zo‘ravonlik, bosqinchilik, 
qolaversa, buyuk davlatchilik shovinizmiga xos xususiyatdir; 
to‘rtinchidan, 
xalqda o‘z burchini anglash hissi tarbiyalangan, majburiyatlar va shartnoma-
larga xolis va sadoqat bilan qarash, o‘z sha’ni va qadr-qimmatini bilish, davlat 
sifatida o‘zini o‘zi boshqara olish qobiliyatiga ega bo‘lgan xalqlar bor joydagina 
federatsiya tuzish maqsadga muvofiqdir. Federatsiyada hokimiyat idoralarining 
ikki tizimi amal qiladi: federal darajada va federatsiya subyektlari darajasida. 
Federativ davlat o‘z tarkibiga kiruvchi subyektlarining qonun chiqaruvchi or-
ganlari, hukumati, alohida sud organlari kabi qator davlat tuzilmalarining it-
tifoqidan iborat bo‘ladi.
Federativ davlatning belgilari quyidagilardan iborat:
Birinchidan, uning hududi subyektlar hududi yig‘indisidan iborat bo‘ladi. 
Ikkinchidan, oliy qonun chiqaruvi, ijro etuvchi va sud hokimiyati federatsiya 
va subyektlar miqyosida ikki pog‘onali bo‘ladi. Federatsiya va uning subyektla-
rining vakolatlari federatsiya konstitutsiyasida belgilab qo‘yiladi. 
Uchinchidan, 
ikki fuqarolik mavjud bo‘lib, u har bir fuqaroning bir vaqtning o‘zida ham 
federativ davlat fuqarosi, ham federatsiya subyekti fuqarosi ekanligini bildiradi. 
To‘rtinchidan, federatsiyaning oliy qonun chiqaruvchi (vakillik) idorasi ikki 
palatali tuzilishga ega: quyi palata butun mamlakatning manfaatini, yuqori 
palata federatsiya subyektlari manfaatlarini ifoda etadi. 
Beshinchidan, marka-
ziy hukumatga bo‘ysunuvchi yagona qurolli kuchlar, politsiya, xavfsizlik xiz-
matlari, bojxona tizimi mavjud bo‘ladi. 
Oltinchidan, federatsiyaning subyekt-
lari davlat belgilariga – o‘z konstitutsiyasiga, oliy davlat hokimiyat organlariga 
(subyekt boshlig‘i, parlament, hukumat), o‘z ramzlariga ega bo‘ladi.
Federatsiya tarkibiga kiruvchi davlatlar ixtiyoriy ravishda birlashib 
markazlashgan davlatni tashkil qiladi. Federatsiyada barcha a’zo subyektlar 
nomidan markaziy idoralar ish olib boradi va uning manfaatlarini ifoda etadi. 
Federatsiyaning bir-biridan farqlovchi uch turi mavjud: