Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

X bob. HUQUQNING SHAKLI (MANBAYI)
Huquq shakli 
(manbayi) 
tushunchasi
1-§.

---

196
Odilqoriyev X.T. 
Davlat va huquq nazariyasi
Uchinchi guruh olimlar esa, «huquqning manbayi» iborasidan to‘la voz 
kechishni istamaganlari holda, uni ayrim izohlar bilan (masalan, «huquqning 
yuridik manbayi», maxsus ma’noda tushuniladigan «huquq manbayi» va h.k.) 
qo‘llashni taklif etadilar
1
.
Bizga prof. S.L. Zivsning fikri ma’qul. Bunga ko‘ra, masalaning mohiyatini 
«huquqiy normaning manbayi»
2
degan ibora aniq ifodalaydi. Agar «huquqning 
manbayi» tushunchasiga berilgan ta’riflarning aksariyatini solishtirib ko‘rilsa, 
ularda asosan huquqning manbayi – bu huquqiy normalar (qoidalar)ni bayon etuv-
chi, ifodalovchi normativ-huquqiy hujjatlardir, degan ma’noni ko‘rish mumkin.
«Huquqning shakli» iborasiga kelsak, bunda shakl falsafiy talqin nuqtayi 
nazaridan muayyan mazmunning mavjudligini anglatadi va uni ifoda etadi. 
Huquqning shakli – bu huquqning tom mazmuni tuzilishi, uning mavjudlik 
usuli, namoyon bo‘lishi, batartibligi va harakatlanishi ifodasidir.
Huquqdagi mazmun va shakl masalasi, shu jumladan, huquq struk-
turasi bilan qonunchilik strukturasi o‘rtasidagi munosabat masalasi yuridik 
adabiyotda ancha keng yoritilgan. Ko‘pchilik mualliflarning fikricha, huquqning 
mazmunini huquqiy normalar yig‘indisi tashkil etadi. Bu normalarda xalqning 
umumiy davlat irodasi o‘zining muayyan aniq ifodasini topadi
3
. Huquqning 
mazmuni hamisha o‘zi uchun mos va maxsus shaklda obyektivlashtiriladi. 
Mazkur shakl ma’lum bir real mazmunning tashqi ko‘rinishi bo‘lib, uning 
mavjudligi, ifoda etilishi va o‘zgarishi usulidir
4
.
Demak, shuni ta’kidlash joizki, 
huquq shakli – davlat bilan huquq 
o‘rtasidagi bog‘liqlikni ifodalaydi. Unda huquqning tashqi ifodalanishi tushuni-
ladi. 
Huquq manbayi deyilganda, huquq normasining paydo bo‘lishi va amal 
qilishiga imkon beruvchi zamin (rezervuar) tushuniladi. Taniqli rus huquqshu-
nosi G.F. Shershenovich huquq shakli – ma’lum ma’noda huquqni o‘zida aks et-
tiruvchi, uning oldingi vaqtda chiqarilgan manbayi, ya’ni asosi deb ta’riflagan.
Huquq shaklini tahlil etish davlat irodasini, xalq irodasini qonun dara-
jasiga qanday usullar bilan ko‘tarilganligini anglashga ko‘maklashadi. Huquq 
shakli, davlat irodasining hamma uchun majburiylik usuliga qarab belgilanadi. 
Shunga ko‘ra, huquqning to‘rtta tarixiy shakli mavjud: huquqiy odat, yuridik 
presedent, normativ-huquqiy hujjat va normativ shartnoma.
Shunday qilib, huquqning tashqi ifodalanish shakli bilan manbalari tizimi 
(moddiy, g‘oyaviy, yuridik) o‘rtasidagi o‘zaro uzviy aloqadorlik muayyan 
mamlakat huquqiy tizimining xususiyatini ifoda etadi. Ya’ni, ba’zi davlatlarda 
1 
Шебанов А.Ф. Основы теории государства и права. М., 1960. – 278–279-betlar.
2 
Зивс С.Л. Источники права. М., 1981. – 22-bet.
3 
Керимов Д.А. Философские проблемы права. – 215-bet.
4 
Тюхтин В.С. Отражение, система, кибернетика. – М., 1972. – 190-bet.

---