Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

Huquq tizimi 
tushunchasi va 
uning tarkibiy 
qismlari
1-§.

---

311
XV bob.
 Huquq tizimi va qonunchilik tizimi.
Qonunchilikni tizimlashtirish
va qismlari o‘rtasidagi munosabat, aloqadorlik hamda nisbatni ifodalaydi. 
Huquq tizimi obyektiv tabiatga ega. Buning ma’nosi shuki, mavjud 
ijtimoiy munosabatlar va ularning real manzarasi huquq tizimini belgilovchi 
omil hisoblanadi. Ijtimoiy munosabatlarning o‘zgarishi, yangilanishi huquq 
tizimida o‘zining aynan aksini, ifodasini topadi. Shu jihatdan har bir davlat-
ning huquq tizimi mazkur jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarning in’ikosi, 
ifodasi hisoblanadi.
Ma’lumki, har qanday huquq davlat tomonidan o‘rnatilgan va bajarilishi 
hokimiyat vositalari bilan ta’minlanadigan normalar majmuidan iborat. Ayni 
vaqtda, bu normalar majmui betartib tarzda jamlangan bo‘lmay, balki uning 
qismlari o‘zaro muvofiqlik, bog‘liqlik asosida birlashadi. Bu tizim bir paytda 
umumiylik va alohidalik, mustaqillik va bog‘liqlik, o‘xshashlik va farqlanish 
xususiyatlariga egadir. Huquq tizimini tashkil etgan normalarning umumiyligi 
va birligi ularda ifodalangan 
davlat irodasining yagonaligi, huquqiy norma-
lar amal qilib turgan «huquqiy zamin»ning, ijtimoiy munosabatlarni huquqiy 
tartibga solish mexanizmi va bu mexanizm asoslanadigan umumiy qoidalarning 
yaxlitligi, shuningdek vazifalari va maqsadlarining mushtarakligi bilan belgi-
lanadi.
Tahlillar ko‘rsatishicha, huquq tizimi quyidagi xususiyatlarga ega:
– 
birinchidan, ijtimoiy munosabatlarning mazmunidan kelib chiqib 
obyektiv ravishda shakllanadi;
– 
ikkinchidan, u yaxlit tizim sifatida huquqning ichki tuzilishini, ya’ni bu 
tizim qanday ichki «qurilma»dan iboratligini ko‘rsatadi;
– 
uchinchidan, huquq tizimi uni tashkil etuvchi yuridik normalarning 
muayyan guruhlarga birlashishini ifodalaydi;
– 
to‘rtinchidan, huquq tizimini tashkil etuvchi yuridik normalar va ular 
birlashgan guruhlarning o‘zaro farqlanishini ko‘rsatadi;
– 
beshinchidan, ijtimoiy munosabatlarning xususiyati va o‘ziga xosligi 
yuridik normalarning ham ma’lum darajada ixtisoslashuviga sabab bo‘ladi.
Falsafiy talqindagi «tizimlar nazariyasi»ga ko‘ra, har qanday tizimning 
tarkibiy tuzilishi muayyan qoidalar va mezonlar asosida tashkil topadi. Biron-
bir tizimni chuqurroq anglash uchun tizim asosida yotadigan ushbu mezon-
larni aniqlash lozim. Bu huquq tizimini o‘rganish uchun ham zarur bo‘lib, 
uning natijasida huquqning nimalarga asoslanib «qurilganligi», huquq norma-
larining jamlanishi (integratsiya) va guruhlarga bo‘linishi (differensiatsiya) 
asosida nima yotganligini bilib olamiz. Shu maqsadda adabiyotlarda qator yon-
dashuvlardan foydalaniladi. Genetik yondashuv asosida birlamchi va ikkilamchi 
(hosila) mezonlar ajratiladi. Huquqqa nisbatan, avvalo, inson birlamchi mezon 
hisoblanadi. Shu ma’noda huquqqa nisbatan turli yo‘llar bilan shakllangan 

---