Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

313
XV bob.
 Huquq tizimi va qonunchilik tizimi.
Qonunchilikni tizimlashtirish
Huquq instituti huquqiy normalarning alohida guruhi bo‘lib, u ijti-
moiy munosabatlarning muayyan turini tartibga soladi. Odatda, huquq ins-
tituti huquqiy normalarning uncha katta bo‘lmagan barqaror guruhi bo‘lib, 
u ijtimoiy munosabatlarning ma’lum bir turini tartibga soladi. Demak, agar 
huquqiy norma huquqiy materiyaning birlamchi elementi bo‘lsa, huquq 
instituti esa, uning dastlabki huquqiy umumlashmasidir. Har bir tarmoq 
o‘z ichiga bir qator institutlarni qamrab oladi va ular tarmoqning tarkibiy 
qismi, bo‘lagi, bo‘g‘ini sifatida namoyon bo‘lib, ayni paytda, muayyan mus-
takillikka ega. Zero, ular ma’lum darajada mustaqil masalalarni tartibga 
soladi. Huquq institutlariga misol qilib, ma’muriy huquqda – mansabdor 
shaxs instituti; fuqarolik huquqida – da’vo muddati, shartnomalar, oldi-sotdi 
institutlari; konstitutsiyaviy huquqda – saylov tizimi, fuqarolik instituti; 
jinoyat huquqida – zaruriy mudofaa instituti; oila huquqida – nikoh instituti 
va boshqalarni keltirish mumkin.
Huquq institutlarini turlicha guruhlashtirish mumkin. Eng avvalo, biz 
ularni huquq tarmoqlari bo‘yicha ajratamiz: ma’muriy huquq institutlari, fuqa-
rolik huquqi institutlari va shu kabilar. Demak, qancha huquq tarmog‘i bo‘lsa, 
shuncha yo‘nalishdagi huquq institutlari majmui mavjud. Bunda huquq 
tarmoqlari institutlarni turlarga ajratish mezoni vazifasini o‘taydi. Hayotda 
shunday bo‘ladiki, muayyan bir ijtimoiy munosabat bir huquq tarmog‘iga oid 
institut bilan tartibga solinib qolmay, bir necha tarmoqqa tegishli institutlar 
bilan tartibga solinishi mumkin. Shu munosabat bilan ular tarmoq institutlari 
va tarmoqlararo institutlar hamda 
oddiy va murakkab (kompleks-majmuaviy), 
regulyativ (tartibga soluvchi), qo‘riqlovchi va ta’sis etuvchi (mustahkamlovchi) 
institutlarga ajraladi.
Huquq tarmog‘i – bir turdagi ijtimoiy munosabatlarni tartib-
ga soluvchi yuridik normalar va huquq institutlarining umumiy majmui. 
Huquq tarmog‘i huquqni tizimlashning ancha yuqori darajasi hisoblanadi 
va u ma’lum yaxlitlik va mustaqillik bilan tavsiflanadi. Ta’kidlash joizki, 
ba’zi adabiyotlarda huquq tizimining yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan tarkibiy 
elementlaridan tashqari yana huquq tarmoqchasi va subinstitutlar ham 
ajratiladi. Huquq tizimida tarmoqlarning ajralib chiqishiga unga bo‘lgan 
obyektiv zarurat asos bo‘lib hisoblanadi, davlat esa bu zaruratni o‘z vaqtida 
anglab, uni rasmiylashtiradi, xolos. Huquq tarmog‘i qonun chiqaruvchi or-
gan tomonidan o‘ylab topilmay, balki ijtimoiy va amaliy ehtiyoj mahsuli 
sifatida shakllanadi. Ijtimoiy munosabatlar u yoki bu sohasining sifat jiha-
tidan turdoshligi muayyan huquq tarmog‘ining shakllanishini taqozo etadi. 
Shu bois, u yoki bu huquq tarmog‘ining mavjudligi yoki mavjud emasligi 
huquqiy tartibga solishga «muhtoj bo‘lgan» ijtimoiy munosabatlarning te-

---