Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

315
XV bob.
 Huquq tizimi va qonunchilik tizimi.
Qonunchilikni tizimlashtirish
sohalarini ajratishning mezoni hisoblanadi. Ommaviy huquq doirasiga dav-
lat manfaatini muhofaza etuvchi huquqiy normalar, xususiy mulk sohasiga 
esa, alohida shaxslar manfatini himoya qiluvchi normalar kirgan. Shunisi 
e’tiborga molikki, Rimda ommaviy va xususiy huquq ijtimoiy munosabatlarni 
tartibga solishning xususiyatiga ko‘ra ancha farqlangan. Xususan, ommaviy 
huquq uchun jus publicum privatorum pactis mutari non protest, ya’ni om-
maviy huquq normalari alohida shaxslarning kelishuvi bilan o‘zgartirilishi 
mumkin emas, degan tamoyil xos bo‘lgan. Bunday normalar imperativ nor-
malar, deb atalgan. Ya’ni, so‘zsiz, majburiy, hokimona buyruq xususiyatiga 
ega bo‘lgan normalar.
Xususiy huquq uchun esa, vakolat beruvchi normalar xos bo‘lgan.
Moddiy va protsessual huquq. Huquq tizimidagi tarmoqlar moddiy va 
protsessual huquq turlariga ham bo‘linadi. Konstitutsiyaviy huquq, ma’muriy 
huquq, moliyaviy huquq, yer huquqi, fuqarolik huquqi, jinoyat huquqi va mehnat 
huquqi o‘z mazmuniga ko‘ra moddiy huquq hisoblanadi va ular insonlararo, 
ularning xilma-xil tuzilmalariaro real tarkib topadigan munosabatlarni tartibga 
soladi. Bu munosabatlar mulk shakllari, mulkka egalik qilish, undan foydala-
nish, uni tasarruf etish, mulkni olish va sotish, davlat boshqaruvi sohasidagi 
munosabatlar, fuqarolarning mehnat faoliyati, huquq va erkinliklarini amalga 
oshirish bilan bog‘liq holda vujudga keladi.
Protsessual huquq tarmoqlariga esa, jinoyat-protsessual, fuqarolik protses-
sual va xo‘jalik protsessual huquq tarmoqlari kiradi. Ular turli nizolar, kelish-
movchiliklarni hal etish, jinoyat va boshqa huquqbuzarliklarni tergov qilish 
va sudda ko‘rishning tashkiliy masalalarini tartibga soladi. Masalan, jinoyat 
huquqi normalari qanday qilmish jinoyat ekanligi va shu xatti-harakat yoki ha-
rakatsizlik uchun beriladigan jazoning umumiy asoslarini belgilab bersa, jinoyat-
protsessual huquqi uni tergov qilish, sudda ko‘rish kabi qator masalalarni o‘z 
normalarida mustahkamlaydi. Moddiy huquq bilan protsessual huquq o‘rtasida 
uzviy bog‘liqlik borligi yaqqol ko‘rinib turibdi. Ular bir-birini taqozo etadi va 
uzviylikda bir butun yaxlitlik kasb etadi.
Shunday qilib, 
huquq tizimi – huquqning obyektiv ravishda shakllangan 
ichki tuzilishi bo‘lib, u harakatdagi, o‘zaro bir-biri bilan bog‘langan barcha 
yuridik normalar, institutlar va huquq tarmoqlarini o‘z ichiga oladi, ichki uz-
viylik va ayni paytda, tartibga soladigan munosabatlarning xususiyatlaridan 
kelib chiqadigan farqlar bilan tavsiflanadi. 
Huquq tizimi tarkibidagi eng yirik tuzilma – 
huquq tarmog‘idir. 
Huquqni tarmoqlarga ajratish ikki mezon, ya’ni 
huquqiy tartibga solish-
ning predmeti va huquqiy tartibga solishning usuli (metodi) orqali amal-
ga oshiriladi.

---