Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

316
Odilqoriyev X.T. 
Davlat va huquq nazariyasi
Huquq tizimini tarmoqlarga va institut-
larga bo‘lish kimningdir xohishi yoki olim-
lar va davlat arboblarining istagi emas. Bu 
jamiyatda mavjud turli-tuman ijtimoiy alo-
qalar tabiatidan kelib chiquvchi obyektiv 
zaruriyatdir. Obyektiv huquqni nima uchun 
tarkibiy qismlarga bo‘lish zarur, degan 
savolga XX asrning boshlarida G.F. Shershenevich shunday javob bergan 
edi: «Nazariy jihatdan yondashganda, huquq normalarining tabiatidan kelib 
chiquvchi ichki farqlanish (bo‘linish) mavjud va u tegishli tasniflashni talab 
qiladi. Pedagogika nuqtayi nazaridan esa, ulkan va doimo kengayib boradigan 
huquqiy materialni qismlarga ajratmasdan o‘rganish mumkin emas. Va ni-
hoyat, amaliy nuqtayi nazardan qaraganda, turli boshqaruv organlari, ayniqsa, 
sudlar turlicha normalar bilan ish ko‘rganda ularning muayyan taalluqliligini 
belgilash uchun qat’iy mezonlar zarur bo‘ladi. Ushbu sabablarning barchasi fan 
tomonidan huquqni tasniflashga bo‘lgan intilishni oqlaydi»
1
.
O‘tgan XX asrda huquqning ommaviy huquqqa va xususiy huquqqa 
bo‘linishi butun dunyoda (sobiq Sovet Ittifoqidan tashqari) e’tirof etildi. Ayni 
vaqtda, uni tarmoqlar va institutlarga ajratish ham saqlanib qoldi. Bu tasnif 
mezonlari huquqiy tartibga solishning predmeti va metodidir.
Huquqiy tartibga solish predmeti deganda, huquq bevosita tartibga 
soladigan narsa, ya’ni, ijtimoiy munosabatlar tushuniladi. Ijtimoiy munosa-
batlar o‘z xususiyatiga ko‘ra, yuridik normalar o‘rtasida alohida aloqadorlikni 
vujudga keltiradi, ularni yaqinlashtiradi. Shu bois huquqiy tartibga solish pred-
meti huquq normalarini ma’lum tarmoqqa ajratish, guruhlashda asos bo‘lib 
hisoblanadi. Huquqiy tartibga solish predmeti tuzilmasi quyidagi elementlarni 
o‘z ichiga oladi:
a) huquqiy tartibga solish predmeti subyektlari (individual va jamoa);
b) subyektlarning xulq-atvori, xatti-harakati;
d) atrof-muhit obyektlari: narsalar va hodisalar – bular yuzasidan inson-
lar bir-birlari bilan munosabatga kirishadilar va ma’lum manfaat yuzasidan 
ularga qiziqish bildiradilar;
e) muayyan munosabatning paydo bo‘lishi va barham topishining 
bevosita sababchilari bo‘lgan ijtimoiy faktlar: hodisa va harakatlar.
Demak,