Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

Afrika mamlakatlarining huquqiy tizimi. Afrika xalqlari orasidagi 
katta farqlarga, ularning odatlari va odat huquqining turli-tumanligiga qara-
may, Afrika huquqiga yagona bir huquq sifatida qarashga yetarli asoslar bor. 
Afrika odat huquqi individlar – (yakka shaxs) emas, balki guruh yoki 
uyushmalarning huquqi hisoblanadi. Masalan, odat huquqida nikoh shartno-
masi o‘zida ikki shaxsning emas, balki ikki oila, ikki qabilaning roziligi olinib 
amalga oshiriladi. Ularda arbitraj va sud tuzilishidagi ishlar ko‘rilgan. Sud 
tartibida bu holatni aniqlash uchun u «qasam ichishga» majbur qilish va «xudo 
sudi» tomonidan sinov o‘tkazishda namoyon bo‘ladi.
Odat huquqida ikkita holat mavjud va u ikki yoqlama namoyon bo‘ladi:
1) urug‘dagi bir shaxs uchun butun urug‘ javobgardir (o‘zganing aybini 
yuvishi);
1 
Qаrаng: Теория государства и права / Под ред.проф. В.К. Бабаева. – М., 2006. – 610–611-betlar.

---

410
Odilqoriyev X.T. 
Davlat va huquq nazariyasi
2) shaxsning sodir etgan nojo‘ya harakati, uning guruh a’zosi sifatidagi 
huquq va majburiyatlari bilan bog‘lanadi.
Har bir hukmdor mustamlakachi o‘z huquqiy talablarini qo‘l ostidagilarga 
o‘tkazadi. Fransuz huquqi – fransuz afrikasi va Madagaskarga, Belgiya huquqi – 
Kongoga, roman-golland huquqi esa, Janubiy Afrikaga kiritilgan.
Mustamlakachilar o‘z huquqiy institutlarini tatbiq etish bilan birga 
fikran o‘z manfaatlariga zid kelmaydigan odat huquqi va Afrika sudlovining ay-
rim qismlarini saqlab qolish siyosatini yurgizdilar. Shunday qilib, mustamlaka 
boshqaruvi natijasida huquqning aralash tizimi paydo bo‘ldi. U metropolitlar 
tomonidan kiritilgan huquq bilan odat huquqini o‘zida jamladi. Birinchisi imti-
yozli ravishda ma’muriy huquq, savdo, jinoyat huquqini qamrab oldi. An’anaviy 
soha – yerga egalik, oila va meros huquqi (shaxs hayotligida mulkni, ba’zi 
fuqarolik majburiyatlarini taqsimlash) – odat huquqining harakat doirasida 
qoldirildi.
Mustamlaka davrida odat huquqida yuz bergan to‘rtta asosiy o‘zgarishni 
qayd etish mumkin: 1) nizolarni tartibga solishning an’anaviy usullaridan voz 
kechish, ya’ni asta-sekinlik bilan sud tizimini tatbiq qilib, qabilada o‘rnatilgan 
tartibdan sud qurilishi namunasiga o‘tish; 2) mahalliy sudlarda ishlarni odat 
huquqi bo‘yicha hal qilgan sudlarning Yevropa normalarini qabul qili-
shi; 3) odat huquqini bekor qilmay, afrikaliklarga o‘z huquqiy munosabatlarini 
huquq asosida tartibga solish imkoniyatini beruvchi qonunlarning joriy etilishi; 
4) varvarlik deb tan olingan, masalan, qullik va jarohat yetkazish kabi ba’zi 
odatlarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri taqiqlanishi.
An’anaviy Afrika (huquqiy) odat huquqi, shubhasiz boshlang‘ich ahamiyatini 
yo‘qotmoqda, ba’zi hollarda ko‘p qismini yo‘qotgan ham. U o‘zining sezilarli 
qismida tizimlashtirish va majmualashtirish obyekti bo‘ldi. Odat huquqiga keng 
ma’noda davlat organlari, shuningdek, sudlar tomonidan rivojlantirilgan huquq 
sifatida qaralmoqda
1
.
1 
Qаrаng: Tаdjiхаnоv U., Sаidоv А. Huquqiy mаdаniyat nаzаriyasi. – T., 1998. – 107–108-betlar.

---