Тошкент архитектура ва қурилиш институти иноғомжонова Ф. Ш

Токсикомания.

Бу наркотик модда ҳисобланмайдиган моддаларни қабул қилиб, кайф қилиш холатидир. Токсикомания - бу айрим препаратларга, дори воситаларига, кимёвий моддаларга ёки маълум гурухга кирувчи дори воситаларига ўрганиб колишликдир.
Токсикоманиянинг қуйидаги турларини тафовут этиш мумкин:

1. 
   Ухлатувчи дориворлар, яъни барбитуратлар гуруҳига ружу қўйиш.
   
2. 
   Лекомания, яъни транквлизвтор ва антидеприссант дориворларни суиистеъмол қилиш.
   
3. 
   Психомиметик дориворларни суиистеъмол қилиш.
   
4. 
   Стимуляторлар, амфитаминлар ва кофеинни кўп миқдорда қабул қилиш.
   

Унутмаслик керакки ҳаётимиздаги одат тарзига кирган қуйидаги ҳоллар ҳам токсикомания кўринишларидан саналади:

• 
  Ақлий меҳнат билан шуғулланадиганларнинг аксариси қахвага ўта ружу қўйганлари хатарли холдир;
  
• 
  Аччиқ чойга ўрганиш, айримларнинг “чифир” , яъни бир чойнакка қутидаги барча чойни қўшиб ичишлари ҳам токсикоманияяга дахлдордир;
  
• 
  Носвойга ружу қўйиш ҳам токсикоманиянинг кўриниши эканини англамоғимиз зарур.
  

Гиёҳвандликка қарши кураш: гиёҳванд моддаларни истеъмол қилишни ман этувчи, таркибида гиёҳванд моддалари бўлган ўсимлик турларини ўстиришни таъқиқлаш, гиёҳвандларни ўз вақтида топиб олиш ишига кенг жамоатчиликни жалб қилиш, давлат чегаралари орқали гиёҳванд моддаларни олиб ўтишга тўсиқ яратиш, гиёҳвандларни даволаш каби чора-тадбирларни амалга ошириш йўли билан олиб борилади.

4. Ирсият. Ирсиятга мухит омилларининг таъсири. Генотип ва фенотип хақида тушунча. Ирсий касалликлар – Даун касаллиги,

фенилкетонурия, Клайнфельтр синдроми.

Ирсият- жонли организмнинг хоссаларини тўғридан-тўғри, ота- онадан авлодларга ўтказиш қобилияти. Организмда ирсиятнинг ўзгаришлари ташқи муҳит таъсири натижасида юзага келади Ирсият билан бирга барча тирик организмлар «ўзгарувчанлик» деб аталадиган хусусиятга ҳам эга бўлади.

Муҳитнинг турли омиллари таъсирида белги ўзгариши мумкин, лекин бунда генетик материалнинг ўзгариши қайд этилмайди. Авлоддан авлодга фақат генетик ўзгарувчанлик ўтади. Генларнинг энг муҳим хусусияти уларнинг ўзгарувчанликка чидамлилигидир. Лекин ДНК занжиридаги нуклеотидлар кетма-кетлигининг бузилишлари барибир содир бўлади, улар эса организмдаги наслий ўзгаришларга - мутацияларга олиб келади. Мутацияга олиб келган омил мутаген деб ҳисобланади. Саломатликнинг наслдан ўтадиган асосларида учта омили айниқса муҳим бўлади: морфофункционал конституцияси ва устувор бўлган асаб ҳамда психик жараёнларининг тури, у ёки бу касалликларга мойиллигининг даражаси ва яна ҳали кам аниқланган бир ўлчов, уни одатда «яшовчанлик» деб белгилашади, айнан у мавжудотнинг серпуштлигини ва узоқ умрини белгилаб беради (афтидан, айнан бу ҳолат билан «узоқ яшагувчилар парадокси» боғлиқ бўлади: ҳаттоки аъзолари ва тўқималаридаги кўп сонли
патоморфологик бузилишлар мавжуд бўлса-да, улар шунга қарамай узоқ яшаши ва юксак иш қобилиятига эга бўлиши мумкин). Биринчи ҳолда атроф муҳитнинг ҳолати, географик омиллар, миллий, диний, этник ва оилавий урф-одатлар ва анъаналар алоҳида аҳамиятга эга. Иккинчи ҳолда бўлғуси ота-онанинг турмуш тарзи устувор аҳамиятга эга, чунки айнан у жинсий ҳужайраларнинг ёки ҳомиланинг хромосомаларига мақбул ёки салбий таъсир этишни белгилаб беради. Ген аппарати айниқса бошланғич эмбрионал ривожланиш даврида, генетик дастур организмнинг асосий функционал тизимларига асос солиш шаклида амалга оширилаётганда осон шикастланади, генларда ўзгаришларга олиб келувчи замонавий ҳаётнинг кўп сонли ва кўпайиб борувчи бузувчи омиллари дунёдаги ирсий касалликларнинг рўйхати ва сони узлуксиз ортиб боришига олиб келди.
Ирсий бузилишлар энг кўп ҳолда бўлғуси ота-она ёки ҳомиладор аёлнинг турмуш тарзи билан белгилаб берилади. Ҳомиладор аёлнинг ҳомиласи нормал ривожланишининг бузилишига олиб келувчи омиллардан носоғлом турмуш тарзи, ҳаракатланиш етишмаслиги, ортиқча кўп овқат ейиш, ижтимоий, касбий ва маиший турдаги психик зўриқишлар, зарарли одатларни қайд этиш лозим.
Шундай қилиб, ирсий омилларнинг инсон саломатлигини таъминлашда тутган катта ўрни шубҳасиздир. Айни пайтда ушбу омилларни ҳисобга олиб, инсон турмуш тарзини оқилоналаштириш мутлақ кўпчилик ҳолларда унинг ҳаётини соғлом, бахтли ва узоқ қилиши мумкин. Ва аксинча, инсон типологик хусусиятларини ҳисобга олмаслик уни турмушнинг ноқулай шароитлари ва ҳолатларининг таъсир этишидан ҳимояланмаган ҳолга солиб, уларнинг олдида заиф қилиб кўяди.
Бу ерда уларга боғлиқ бўлмаган омиллар ҳам таъсир этиши мумкин, уларга ноқулай экологик омиллар, озиқ-овқат саноатида ва маиший рўзғорда ишлатиладиган синтетик препаратларнинг ортиши, мураккаб ижтимоий-иқтисодий жараёнлар, фармакологик моддаларнинг назорат қилинмайдиган ишлатилиши ва ҳоказолар киради. Натижада ота-онанинг
жинсий ҳужайраларидаги ген аппаратидаги бузилишлар келиб чиқиб, ирсий касалликларнинг юзага келишига ёки ирсий белгилаб берилган касалликларга мойилликка олиб келади.
Бўлғуси ота-онанинг уруғланишда бевосита иштирок этадиган жинсий ҳужайраларнинг етилиш давридаги бўлғуси ота-онанинг соғлом турмуш тарзининг бузилиши алоҳида хавф туғдиради. Агар тухум ҳужайраси 56 кун, сперматозоид 72 кун давомида етилишини ҳисобга оладиган бўлсак, ҳеч бўлмаса уруғланишдан аввал шу давр мобайнида ота-она ўз турмуш тарзи билан жинсий ҳужайраларининг нормал етилиши учун шароитларни яратиб бериши лозимлиги тушунарли бўлади.
Сезиларли сабабсиз юзага келадиган генлар ўзгариши тасодифий, спонтан деб аталади. Бу – ҳатто соғлом кишиларда ҳам мутант генлари бўлган жинсий ҳужайралар пайдо бўлиши мумкинлигини англатади. Генетик ўзгаришлар ташқаридан сезилиши ёки яширин бўлиши, кейин эса бошқа авлодга сезиларсиз ўтиб кетиши мумкин. Мутация касалликнинг сабаби бўлиши мумкин, бу касалликлар ирсий деб аталади.
Тиббиёт генетикасининг далилларига қараганда Ер юзида янги туғилган болаларнинг 4,5-5 фоизи турли ирсий касалликлар келтирувчи генларга эга бўлган ҳолда дунёга келар экан. Одамлардаги ирсий касалликлар келиб чиқишига қараб икки гуруҳга бўлинади:

1. 
   Хромосома мутациялари туфайли пайдо бўлувчи ирсий касалликлар.
   
2. 
   Ген мутацияси туфайли пайдо бўлувчи ирсий касалликлар.
   

Хромосома мутациялари-одамда хромосомаларнинг тузилиши ҳамда сони ўзгариши билан ифодаланади Бунда хромосомаларнинг бирор қисми йўқолади ёки хромсомома қисмлари кетма-кетлиги ўзгариши оқибатида хромосома касалликлари пайдо бўлади.
Буларга мисол тариқасида одамда учрайдиган “ Даун синдроми” ирсий касаллигини олиш мумкин. Ву касалликнинг пайдо бўлиш сабаби хужайра бўлинаётган пайтда 21-жуфт жинсий хромосоманинг биттага ошиб кетишидир. Болаларнинг бу касаллик билан туғилишига сабаб, ташқи
омилларнинг салбий таъсири, яқин қариндошлик никоҳида бўлганда ҳамда онанинг фарзанд кўриш вақтидаги ёши 35-40 дан ошган бўлса, бундай касалга чалинган болалар туғилиш эҳтимоли кўпаяди. Даун касаллигига дучор бўлган беморлар хар хил оилаларда туғилган бўлсаларда бир- бирларига худди эгизакдек ўхшаш бўлади. Бош суякларининг шакли ўзгарган , кўзлари қийшиқ кесмали, кичик ялпоқ қулоқ, бармоқлари калта , тиллари катталашган бўлади. Бемор болалар семиришга мойил, итоатгўй, ақлан заиф бўладилар ва қисқа умр кечирадилар. Бундан ташқари “Шершевский-Тернер “ синдроми ва “ Клейнфелтер синдроми” касалликлари учрайди . Шершевский –Тернер дарди қизларда учрайди. Бу беморлар пакана, қўл-оёқлари калта бўлиб, кўкраги ўсмайди, хайз кўрмайди ва туғмайди. Бироз ақли заиф бўлади. Клейнфельтр дарди ўғил болаларда учраб, туғилганда билинмайди. Ўспиринлик даври тез ўтиб, озғинлик ҳамда қўл-оёқларнинг меъёрдан узунлиги кўзга ташланади.Сўнгра аёлларга хос сийна катталашуви, кўсалик, таносил аъзоларининг ривожланмаслиги ва семириш пайдо бўлади, ақли заиф ва фарзанд кўриша олмайди. Бу касалликларда хромосомалар сони ортиши ва камайиши билан содир бўлади.
Ген мутацияси – одамда айрим нормал генларнинг мутацион ўзгариши натижасида пайдо бўлади,бу ирсий касалликларнинг доминант ва рецецив мутация натижасида пайдо бўладиган касаллик турлари фарқланади..
Доминант мутация оқибатида пайдо бўладиган касалликлар жумласига қуйидагиларни киритиш мумкин:
Синдактилия-панжаларнинг туташиб кетиши.
Полидактилия-қўшимча бармоқларнинг ҳосил бўлиши.
Микроцефалия-калла юз қисмининг катта ва бош қисмининг жуда кичик бўлиши.Бу касалликка дучор бўлганлари ақлий заиф бўладилар.
Рецесив ген касалликлари жумласига қуйидагиларни киритиш мумкин: