Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti samarqand filiali iqtisodiyot fakulteti oziq-ovqat va qishloq xoʻjaligi iqtisodiyoti kafedrasi

5.5 Tashkilotlarni rivojlanishidagi zamonaviy tendensiyalar. 
Tashkilotlarning yangi turlari 
Keyingi yillarda tashkilotlarni faoliyat yuritishi va rivojlanishida yangi jahon 
tendensiyalari kuzatilmoqda. 
Ularda eng muhimi - bu ierarxiyaning ahamiyatini tubdan pasayishi, qatʼiy 
(vertikal) tuzilmalardan foydalanuvchi tashkilotlardan kattaroq avtonomligi bilan 
taʼriflanuvchi yumshoqroq, oʻzini oʻzi tashkil qiluvchi tashkilotlarga oʻtishdir. 
Oʻzini oʻzi tashkil qilishning xududiy, gorizontal tizimi, oʻzini oʻzi rivojlantirish va 
oʻzini oʻzi boshqarish va, shunga koʻra gorizont al boʻyicha menejmentning 
ustivorligi mavjuddir. 
Oʻzbekistonda bozor munosabatlarini rivojlanishi va oʻzini oʻzi tashkil 
qilishning tubdan yangi sharoitlari yumshoq tizimlarnng oʻzini oʻzi rivojlantirishi 
jarayonlarini baʼzi bir jadallashuvini va oʻtgan yillarda vujudga kelgan 
qatʼiy(iyerarxik) va egiluvchan(dasturiy- maqsadiy) tuzilmalar va tashkilotlarni 
"yumshatilishini" "koʻzgʻatdi", shunday boʻlsa ham gorizontal tuzilmalar va 
tashkilotlar amaliyotida hali gʻoyatda kamroq qoʻllaniladilar, buni ularning oʻzini 
oʻzi tashkil qiluvchi(yuqoridan tartibga solinmaydigan) boshlanishi bilan izohlash 
mumkin. Kelajakda, balki, ular Oʻzbekiston iqtisodiyotida ham ustivor boʻlsalar 
kerak. 
Keyingi yillarda tashkilotlarning oʻzini oʻzi tashkil qiluvchi tizimlar sifatidagi 
chegaralarining shaffofligi oshmoqda, bu aslida chegaralarini amalda aniqlash 
mumkin boʻlmagan chegarasiz tizimlarni tashkil qiladi. Bu tizimlarning xronik 
nomutanosibligini yaratadi, chunki resurslar tizimining ichiga va tashqarisiga 
oqadilar va shuning bilan tizimning tebrangichini muvozanatdan chiqaradilar. 
Shuning bilan bir vaqtda zamonaviy tashkilotlarning shaffofligi, ochiqligi 
quyidagilarga yordam beradi: 
- salohiyatli investorlar va ishga doir sheriklarni birgalikdagi faoliyatga jalb 
qilish; 
- zamonaviy ilgʻor ishlab chiqarish, tijorat va axborot texnolo- giyalarini 
tarqalishi va tezroq oʻzlashtirilishi, ilmiy tadqiqotlarning maʼlumotlari va ilgʻor 
tajribadan foydalanish; 
- tashkilot xo dimlarining kasbiy mahoratini oshishi; 
- tashkilotlar tomonidan tashqi iqtisodiy aloqalarni yoʻlga qoʻyilishi; 
- xoʻjalik yurituvchi subʼyektlar tomonidan qonunchilik va meʼyoriy 
hujjatlarga rioya qilinishi; 
- bozor munosabatlari ishtirokchilari va aholini xoʻjalik yurituvchi 
subʼyektlarning faoliyati va ular tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar va 
xizmatlar haqida xabardor qilinishi. 
Bu pirovorida tashkilotlarning raqobatbardashligini oshirilishiga, ular 
faoliyatining samaradorligini koʻtarilishiga yordam beradi. 
Keyingi oʻn yillar yana jamiyatni axborotlashganligini oshganligi bilan ham 
taʼriflanadilar. Bu tashkilotlarni yakkalanib qolishini buzib yubordi, ulardan bu 
sifatni(mexanik, korporativ) taʼminlovchi tuzilmalaridan foydalanadiganlarini 
kamroq samaraliroq qilib qoʻydi. Shuning bilan bir vaqtda axboratlashtirish tashqi 

---

127 
muhit oʻzgarishlarini hushyorlik bilan his qiluvchi, isteʼmolchilar soʻrovlariga 
jadallik bilan javob qaytaruvchi tashkilotlarni tashkil boʻlishiga koʻmaklashdi. 
Ishlab chiqaruvchini isteʼmolchi bilan ancha yaqinlashuvi buning muhim 
oqibatlaridan biri boʻladi. Bu esa, oʻz navbatda, ishlab chiqaruvchini isteʼmolchi 
talablaridagi oʻzgarishlarga jadallik bilan javob qaytarishga majbur qildi, koʻproq 
darajada tashkilot tuzilmasini belgilab bera boshladi. Vujudga kelayotgan 
sharoitlardagi raqobat kurashida oʻz tashkilotini axborotli jamiyat tomonidan 
shakllantirilayotgan, tashqi muhitning yangi talablariga yaxshiroq moslashtira 
olaganlargina gʻalaba qozonishi mumkin. 
Koʻrsatib 
oʻtilgan 
jarayonlar 
keyingi 
vaqtlarda 
shakllanayotgan 
tashkilotlarning yangi turlarida aniq nomoyon boʻlishlari mumkin, ularga 
edxokratik, koʻpoʻlchamli, partisipativ, tadbirkorlik tashkilotlari va bozorga 
qaratilgan tashkilotni kiritish mumkin. 
Edxokratik (ing. adhocracy soʻzidan), tashkilotlar nostandart va murakkab 
ishlarga, qiyin belgilanadigan va tez oʻzgaruvchan tuzilmalarga nisbatan 
qoʻllanilishlik bilan taʼriflanadilar. Bu tashkilotlarga maqsadlarga erishish vositalari 
ijrochilar tomonidan tanlaniladi. Har biri bevosita oʻzining harakati uchun javob 
beradi. 
Bunda yakka shaxs tashqaridan kuchli bosimni boshidan kechiradi, u 
umumiylik hisini yaratuvchi ish tomonidan bir oz kuchsizlantiriladi. 
Bunday tashkilotlarda rasmiyatchilik judayam kamaytiriladi, bu narsa 
ierarxiyaga, ish sharoitlari va inshoatlarga, imtiyozlar, kiyimlar va h.k. ga tegishlidir. 
Tashkilotga xodimlar harakatidagi erkinlikning yuqori darajasi xo sdir, uning 
choʻqqisi sifatli bajarish va mu ammoni hal qilishni bilishdir. Quyidagilar 
tashkilotning asosiy elementlaridir: 
- xodimlar oʻzlarining ishlarida yuqori malakali ekspertlar boʻladilar, 
murakkab operatsiyalarni bajaradilar, bir birlari bilan yuqori samarali tartibda aloqa 
qilishni biladilar; 
- qarorlar qabul qilish huquqiy va hukmron ierarxiyadagi oʻringa emas, balki 
ekspertli bilimlar va omilkorlikka asoslangan boʻladi, moliyaviy nazorat yuqoridan 
amalga oshiriladi; 
- mukofotlash tizimi ekspertli bilimlar, xodimning ulushi, uning omilkorligi va 
umumiy ishda ishtirok etish darajasida quriladi. 
Bu tashkilotning tuzilishi uzviy asosga ega va aniq belgilanmagan, unda 
norasmiy va gorizontal aloqalar ustivorlik qiladilar. Tuzilmaning qismlari kichik 
oʻlchamlarda saqlanib qoladilar va doimo oʻzgarib turadilar, koʻpgina menejerlarda 
qandaydir bir ishga qatʼiy bogʻlanish yoʻq. Bunday tuzilma odatda konsentrik 
shakldagi chizma taassurotini qoldiradi, unda sanash nuqtasi boʻlib, undan tuzilma 
radial (radusli) yoʻnalishlar boʻyicha doiralar bilan tarqalganday boʻladi. Bunday 
tashkilot uchun doira uning xodimlarining barcha harakatlari bitta narsaga - 
kompaniyaning muvaffaqiyatiga olib kelishining alomati boʻladi. Undagi 
qadriyatlar (birinchi navbatda-uning xodimlarining sifati) darajalar boʻyicha 
ranjirovka qilinmaydi. Tashkilot edxo kratiklikning har xil darajasiga ega boʻlishi 

---

128 
mumkin, bu texnologiyaning darajasi, xodimlarning sifati va rahbarlarning 
tayyorlang anligi bilan belgilanadi. 
Bunday tashkilotlar ijodni, innovatsiyalarga oʻchlik va birgalikda samarali 
ishlashni talab qiluvchi yuqori va murakkab texnologiyalar sohasida eng 
foydalidirlar. Bular maslahat-yangilik kiritish, kompyuter- elektron, tibbiyot, 
tadqiqot, tajriba-konstruktorlik va h.k. sohalaridir. 
Oldinroq departamentlashtirishning ikki oʻlchamli modeli va tashkilotlarni 
qurishning matritsa modeli koʻrib chiqilgan edi. U yerda resurslar va natijalar ikki 
oʻlchamli boʻlganlar, ularni moʻljallash bilan ishlarni matritsa uyachalar shaklida bir 
vaqtda birlashtirish sodir boʻlgan. Ammo xudud, bozor va isteʼmolchi kabi 
oʻzgaruvchanlar bunday tashkilotlarning tashqarisida qolganlar, ularning 
moʻljallash bilan ishlar ham tashkilotlarga birlashishlari mumkin. Bu uchinchi 
oʻlchovni qoʻshishda koʻp oʻlchamli tashkilot paydo boʻladi. 
Odatda foydaning markazi statusini oluvchi avtonom ishchi guruh bunday 
tashkilotning asosi boʻladi. U bir vaqtda uchta vazifani bajaradi: 
- asosiy (ishlab-chiqarish va boshqa) faoliyatni resurslar bilan taʼ minlash; 
- aniq isteʼmolchi, bozor yoki xudud uchun mahsulot yoki xizmatlarni ishlab 
chiqarish; 
- aniq isteʼmolchiga xizmat koʻrsatish, rivojlanish yoki aniq bozorga kirib 
borish. 
Bu tashkilotlarda boʻlinmalar byudjetlari boʻlinmalarning oʻzlari tomonidan 
ishlab chiqiladi, tashkilot rahbariyati faqat ularga mablagʻlarni investitsiya qiladi, 
qarzlar beradi. Bu yerda avtonom guruh aʼzolarining tashkilot rahbariyati va boshqa 
boʻlimlar bilan munosabatlari mijozlar bilan munosabatlardan farqlanmaydi. 
Bir qator hollarda umuman tashkilot emas, balki maʼlum xoʻjalik birligi koʻp 
oʻlchamli qilinadi va u yirikroq tashkilot tuzilmasi taribida qanchalik iloji boʻlsa, 
shuncha avtonom boʻlishi mumkin. Shunday qilib, tashkilot ichidagi ichki bozorga 
iloji boricha koʻproq darajada yaqinlashtirilgan koʻp oʻlchamli model bir vaqtda 
faoliyat koʻlamidagi sinergiyaning samarasi va iqtisodidan foydalanadi. 
Koʻp oʻlchamli tashkilotning koʻpgina afzalliklariga qaramasdan, hatto uning 
yordami bilan ham barcha aʼzolarini qoniqtira oladigan va ular faoliyatini adekvat 
ravishda motivatsiyalaydigan tashkilotni tashkil qilish qiyindir. Agar tashkilot 
aʼzolariga oʻzlarning ishlariga tegishli boʻlgan qarorlarni qabul qilishda ishtirok 
etish huquq berilsagina, Ushbu muammo, ushbu mu ammo muvaffaqiyatli hal 
qilinadi. Bu partisipativli tashkilotla r deb ataluvchilarni boshqalardan tubdan farq 
qildiradi.