Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti samarqand filiali iqtisodiyot fakulteti oziq-ovqat va qishloq xoʻjaligi iqtisodiyoti kafedrasi

5.8. Boshqaruvning samaradorligi 
Tashkilotni boshqarishni amalga oshirish va takomillashtirish ushbu 
faoliyatning natijaviyligini belgilash, bunda oʻziga xos oʻlchovlardan foydalanish 
zarurligini keltirib chiqaradi. Shuning munosabati bilan "boshqaruvning 
samaradorligi" tushunchasidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. 

---

143 
Boshqaruvning samaradorligi - bu boshqaruv fao liyatining natijalari va bunda 
amalga oshirilgan xarajatlar (moddiy, moliyaviy, mehnat va boshqa resurslarni 
foydalanish)ning oʻzaro munosabati va oʻzaro hamkorligini aks etuvchi murakkab 
kategoriyadir. Boshqaruv jarayonining vazifaviy roli - uni rivojlanishining darajasi 
va dinamikasini, boshqaruv jarayonining sifatli va miqdorli tomonlarini aks 
ettirishdir. 
Menejmentning samaradorligi - koʻp qirrali kategoriyadir. U iqtisodiy, ijtimoiy 
va boshqa hodisalarning oʻziga xos xususiyatlarini aks ettiradi. 
Boshqaruvning samaradorligi bir qator omillarning taʼsiri ostida shakllanadi, 
ularni quyidagi alomatlar boʻyicha tasniflash mumkin. 
Mazmuni boʻyicha tashkiliy, iqtisodiy , ijtimoiy-psixologik, texnik, fiziologik 
omillar ajratiladilar. 
Taʼsir koʻrsatish shakli boʻyicha toʻgʻridan toʻgʻri va vositali omillar 
farqlanadilar. Birinchilar boshqaruvning samaradorligiga bevosita, ikkinchilar - 
vositali taʼsir koʻrsatadilar. 
Taʼsirning davomiyligi boʻyicha taʼsiri uzoq vaqt davom etmaydigan omillar 
va taʼsiri uzoq vaqt davom etadigan omillar ajratiladi. Bunda bir xil omillar 
menejmentning samaradorligi bilan toʻgʻridan toʻgʻri, boshqalari - teskari bogʻlanish 
bilan bogʻlangandirlar. 
Taʼsir koʻrsatishning xarakteri boʻyicha intensiv va ekstensiv omillar ajratiladi. 
Birinchilar ichki resurslar, yaʼni boshqaruv xodimlari mehnatini tashkil qilishni 
takomillashtirish va uning sharoitlarini yaxshilash, boshqaruv xodimlarini 
malakasini oshirishni safarbar qilish hisobiga menejmentning samaradorligini 
oshishini taʼminlaydilar. Ikkinchilar koʻshimcha resurslarni jalb qilish, boshqaruv 
xodimlarining sonini oshirishni koʻzda tutadilar. 
Sanab oʻtilgan omillarning har biri boshqaruv tizimiga oʻzicha alohida, hamda 
boshqalar bilan birgalikda taʼsir koʻrsatishi mumkin. Birgalikdagi ijobiy taʼsir 
koʻrsatishda ular menejmentning samaradorligini ancha oʻsishini taʼminlaydilar 
(sinergetik samara hisobiga), salbiyda esa uni pasaytiradilar. Menejmentning roli 
koʻrsatib oʻtilgan omillarga rejali taʼsir koʻrsatishdan iboratdir. Samaradorlikni 
oʻsishi tashkilotning barcha darajalaridagi doimiy boshqaruv faoliyatning obʼyekti 
boʻlishi kerak. 
Tashkilotning boshqaruv tizimini samarali faoliyat yuritish uning har bir 
elementi(tashkiliy tuzilma, xodimlar, boshqaruv usullari va jarayonlari, hujjatlar ayl 
anishi va h.k.) uning oldiga qoʻyilgan oʻziga xos talablarga javob berishini koʻzda 
tutadi. Bunday tashqari, u umuman boshqaruv tizimi, uning maqsadlari va 
vazifalariga, hamda tizimning u bevosita bogʻliqlikda boʻlgan elementlariga mos 
keladi. 
Bundan tashqari hozirgi sharoitlarda tashkilotlarni, ayniqsa tijorat 
tashkilotlarini boshqarishning samaradorligiga ularning tashqi muhitining holati 
muhim va borgan sari oʻsib boruvchi taʼsir koʻrsatadi. 
Boshqaruvning iqtisodiy samaradorligi boshqaruv munosabat- larining 
iqtisodiy mohiyatini aks ettiradi. Bu, mohiyati boʻyicha, olingan iqtisodiy natijalar 

---

144 
va boshqaruv faoliyatining oʻzgaruvchan miqdorlar (koʻrsatkichlar)da aks ettirilgan 
qilingan xarajatlari (foydalanilgan resurslar)ning nisbatidir. 
Umimiy koʻrinishda iqtisodiy samaradorlik (Eu)ni quyidagi formula bilan aks 
ettirish mumkin: 
Ru 
Eu = 
Zu 
bu yerda Ru - boshqaruv tizimini faoliyat yuritishining nitijasi (natija beruvchi 
tashkil qiluvchi); 
Zu - boshqaruvga xarajatlar yoki resurslardan foydalanishning hajmi (xarajatli 
yoki resursli tashkil qiluvchi). 
Ushbu yondoshuvdan foydalanish hammadan avval, birinchi, boshqaruv 
samaradorligining natija beruvchi tashkil qiluvchisini, yaʼni bu faoliyatning 
natijalari, uning mahsulotini belgilashni taqozo qiladi. Ammo uni sof holda ajratish, 
toʻgʻridan toʻgʻri oʻlchovini amalga oshirish amalda mumkin emas. Faqat doimiy 
ravishda bir turli va meʼyorlanadigan mehnat operatsiyalari bilan band boʻlgan 
texnik xodimlar va baʼzi bir mutaxassislar faoliyatining mahsulotini xuddi shunday 
oʻlchash mumkin. Toʻgʻri chiziqli va vazifaviy rahbarlar, koʻpgina mutaxassislar 
hamda umuman boshqaruv tizimi faoliyatining natijalari haqida esa sarflangan 
mehnatning miqdori yoki qayta ishlangan axborotlarning hajmi buyicha fikr yuritish 
mumkin emas. Gap shundaki, ular oʻziga xos ashyoviy natijalar shaklida 
boʻlmaydilar. Boshqaruv boʻyicha mehnatning shaxsan yakuniy mahsuloti deb 
boshqaruv qarorlarining majmuasini, ammo axborotli qarorlarni emas, amalga 
oshirilgan, yaʼni ijrochilar tomonidan amalga oshirilgan qarorlarni hisoblash 
mumkin. Bunda boshqaruv idoralarining qarorlari ilmiy asoslagan va iqtisodiy 
ehtiyojlarni qanoatlantirishga yoʻnaltirilgan deb faraz qilinadi. Buning ustiga, 
boshqaruv boʻyicha faoliyat natijalari koʻpincha boshqaruv boʻyicha mehnat 
sarflangan paytdan va joydan vaqtda va masofada ajratilgandirlar. Ular faqat 
pirovarida boshqaruv tizimini fao liyat yuritishi natijalaridan ajratilmaganlar. 
Shunday qilib, boshqaruv faoliyatining natijalari faqat vositali ravishda 
tashkilot, boʻlinma faoliyati natijalarida namoyon boʻladilar. Bunda ana shundaylar 
sifatida faoliyatning yakuniy koʻrsatkichlari yoki tashkilot faoliyati iqtisodiy 
samaradorligining koʻrsatkichlari: yalpi daromad, foyda, rentabillik darajasi, ishlab 
chiqarishning hajmi, tovar aylanishi va boshqalar koʻrib chiqilishi mumkin. Bunda 
foydani tashkilot faoliyatining yakuniy natijasini aks ettiruvchi sifatida ilgari 
surilishi, qolgan natijalarni avtomatik ravishda ikkinchi oʻringa suradi. Koʻrsatib 
oʻtilgan natijalarni oshirishga yoʻnaltirilgan boshqaruv faoliyati boshqaruv 
tizimining iqtisodiy samaradorligini yaxshilashga yordam beradi. 
Tashkilot boshqaruvining ikkinchi, xarajatli tashkil qiluvchisi boshqaruv 
jarayonida foydalaniladigan boshqaruv tizimini ushlab turilishi va faoliyat 
yuritishini taʼminlovchi tegishli mehnat, moddiy va moliyaviy xarajatlar yoki 
resurslardan iborat boʻladi. Bu xarajatlar ishlab chiqarish(tijorat) bilan toʻgʻridan 
toʻgʻri bogʻlanmaganlar va boshqaruv xarajatlari sifatida boʻladilar. Boshqaruvga 
yigʻma xarajatlar ishlab chiqarish (tijorat) xarajatlarining bir qismi boʻladilar. 

---

145 
Boshqaruvga xarajatlar obʼyektiv ravishda u yoki bu aniq subʼyekt tomonidan 
amalga oshiriladigan boshqaruv vazifalarining mazmuni, hajmi, koʻlami, boshqaruv 
mehnatini ilmiy tashkil qilinganligi darajasi, boshqaruv jarayonlarini amalga 
oshirish texnologiyasi, xoʻjalik rahbarlarining mahorati va boshqalar bilan 
belgilanadilar. Ular tashkilot fao liyatining natijalariga katta taʼsir koʻrsatadilar.