Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti samarqand filiali iqtisodiyot fakulteti oziq-ovqat va qishloq xoʻjaligi iqtisodiyoti kafedrasi

5.6. Tashkilotni strategik boshqarish 
Strategik boshqaruv - bu strategiyani, ya ʼni tashkilotni rivojlanishining 
maʼlum bosh yunalishini sifatli ishlab chiqish va uni resurslarni shakllantirish va 
ulardan samarali foydalanish, istiqboldagi raqobot afzalliklarini taʼminlash va 
maqsadlarga erishish uchun tashqi muhit oʻzgarishlariga adekvat javob qaytarish 
asosida amalga oshirish boʻyicha faoliyatdir. 
Yana boshqa, O.N. Juchkevich tomonidan berilgan gʻoyatda muvaffaqiyatli 
taʼrifni ham keltirish mumkin: strategik resurslarni muvofiqlashtirish va taqsimlash, 
hisobga olish va uzoq muddatli istiqbolda raqobot afzalliklariga erishish maqsadida 
tashqi muhit omillari oʻzgarishiga adekvat javob qaytarish asosidagi korxona 
(firma)ni rivojlanishining sifatan belgilangan yoʻnalishidan iborat boʻladi. 
Strategik boshqaruvni dinamik tizim, beshta oʻzaro bogʻlangan boshqaruv 
jarayonlarining majmuasi sifatida koʻrib chiqish mumkin. Bu jarayonlar mantiqan 
bir birlaridan kelib chiqadilar (yoki keyin keladilar), bunda barqaror teskari aloqa va 
har bir jarayonni qolganlariga va ularning majmuasiga taʼsiri mavjud boʻladi. 
Strategik boshqaruv tuzilmasi 5.15-rasmda tasvirlangan. 
Strategik boshqaruvning dastlabki jarayoni tashkilot muhitini tahlil qilishdir. U 
quyidagilarni oʻrganishni koʻzda tutadi: 
• makroatrofni (iqtisodiyot va siyosatning holati, huquqiy kenglik, tabiiy muhit 
va resurslar, jamiyatni ilmiy-texnik, ijtimoiy-madaniy rivojlanganligi darajasi va h 
k.); 
• bevosita ishga doir muhitni (xaridorlar, raqiblar, yetkazib beruvchilar va h.k.); 
• ichki muhitni (xodimlar, boshqaruvni tashkil qilinishi, ishlab chiqarish, 
moliya, marketing, tashkiliy madaniyat va h.k.). 

---

134 
5.15-rasm. Strategik boshqaruv tuzilmasi 
Shundan keyin tashkilotning missiyasi (vazifalari) belgilaniladi, uning ostida 
tashkilotni mavjud boʻlishining maʼnosi va uning boshqa tashkilotlardan farqini, 
yaʼni u nima uchun tashkil qilinganligini ochib beruvchi shakllantirilgan tasdiqni 
tushunish kerak. 
Aniq bir tashkilotning missiyasi odamlarning oʻzlarining faoliyati bogʻliq 
boʻlgan har xil guruhlarining maqsadlari va mafaatlarini aks ettiradi. Tashkilotga 
uning missiyasini belgilashda manfaatlarini hisobga olish kerak boʻlgan quyidagi 
asosiy subʼyektlar taʼsir koʻrsatadilar: tashkilotning mulk egalari, uning xodimlari, 
ishlab chiqarilayotgan (sotilayotgan) mahsulotning xaridorlari, tashkilotning ish 
boʻyicha sheriklari, mahalliy hamjamiyat, hamda umuman, birinchi navbatda, davlat 
idoralari shaxsidagi jamoa. Bunda tashkilot missiyasiga eng kuchli taʼsirni mulk 
egalari, xodimlar va xaridorlar (isteʼmolchilar) koʻrsatadi. 
F.Kotlerni hisoblashicha, tashkilot missiyasini belgilashda quyidagi beshta 
omillarni hisobga olish kerak: 
• tashkilotning tarixi, uning jarayonida tashkilotning falsafasi ishlab chiqilgan, 
faoliyatning qiyofasi va uslubi, bozordagi oʻrni va h.k. shakllantirilgan; 
• mulk egalari va boshqaruv xo dimlari hulkinig uslubi va harakatlari usuli; 
• tashqi muhitning holati; 
• tashkilot oʻz maqsadlariga erishishi uchun foydalaniladigan resurslar; 
• tashkilot ega boʻlgan ajralib turuvchi xususiyatlar. 
Bundan tashkari tashkilotning maqsadiy muljallari, faoliyat sohasi, 
falsafasi(qadriyatlari va ishonchlari) fao liyatni amalga oshirish imkoniyatlari va 
usullari kabi taʼriflarini ham hisobga olish zarur. 

---

135 
Shunday qilib, missiya tashqi muhit subʼyektlariga tashkilot nimadan iborat 
ekanligi haqida umumiy tasavvur yaratishga imkon beradi. Bundan tashqari, u 
tashkilotni faolroq boshqarish uchun korporotiv ruhni va sharoitlarni yaratishga 
imkon beradi. Tashkilot faoliyatining umumiy yoʻnalishlari unga koʻra 
belgilanadilar. 
Bundan keyin tashkilotning strategik maqsadlarini belgilash jarayoni keladi. 
Strategik maqsadlar bir birlari bilan birga boʻla oladigan boʻlishlari kerak, yaʼni 
uzoq muddatli maqsadlar missiyaga, qisqa muddatlilar esa uzoq muddatlilarga mos 
kelishlari kerak. 
Tashkilotlardagi maqsadlarni belgilashning asosiy yoʻnalishlari quydagilardir: 
foydalilik, bozordagi holat, moliyaviy resurslar, unumdorlik, tashkilotning quvvati, 
mahsulotni ishlab chiqarish, texnologiya, insoniy resurslar, xaridorlar bilan ishlash. 
Strategik maqsadlarga yana tashkilotni oʻsishining gʻoyatda muhim maqsadlari 
kirishi mumkin, ular quydagilardan iborat boʻlishlari mumkin: 
- tez oʻsish maqsadi; 
- barqaror oʻsish maqsadi; 
- qisqartirish maqsadi. 
Tashkilotlardagi maqsadlar taʼsir koʻrsatish subʼyektlarining har xil 
mafaatlarini hisobga olish bilan belgilanishlari kerak. Bunda hal qiluvchi rol yuqori 
rahbarlikka tegishlidir. 
Maqsadlarni belgilashning bir necha usullari mavjud: markazlashtirilgan, 
markazlashtirilmagan (pastdan yuqoriga yoki yuqoridan pastga), aralash tartibdagi. 
U jarayon toʻrtta bosqichda bajariladi: 
- atrofda kuzatiladigan tendensiyal arni tahlil qilish; 
- umuman tashkilotning maqsadlarini belgilash; 
- maqsadlar ierarxiyasini qurish; 
- shaxsiy maqsadlarni belgilash. 
Maksadlar tashkilot, uning boʻlinmalari va aʼzolari uchun qonun statusiga ega 
boʻlishlari kerak, ammo ular oʻzgarishlari mumkin. 
Keyinchalik strategiyani tanlash amalga oshiriladi. Bunda maxsus usullar 
yordamida tashkilot qanday qilib oʻz maqsadlariga erishishi va oʻz missiyasini 
amalga oshirishi belgilanadi, yaʼni uning faoliyatining soha, vositalar va shakl kabi 
tomonlarini rivojlanish yoʻnalishlari belgilanadi. 
Strategiyani tanlanishi tashkilot tomonidan kelajakda uni faoliyat yuritishiga 
nisbatan qanday qaror qabul qilinishiga bogʻliqdir: belgilanggan biznesni toʻxtatish 
yoki davom ettirish, yoki biznesning boshqa turi bilan shugʻullanish. 
Bunda korxo na asosiy yoʻnalishlarni belgilaydi: 
- xaraj atlarni kamaytirishda yetakchilik; 
- mahsulotni ishlab chiqarish (sotishda)da ixtisoslashish; 
- bozorning maʼlum segmentini qayd etish. 
Biznesni rivojlanishi etalonli strategiyalarining bir necha guruhlari mavjud. 
Birinchisiga jamlangan holda oʻsish, ikkinchisiga integratsiyalangan holda oʻsish, 
uchinchisiga diversifikatsiyalangan holda oʻsish, toʻrtinchisiga qisqartirish 
strategiyasi kiradi. 

---

136 
Strategiyani ishlab chiqarishda korxona joriy strategiyani belgilab olishi va 
mahsulot partfelini tahlil qilib chiqishi zarur. Strategiyani tanlash korxonaning 
maqsadlari, rahbarlarning 
manfaatlari, resurslar, 
xodimlarning 
malakasi, 
tashkilotning tashqi muhitga bogʻliqligi kabi omillar tomonidan asaslangan. 
Shundan keyin tanlab olingan strategiyaning baholash amalga oshiriladi (uning 
strategiyani amalga oshirish imkoniyatini belgilab beruvchi asosiy omillarni 
tanlashda hisobning toʻgʻriligi va yetarligini tahlil qilish koʻrinishida). Tanlab 
olingan strategiyani baholashning barcha tadbirlari bitta narsaga boʻysundiriladi: u 
firma tomonidan oʻz maqsadlariga yetishishiga olib keladimi? Agar ha boʻlsa, 
bundan keyingi uni baholash quyidagi yoʻnalishlar boʻyicha oʻtkaziladi: 
- tanlangan stradegiyani atrofdagilarning holati va talabiga mos kelishi; 
- tanlangan strategiyani firmaning salohiyati va imkoniyatlariga mos kelishi; 
- strategiyaga kiritilgan xatarni qabul qilsa boʻlishligi. 
Shuni taʼkidlash kerakki, yirik va oʻrta koʻp tarmoqli kompaniyalarda 
koʻpincha biznesning strategik birligi - (BSB) deb ataluvchi ajratiladi. Bu bozorning 
bir yoki bir necha segmentlardagi strategiyani ishlab chiqish va baʼzida esa amalga 
oshirish uchun javob beruvchi firma ichidagi tashkiliy birliklardir. Ushbu ish 
kompaniya mahsulotlari portfelini tahlil qilish, keyin bozorni segmentlarga boʻlish, 
tovarlarni pozitsiyalarga joylashtirishdan boshlanadi. BSB baʼzan ishlab chiqarish 
birliklaridan farqlanadilar, ular ham bir va ham oʻxshash ehtiyojlarini 
qonoatlantiruvchi bir necha mahsulotlarni qamrab olishlari mumkin. Kompaniyalar 
koʻpincha xoʻjalik boʻlinmalari koʻrinishidagi BSBni tashkiliy rasmiylashtirishl ari 
mumkin. 
Keyin quyidagi masalalarni hal qilishga qaratiladigan strategiya bajarilishi 
kerak: 
• nisbiy mazmun tashkilot amalga oshiradigan strategiyaga mos kelishi uchun 
maʼmuriy vazifalar orasidagi ustivorlikni belgilash; 
• korxona faoliyatini strategiyani bajarishga qaratish uchun tanlangan strategiya 
va tashkilot ichidagi jarayonlar orasidagi moslikni belgilash; 
• yetakchilik uslubi va tashkilotni boshqarishga yondoshuvni tanlash va uni 
amalga oshirilayotgan strategiya bilan moslikka keltirish. 
Bu vazifalar strategik deb ataluvchi oʻzgarishlar vositasida hal qilinadilar. 
Oʻzgarishning zarurligi va darajasini belgilab beruvchi asosiy omillar holatiga 
(soha, tashkilot, mahsulot, bozorning holatiga) koʻra oʻzgarishlarning toʻrtta turini 
ajratish mumkin: 
- tashilotni qayta qurish - tashkilotning missiyasi va madaniyatiga taʼsir 
koʻrsatuvchi asosli oʻzgarishlarni koʻzda tutadi. Tashkilot oʻzining sohasi va shunga 
koʻra mahsuloti va bozordagi oʻrni oʻzgartirilganda vujudga keladi. Bunda yangi 
tashkiliy madaniyat yaratiladi, texnoligik soha va ishchi kuchlari bozorida katta 
oʻzgarishlar sodir boʻladi; 
- tashkilotni keskin oʻzgartirilishi - agar tashkilot sohasini oʻzgartirmasayu, 
amma unda keskin oʻzgarishlar (madaniyatlarni birlashishi, yangi mahsulotlar va 
bozorlarni oʻzlashtirish) sodir boʻlsa, u strategiyani bajarish bosqichida oʻtkaziladi 
va tashkilot ichidagi oʻzgarishlarni talab qiladi; 

---

137 
- oʻrtacha oʻzgarish tashkilot yangi mahsulot bilan bozorga chiqqan va unga 
xaridorlarni jalb qilgan vaqtida amalga oshiriladi. Bunda oʻzgarishlar ishlab 
chiqarish jarayoni va marketingga tegishli boʻladi; 
- odatdagi oʻzgarishlar - tashkilot mahsulotiga shoʻbaiqishni qoʻllab quvvatlash 
maqsadida marketing sohasida oʻzgarishlar oʻtkazish bilan bogʻliq. 
Tashkilotni oʻzgarmasdan faoliyat yuritishi u bittagina stategiyani 
oʻzgartirmasdan amalga oshiralayotgan vaqtda sodir boʻladi. 
Strategik oʻzgarishlar tashkilotning barcha tomonlariga taʼsir koʻrsatishlari 
sababli, tuzilma xarakterga ega boʻlishlari kerak. Ammo tashkilotning ikkita kertik 
joyi borki, ular boʻnday oʻzgartirishlarni oʻtkazishga asos buladilar, bular tashkiliy 
tuzilma va tashkiliy madaniyatdir. 
Strategiya tashkiliy tuzilmani tanlashda muhim taʼsir koʻrsatadi. Uning tahlili 
quyidagilarni aniqlashga qaratilgan: 
• mavjud tashkiliy tuzilma tanlangan strategiyani tanlashga qanday darajada 
kumaklashadi yoki halaqit qiladi; 
• agar zarur boʻlsa, tashkiliy tuzilmada qanday oʻzgarishlarni oʻtkazish kerak; 
• strategiyani amalga oshirish jarayonidagi maʼlum vazifalarni hal qilish 
boshqaruvning qanday darajasiga yuklanishi kerak. 
Tashkilot aʼzolarining harakatini yoʻnaltiruvchi koʻzga koʻrinmas dastakl arni 
oʻrnatuvchi tashkiliy madaniyat mohiyati boʻyicha tashkilotning qalbi boʻladi. 
ushbu tashkilot tashqi taʼsirlarga javob qaytarishi kerakligi va mumkinligi, 
tashkilotda oʻzini qanday tutish kerakligi, tashkilotni fao liyat yuritishining maʼnosi 
nimadan iboratligiga nisbatan barqaror meʼyorlar, tasavvurlar, tamoyillar va 
ishonchlardan vujudga keladi. Strategiyani amalga oshitish bosqichida uning 
tashkiliy madaniyatini oʻzgartirish, uni tanlangan strategiyaga moslashtirishga 
asosiy harakatlarni yoʻnaltirish kerak. Bu kattagina qiyinchiliklardan iborat boʻladi. 
Shuning uchun strategiyani belgilash bosqichidayoq uni bajarishda tashkiliy 
madaniyatni oʻzgarishi bilan qanday qiyinchiliklar vujudga kelishini koʻproq 
hisobga olish va tashkiliy madaniyatni oʻzgartirish boʻyicha atayin bajarib 
boʻlmadigan harakatlarni bajarishni talab qilmaydigan strategiyani tanlashga 
harakat qilish zarur. 
Shuning bilan birga strategiyani bajarish bosqichida yana tashkilot resurslari va 
uning insoniy salohiyatini shakllantirish va jalb qilish talab qilinadi. 
Bu jarayon tashkilotning resursli salohiyatidan foydalanish mexanizmi amalga 
oshirilayotgan sartategiya bilan moslashtirishdan boshlanadi. Bu faoliyatning asosi 
tashkilot resurslarini strategiyaning alohida tashkil qiluvchilari boʻyicha tavsimlash 
va hammadan avval ularni vaqt boʻyicha toʻgʻri taqsimlashdan iboratdir. Rahbariyat 
tashkilot moliyaviy resurslarini bunday taqsimlanishini tashkil qilishi kerak, bunda 
hamma vaqt ham kerakli paytda zaruriy pul mablagʻlari boʻlsin. Buning uchun pul 
mablagʻlaridan foydalanishning stategik muljallarini belgilash kerak, ular qanday 
maqsadlarda xarajatlarni amalga oshirish mumkinligi va qayerga pullarni kiritish 
kerak emasligini qayd etadilar. 

---

138 
Bajarish bosqichida maʼlum vazifalarni hal qilish va vazifalarni bajarish uchun 
tashkilot alohida qismlarining pul mablagʻlariga ehtiyojlarini tahlil qilishi va pul 
mablagʻlarini taqsimlanishidagi ustivorliklar belgilashi kerak. 
Resurslarni taqsimlash uchun foydalaniladigan asosiy qurol byudjetni tuzish va 
undan foydalanish boʻladi, u nafaqat pul mablagʻlariga, balki zaxiralar, kapital 
mablagʻlar, sotishlar va x.k ham tegishlidir. 
Resurslarni jalb qilish jarayoni resurslarni samarali taqsimlash bilan bir qatorda 
sarmoyalarni kelib tushish manbalarini baholash va ularni saqlab qolishni ham 
koʻzda tutadi. 
Strategik boshqaruvda asosiy rol tashkilotning rahbariyatiga, hammadan avval 
uning yuqori darajasiga tegishli boʻladi, u nafaqat uning strategiyasini belgilashi, 
balki tashkilot resurslarini safarbar qilgan holda, kerakli oʻzgarishlarni oʻtkazishi 
kerak.