Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti samarqand filiali iqtisodiyot fakulteti oziq-ovqat va qishloq xoʻjaligi iqtisodiyoti kafedrasi

5.16-rasm. Boshqaruvga xarajatlarni tasniflash chizmasi 
Boshqaruv xarajatlari tuzilmasida boshqaruv apparatiga xizmat koʻrsatuvchi 
menejerlar va boshqa xodimlar mehnatiga haq toʻlash boʻyicha xarajatlar; boshqaruv 
texnikasiga xarajatlar; boshqaruv tizimini faoliyat yuritishga joriy xarajatlar muhim 
moddalar boʻladilar (5.16. rasm). 
Bu muammolarni hal qilish tegishli uslubiy tuzatishlarni taqazo qiladi. 
Masalan, boshqaruv sohasidagi xarajatlarni hisobga olishni oʻzgartirish, boshqaruv 
faoliyati bilan bogʻliq barcha xarajatlarni ularga kiritish maqsadga muvofiqdir. 
Umuman aniq obʼyektlarni boshqarish va aloha vazifalarni amalga oshirishga barcha 
xarajatlarni ishonchli hisobga olish va hisoblab chiqarishni yoʻlga qoʻyish darkor. 
Boshqaruvga xarajatlarning muvofiq darajasini belgilash muhim vazifani 
tashkil qiladi. Maʼlumki, vujudga kelgan vaziyatni boshqaruvgv xarajatlarni 
kamaytirishni mutloq tamoyilga koʻtarish, uni boshqaruv jarayonini adekvat 
baholashning universal vositasi sifatida ilgari surish ajratib turadi. Xuddi shu vaqtda 
koʻpincha bundan iqtisodiyot soxta boʻladi, chunki uni boshqaruv tizimidagi 
kamchiliklar tufayli yoʻqotishlar bekitib qoʻyadi. Tashkilot faoliyatida yuqori 

---

146 
yakuniy natijalarga erishish muhimroq boʻladi. Shuning uchun gap umuman 
boshqaruv tuzim yoki uning alohida boʻlinmasining "foydali" samarasi birligi yoki 
maʼlum vazifalar, qarorlarni amalga oshirishga boshqaruv xarajatlarini solishtirma 
qisqartirilishi haqida ketmoqda. Shunday qilib, boshqaruvga xarajatlarning muvofiq, 
ilmiy asoslangan darajasini qidirish zarurligiga eʼtiborni qaratish maqsadga 
muvofiqdir. 
Buning ustiga moliyaviy resurslarni chekl anganligi sharoitida boshqaruvga 
xarajatlarni tejash muhim ahamiyatga ega, u, xususan boshqaruvning tegishli 
shakllari va usullaridan foydalanishni taqozo qiladi. 
Boshqaruvning iqtisodiy samaradorligini belgilash uchun koʻrsatqichlarni 
hisoblashning ikkita asosiy usul: xarajatli va resurslilardan foydalanish mumkin. 
Birinchi usul va shunga koʻra, boshqaruvning iqtisodiy samadorligini 
taʼriflovchi koʻrsatkich xarajatli deb ataladi. U korxona faoliyati umumiy yoki 
yakuniy iqtisodiy natijalarning boshqaruvga yigʻma xarajatlarga nisbatiga suyanadi: 
P 
Em =—
Ru 
bu yerda:
Em - menejmentning iqtisodiy samaradorligi; 
Ru - boshqaruv xarajatlari 
P - korxona tomonidan olingan yakuniy iqtisodiy natija. Uning 
sifatida faoliyatning u yoki bu umumiy koʻrsatkichi (daromadlar, foyda, ishlab 
chiqarishning hajmi, tovar aylanishi va h k.)lardan foydalanish mumkin. 
Menejmentning iqtisodiy samaradorligini baholashning ikkinchi usuli resursli, 
u korxona faoliyati umumiy yoki yakuniy natijasining resurslardan foydalanish 
miqdoriga, masalan, maʼmuriy boshqaruv xo dimlar soniga nisbatini aks ettiradi: 
P 
Em =—
Ku 
bu yerda: Em - menejmentning iqtisodiy samaradorligi; 
P - ushbu korxona tomonidan olingan yakuniy iqtisodiy natija; 
Ku - maʼmuriy boshqaruv xadimlarining soni (yana faqat boshqaruv xo 
dimlarining sonidan foydalanish mumkin). 
Menejment iqtisodiy samaradorligining keltirilgan koʻrsatkichlari statistik 
boʻladilar. 
Shuni taʼqidlash kerakki, agar menejment samaradorligi shakllarini tahlil 
qilishda uning dinamik jihati hisobga olinsa, samaradorlik koʻrsatkichlarining 
ishonchliligi oshadi. Bu quyidagilar bilan izohlanadi. Birinchidan, ijtimoiy va 
iqtisodiy jarayonlarning taʼriflari vaqtda oʻzgarishsiz qoladilar. Ikkinchidan, 
tadbirlarning har xil variantlari natijalar va xarajatlar dinamikasining davrlari 
boʻyicha turli yoʻnalishlarga egalar. Uchinchidan, xoʻjalik qarorlari variantlarining 
samaradorligiga jiddiy taʼsir koʻrsatuvchi vaqtli siljishlar mavjud. Shuning 
munosabati bilan menejment samaradorligi koʻrsatkichlarini ikki yoki undan 

---

147 
ortiqroq davr uchun oʻzgarishlarni roʻyxatga olish va solishtirish vositasi bilan 
dinamikada koʻrib chiqish maqsadga muvofiqdir. Bunda menejmentning "dinamik" 
samaradorligi mavjud boʻladi. 
Menejment samaradorligining dinamik koʻrsatkichi(Emd)ni qoʻyidagicha 
taqdim etish mumkin: 
Fp -Fb 
Emd =
Sup-Sub 
bu yerda, Fp, Fb- korxo naning tegishli ravishdagi ushbu va bazisli yillardagi 
yakuniy koʻrsatkichlari (masalan foydaning); 
• Sup, Sub - tegishli ravishdagi ushbu va bazisli yildagi boshqaruvga xarajatlar. 
• Emd koeffitsienti koʻrib chiqilayotgan davr ichida boshqaruv xarajatlari 1 
soʻmga oʻzgarganida yakuniy koʻrsatkich(foyda) necha soʻmga oʻzgarishini 
koʻrsatadi. U menejment samaradorligining dinamikasi, oʻsish surʼatlarini aks 
ettiradi. 
Menejment iqtisodiy samaradorligining dinamikasi yana ikki va undan ortiq 
davr ichidagi bu koʻrsatgichlarning solishtirilishini ham taʼriflaydi, menejment 
samaradorligining foizlarda aks ettirilgan nisbiy oʻzgarishi koʻrsatkichini beradi: 
( E
2
-E
1
) • 100 
∆E= 
E
2
bu yerda: E
1
va E
2
tegishli ravishdagi bazasli va ushbu yildagi korxo nani 
boshqarishning iqtisodiy samaradorligi. 
Keltirilgan dinamik koʻrsatqichlarni yana tashkilot boshqaruvi tizimini tubdan 
oʻzgartirishni amalga oshirishda, boshqaruv tizimlarni takomillashtirishning har xil 
variantlarini solishtirishda hisoblab chiqish maqsadga muvofiqdir. 
Menejment samaradorligining koʻrib chiqilgan koʻrsatkichlari boshqaruv 
tizimini faoliyat yuritishi darajasini baholashda umumlashtiruvchi emas, balki 
xususiy boʻladi. Agar ularni boshqaruv apparati sonini oʻsishi hisobiga 
yomonlashishi muommalari darajasini pasayishi bilan birga borsa, unda bu tashkilot 
faoliyatining samaradorligini oshishi, demak uni boshqarishning samaradorligini 
oshishi haqida darak beradi. Boshqaruvga xarajatlarni nisbatan pasayishi esa hamma 
vaqt ham uning samaradorligini oshishidan darak bermaydi. Pirovardida tashkilot 
boshqaruvining samaradorligi uning faoliyatining umumiy ijtimoiy iqtisodiy 
koʻrsatkichlari, natijalaridan iborat boʻladi. 
Menejment samaradorligining xususiy koʻrsatkichlari ham ularning 
harakatlarning turli yoʻnalishdaliklari uchun tashkilot boshqaruvi samaradorligining 
toʻliq bir maʼnoli bahosini olishni qiyinlashtiradi. Bularning barchasi maʼqul 
integralli koʻrsatkichni qidirib topish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bunday 
koʻrsatkich quyidagi talablarga javob berishi kerak: 
korxona xoʻjalik faoliyatining yakuniy maqsadiy natijalarini aks ettirishi; 
bu natijalarga erishilganlik darajasini koʻrsatishi; korxona tomonidan qoʻyilgan 
maqsadlarga erishishda boshqaruv xarajatlarining darajasini qayd etishi. 

---

148 
Bu talablarga menejment iqtisodiy samaradorligining integral yoki 
umumlashtiruvchi koʻrsatkichi Eu koʻproq darajada javob beradi, uni quyidagicha 
taqdim etish mumkin: 
Eu= 
√ ∙ ∙ , 
bu yerda S - mehnat unumdorligi; 
N - rentabillik; 
E 
- 
boshqaruv 
tizimining 
iqtisodiyligi 
deb 
ataluvchi 
boshqaruv 
samaradorligining xususiy (xarajatli) koʻrsatkichi (foydaning boshqaruv tizimini 
ushlab turishga xarajatlarga nisbati). 
Menejment iqtisodiy samaradorligining ushbu integral koʻrsatkichi xoʻjalik 
faoliyati samaradorligini boshqaruv tizimining iqtisodiyligi darajasi bilan 
tenglashtiradi. 
Boshqaruv 
tizimi 
iqtisodiyligi 
darajasini 
oshishi 
savdo 
samaradorligini oʻsishining muhim omilidir. Ammo boshqaruv tizimining 
iqtisodiyligini oshishi oʻzicha uning samadorligi darajasi haqida batafsil javob 
bermaydi va samaradorlik darajasini pasayishi bilan birga borishi va aksincha 
boʻlishi mumkin. Shuning uchun menejment samaradorligining taklif qilinayotgan 
integral koʻrsatkichi korxona faoliyatining samaradorligi va boshqaruv tizimi 
iqtisodiyligi koʻrsatkichlarining samarasi boʻladi. 
Shunday qilib, integral koʻrsatkich, xususiydan farqli ravishda tashkilot 
tomonidan qoʻllanilgan va isteʼmol qilingan bir necha muhim resurslardan 
foydalanishning samaradorligini taʼriflaydi. Shuning uchun u boshqaruv 
samaradorligi koʻrsatkichlari tizimi doirasida yetakchi oʻrinni egallaydi. 
Shunga qaramasdan, integral koʻrsatkichdan foyd alanish, u qanchalik 
kompleksli boʻlmasin, menejment samaradorligi kabi bunday koʻp qirrali 
hodisaning barcha tomonlarini aks ettirishga qodir emas. Shuning munosabati bilan 
integral koʻrsatkich oldinroq koʻrib chiqilgan xususiy koʻrsatkichlar bilan 
toʻldirilishni taqazo qiladi. 
Bundan tashqari, korxonani boshqarish tizimini faoliyat yuritishini obʼyektiv 
baholash koʻrsatib oʻtilganlar bilan bir qatorda, uni taʼriflovchi boshqa 
koʻrsatkichlardan ham foydalanishni taqozo qiladi, bular: 
maʼmuriy-boshqaruv xodimlarining xodimlarning umumiy sonidagi salmogʻi; 
boshqaruv xodimlari mehnatiga haq toʻlashga xarajatlarning ish haqi umumiy 
fondidagi salmogʻi; 
boshqaruv apparatining bitta hodimga hisoblab chiqilgan foyda (daromad); 
1mln. soʻmlik ishlab chiqarilgan mahsulotga hisoblab chiqilgan boshqaruv 
xarajatlari 
Menejment samaradorligini aniq koʻrsatkichlar va boshqaruv tizimining sanab 
oʻtilgan taʼriflari haqiqiy oʻzaro aloqasini baholash boshqaruv tizimiga tashxis 
qoʻyish, uning salohiyatli imkoniyatlarini ochish, takomillashtirish yoʻllarini 
belgilashga imkon beradi. 
Boshqaruv samadorligini taʼriflovchi koʻrsatkichlarni meʼyoriy, soha boʻyicha 
eng yuqori va oʻrtacha koʻrsatqichlar bilan solishtirishni amalga oshirish ham 
maqsadga muvofiqdir. Bunda koʻrsatilgan koʻrsatkichlarni oʻxshash iqtisodiy va 
tabiiy-iqlimiy sharoitlarda turgan tashkilotlar boʻyicha solishtirish kerak. Kolgan 

---

149 
hollarda koʻrsatkichlarga tegishli omillarni hisobga olish bilan tuzatishlar kiritishni 
amalga oshirish kerak. Bundan tashqari, bir necha vaqtli davrlar uchun, shu 
jumladan boshqaruv tizimida tubdan oʻzgarishlarni amalga oshirish, boshqaruv 
tizimining 
har 
xil 
variantlarini 
solishtirishda 
boshqaruv 
samaradorligi 
koʻrsatkichlarini solishtirish mumkin. 
Boshqaruv samaradorligini baholash uchun asosiga tashkilot fao liyatining 
erishilgan natijalar va uni boshqaruv tizimini rejalashtirilgan, yaʼni qoʻyilgan 
maqsadlar bilan solishtirish qoʻyilgan yondoshuv gʻoyatda istiqbolli boʻladi. Bu 
holda boshqaruv samaradorligini boshqaruv tizimi oldiga qoʻyilgan maqsadlar (reja, 
dastur) ga erishganlik darajasi yoki unga yaqinlashganlik darajasi bilan miqdoriy aks 
ettirish zarur. Bunda rejalar va dasturlar jiddiy va ilmiy asoslangan boʻlishi koʻzda 
tutiladi. 
Bunday yondashuvda boshqaruv jarayoni natijaviyligini tartibga solish 
maqsadiy koʻrsatkichi(D)ning haqiqiy va rejalashtirilgan miqdorlarini solishtirish 
orqali taʼriflash mumkin. 
D = Ep - Ef 
bu yerda Ep - boshqaruv mavsadining muvofiq algaritmga mos keluvchi 
rejalashtirilgan koʻrsatkichi; 
Ef - boshqaruv maqsadi koʻrsatkichining haqiqiy tizim tomonidan 
taʼminlanadigan haqiqiy miqdori. 
Bunda boshqaruv tizimini faoliyat yuritishining samaradorligi Ep- Ef ning farqi 
qanchalik kam boʻlsa, shunchalik yuqori boʻlishi qabul qilinadi. Shuning uchun 
boshqaruv samaradorligi Ep ni Gʻ dan D gacha boʻlgan baʼzi bir vazifasi bilan 
taʼriflash mumkin: 
Er= F (D) = F (Ep - Ef). 
Bunda boshqaruvning maqsadi funksional minimumga ega boʻlishidan 
iboratdir. 
Ushbu yondashuvni amalga oshirilishi maqsad bilan bir vaqtda boshqaruvga 
xarajatlar (yoki foydalanilgan resurslar hajmi)ni quyidagicha belgilashni koʻzda 
tutadi: 
- chegaraviy (eng koʻp yoʻl qoʻyiladigan) 
yoki 
- maʼlum (qayd etilgan). 
Shuni taʼkidlash kerakki, boshqaruv samaradorligini maqsadga erishish 
darajasi boʻyicha baholash usuli oʻzida subʼyektiv (maqsadni qoʻyish) va obʼyektiv 
(haqiqiy natijalar)ni solishtirishga egadir. 
Ushbu usulda maqsadga qandaydir berilgan narsa kabi qarash mumkin, shuning 
uchun unga erishganlik darajasi maqsadning sifati (mazmuni)ga koʻra, tezroq 
boshqaruvchi taʼsirining sifatini taʼriflaydi, u ham boshqaruv jarayonining natijasi 
boʻladi. Bunday yondashuvda yana uslubiy xarakterdagi qiyinchiliklar ham boʻlishi 
mumkin, chunki boshqaruv tizimlarining har xalligi sababli maqsadlarga erishish 
mezonlari vazifalarni hal qilish turlari va boshqaruv darajalariga bogʻliqdir. Yana 
maqsadlarning oʻzlarining har xil rejaviy xarakterini ham hisobga olish zarur. Ushbu 

---

150 
yondoshuvdan amaliy foydalanish boshqaruvning aniq tizimlari uchun maqsadlarga 
erishish mezonlari va koʻrsatkichlarining tizimini ishlab chiqishni taqozo qiladi. 
Ayrim xollarda boshqaruv idoralari faoliyatining samaradorligini baholashni 
maʼlum qarorlar va tadbirlarni amalga oshirish, ishlab chiqarish tizimini 
takomillashtirish boʻyicha amalga oshirish ham maqsadga muvofiq deb 
hisoblaymiz. Bunda samaradorlikni tashkil qilish manbalari va mexanizmi koʻrsatib 
oʻtilgan qarorlar va tadbirlarning mazmuniga koʻra farqlanadilar. 
Boshqaruv 
samaradorligining 
keltirilgan 
koʻrsatgichlarini 
iqtisodiy 
samaradorlikning koʻrsatkichlari deb hisoblash mumkin. 
Shuning bilan birga yana boshqaruv faoliyatining ijtimoiy natijasini aks 
ettiruvchi boshqaruvning ijtimoiy samaradorligini ham koʻrib chiqish mumkin. U 
mexnat jamoasi va har bir xodimning salohiyatli imkoniyatlari, uning ijodiy 
qobiliyatlaridan foydalanish, jamoani rivojlanishi ijtimoiy vazifalarini hal qilishning 
muvaffaqiyatliligi darajasini taʼriflaydi. 
Menejment samaradorligi koʻrsatgichlarini hisoblab chiqish olingan natijalar 
va qilingan xarajatlarning oʻzaro munosabatini koʻzda tutadi. Bunda korxonalar 
faoliyatining ijtimoiy natijalari sifatida mexnat va turmush sharoitlari, xodimlarining 
malakasi, ularning faoliyatini tashkil qilish va motivatsiyadan iborat boʻladi. Ayrim 
hollarda ular boshqaruvning texnik vositalarini xarid qilish , xodimlarni tayyorlash 
va malakasini oshirish, korxona xodimlari uchun turar-joylar qurish, xodimlarni 
sanatoriya-kurortlarda daʼvolanishlari va dam olishlari uchun yoʻllanmalarni xarid 
qilish va boshqalarga sarflagan xarajatlar sifatida boʻladilar. Ammo boshqaruv 
faoliyatining koʻpgina ijtimoiy natijalari moddiy xarajatlarga bogʻliq boʻlmaydi. 
Shunday qilib, qilingan xarajatlar va korxona faoliyatidan olingan ijtimoiy 
natijalar ular uchun umumiy boʻlgan koʻlamga, oʻlchovchilarga ega emaslar. 
Bundan tashqari, ular vositali va qoidaga koʻra, stoxatik xarakterga egalar. Buning 
oqibatida menejmentning ijtimoiy samaradorligi koʻrsatkichlari, iqtisodiy 
samaradorlik koʻrsatkichlaridan farqli ravishda, qilingan xarajatlar va korxona 
faoliyatidan olingan ijtimoiy natijalarining nisbati orqali aks ettirilmaydilar. Shuning 
munosabati bilan ularni xarajatlar (resurslar)siz faqat natija beruvchi tashkil 
qiluvchilar bilan taʼriflash maqsadga muvofiqdir. 
Menejmentning ijtimoiy samaradorligini koʻrsatkichlar tizimi yordamida 
baholash maqsadga muvofiqdir, uni, bizning fikrimizga koʻra, quyidagi 4 guruhga 
ajratish mumkin: 
- tashkilot xodimlari mehnat sharoitlarini taʼriflovchi koʻrsat- kichlar; 
- tashkilot 
xodimlarining 
ijtimoiy-maishiy 
sharoitlarini 
taʼriflovchi 
koʻrsatkichlar; 
- xo dimlar malakasini taʼriflovchi koʻrsatkichlar; 
- mehnatni tashkil qilish va unga undashlarni taʼriflovchi koʻrsatkichlar. 
Shuning taʼkidlash kerakki, boshqaruv samaradorligi yana boshqaruv 
tizimining faoliyat yuritishnga intilish kerak boʻlgan qandaydir sharti, alomati, 
natijasi sifatida boʻladi. 
Boshqaruv samaradorligi koʻrsatkichlaridan foydalanish boshqaruv tizimiga 
tashxis qoʻyish, uni faoliyat yuritishida vujudga keladigan chetga chiqishlarning 

---

151 
oldini olish, samarasiz boshqaruvning sabablarini ochib berish, boshqaruv idoralari 
faoliyatida ilmiy asoslangan maqsadni koʻzlashini amalga oshirish, ularning bunday 
keyingi ishlariga tuzatishlar kiritishga imkon beradi. 
Bundan tashqari, u boshqaruv xodimlarining motivatsiya tizimini yaratish, 
ularning mehnatiga haq toʻlashni boshqaruv boʻyicha faoliyat samaradorligiga 
berilgan bogʻliqlikka qoʻyishga imkon beradi. Shuning munosabati bilan taʼqidlash 
kerakki, halokatlar nazariyasiga koʻra, maʼsul qarorlar qabul qiluvchi va ularni 
amalga oshiruvchi shaxslar va odamlarni bu qarorlarni amalga oshirishligiga 
shaxsan, moddiy bogʻlanishlari gʻoyatda muhimdir.