Тошкент давлат техника университети

Чекли ейилиш ѐки тирқиш деб шундай ейилиш ѐки тирқишга айтиладики,
бунда детал ѐки туташманинг охирги ҳолати бошланади ва фалокат юз 
бермаслиги ҳамда машинанинг техник ѐки иқтисодий тавсифлари кескин 
ѐмонлашмаслиги учун бундан кейин ундан фойдаланиш тўхтатилиши ѐки техник 
қаров ўтказилиши зарур. 

---

Ишлатиш ва таъмирлаш жараѐнида деталларни ростлаш ѐки яроқсизга 
чиқариш учун уларнинг чекли даражада ейилган-ейилмаганлигини аниқлаш 
керак. 
Ишлатила бошлангандан то охирги ҳолатга келгунга қадар бажарадиган 
иши деталь ѐки туташманинг тўлиқ ресурси деб аталади. 
Рухсат этилган ейилиш ѐки тирқиш деб шундай ейилиш ѐки тирқишга 
айтиладики, бунда деталь ѐки тутушманинг қолдиқ ресурси бутун машинанинг 
ѐки йиғиш бирлигининг таъмирлашлараро ресурсига тенг бўлади. 
Чекли ва рухсат этилган ейилишлар ҳамда тирқишларнинг қийматлари ва 
машина элементларининг техник аҳволини кўрсатувчи бошқа белгиларнинг 
катталиги деталь ҳамда туташмаларни нуқсонли-нуқсонсизга чиқаришга доир 
техник шартларда келтирилади. 
Тракторлар, автомобиллар ва қишлоқ хўжалик машиналарининг 
деталларини яроқсизга чиқариш ўлчамлари масалалари В.И.Казарцев, 
В.В.Ефремов, Г.В.Веденяпин, А.И.Буянов каби олимлар томонидан ўрганилиб, 
уларда ана шу вазифаларни ҳал этишнинг асосий методик йўллари белгилаб 
берилган, қишлоқ хўжалик машиналарининг баъзи деталлари учун эса ана шу 
вазифанинг аниқ ечимлари келтирилган.
Академик А.И.Селиванов машина-трактор паркидан фойдаланиш ва 
таъмирлашнинг шарт-шароитлари учун чекли ейилишларнинг қуйидаги икки 
мустақил тушунчаларини фарқлашни таклиф этган: 
1. Машиналарни таъмирлашда; 
2. Машиналардан фойдаланиш жараѐнида. 
А.И.Буяновнинг қишлоқ хўжалик машиналарини деталларининг яроқсизга 
чиқариш ўлчамларини аниқлаш бўйича олиб борган илмий ишлари 1949 йилгача 
деталларнинг яроқсизлигини аниқлашнинг статистик ва техник усуллари мавжуд 
бўлганлигини кўрсатади. Биз ҳам деталларни яроқсизга чиқариш ўлчамларини 
аниқлашнинг ушба усулларини таклиф этамиз: 
1. Технологик усул. Бунда яроқсизга чиқариш ўлчамлари иш сифатига, 
деталларнинг мустахкамлик захираси коэффициенти, механизм ѐки 
машинанинг ф.и.к. ва бошқа кўрсаткичларга қараб аниқланади. 
2. Техник-иқтисодий усул. Бунда амортизацияга ва ишлатишга қилинган 
ҳаражатлар таққосланади. 
3. Аралаш усул. Бунда яроқсизга чиқариш ўлчамлари ушбу омиллар: 
яроқсизга чиқариш ўлчамлари ҳажмини амалий кузатиш, иш 
кўрсаткичларининг ўзгариш жадвали, иқтисодий самарага доир эгри 
чизиқ маълумотлари бўйича таққослаш орқали аниқланади. 
Академик А.И.Селиванов фанга умуман машиналар учун умумлашган 
тавсиф тушунчасини киритди. Умумлашган тавсиф деганда объектнинг ўз 
вззифаларини сифат ва тежамкорлик жиҳатидан рухсат этилган четлашишлар 
доирасида бажариш хусусияти тушунилади. Умумлашган тавсиф ишлаш 
қобилиятининг бошланғич параметри С
ч
сифат бўйича рухсат этилган техник 
четлашишлар Т
ч
таъмирлашга яроқлилик Т
я
ва шу элементнинг иқтисодий 
тежамкорликка таъсири кўрсаткичи В
т
дан иборат. 
Айтилганларни умумий тарзда қуйидагича ифодалаш мумкин: 
E
i

f(С
ч
; Т
ч
; Т
я
; В
т
) 

---

Юқорида баѐн этилганлардан кўринадики, ҳозирга вақтда машиналар 
деталлари ейилишининг чекли қийматини аниқлашнинг қуйидаги тўра усули 
мавжуд: 
1. Статистик. 
2. Техник. 
3. Технологик (иш сифати). 
4. Иқтисодий.