Toshkent davlat yuridik universiteti davlat va huquq nazariyasi

III BOB. O‘ZBEKISTONDA HOKIMLIK INSTITUTINI TAKOMILLASHTIRISHNING TASHKILIY-HUQUQIY ASOSLARI

3.1 Hokimlik institutini takomillashtirishning qiyosiy-huquqiy tahlili

Qozog‘iston Respublikasida mintaqaviy darajadagi davlat hokimiyatining vakillik va ijro etuvchi organlarining maqomi asoslari 1995-yil 30-avgustdagi Qozog‘iston Respublikasi Konstitutsiyasida va Qozog‘iston Respublikasining 2001-yil 23-yanvardagi "Qozog‘iston Respublikasida mahalliy davlat boshqaruvi to‘g‘risida"gi Qonunida belgilangan. Ushbu me’yoriy-huquqiy hujjatlarga muvofiq, Qozog‘iston Respublikasida mahalliy davlat hokimiyati tizimini mahalliy vakillik organlari (maslihatlar) va mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari (akimliklar) tashkil qiladi. 1993-yilda oʻz-oʻzini tarqatib yuborgan turli darajadagi xalq deputatlari Kengashlari oʻrniga 1994-yilda maslihatlar tuzildi. Hokimliklarga kelsak, ular 1995-yilda o‘sha paytda mavjud bo‘lgan mahalliy ma'muriyatlar negizida tuzilgan.

Viloyatlar, Respublika ahamiyatiga molik shaharlar va poytaxt ijro etuvchi hokimiyat organlarining o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, Qozog‘iston Respublikasi Konstitutsiyasining 87-moddasiga binoan, ular Qozog‘iston Respublikasi ijroiya organlarining yagona tizimiga kiritilgan. Maslahatlardan farqli oʻlaroq, ijro etuvchi hokimiyat organlari hududiy boʻlinishning barcha darajadagi – viloyatlar, shaharlar, tumanlar, ovul (qishloq) tumanlari, shaharchalarda vakillik qiladi. Viloyatda davlat boshqaruvini tashkil etishda hududiy ijro hokimiyati organlari yetakchi rol o‘ynaydi: ular ma’muriy, siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy sohalarda barcha vakolatlarga ega. 2001-yildagi qonunga muvofiq viloyatlar, respublika ahamiyatiga molik shaharlar va poytaxt hokimliklariga ijro va boshqaruv faoliyati sohasida yetarlicha keng vakolatlar berilgan. Ularga davlat boshqaruvining turli sohalarida boshqaruv funktsiyalarini amalga oshirish uchun keng vakolatlar berilgan. Viloyat ijroiya organiga tegishli viloyat yoki respublika ahamiyatiga molik shahar hokimi boshchilik qiladi. Respublika ahamiyatiga molik shaharlar va poytaxt hokimlari maqomi bo‘yicha viloyatlar hokimlariga tenglashtiriladi. Tegishli hududning rivojlanish ehtiyojlari choralarini ko‘rish, bunday yondashuv, birinchidan, viloyatlar hokimliklarining Qozog‘iston Respublikasining yagona ijro hokimiyati tizimiga kirganligi bilan, ikkinchidan, 2001-yilgi qonun hujjatlariga muvofiq viloyat ijro etuvchi hokimiyat organiga rahbarlik qiluvchi hokim tomonidan asoslanadi. Qonun bir vaqtning o‘zida hokimlarni ham prezident, ham respublika hukumatining vakili qilib hisoblaydi. Ushbu Qonun qabul qilinishidan oldin viloyat darajasidagi hokimlar faqat Prezidentga bo‘ysungan va hukumatga nisbatan avtonom pozitsiyani egallagan. 2007-yil 21-mayda Qozog‘iston Respublikasi Konstitutsiyasiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilgunga qadar viloyat, respublika ahamiyatiga molik shahar va poytaxt hokimi Respublika bosh vazirining taqdimiga binoan Prezident tomonidan tayinlangan. Ushbu oʻzgarishlardan soʻng viloyat darajasida hokimlarni tayinlash davlat rahbari tomonidan, lekin viloyat vakillik organi bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi. Qozog‘iston Respublikasida viloyatlar hokimlarini tayinlashning yangi tizimi vakolatlar bo‘linishi tizimi doirasida vakillik va ijro etuvchi organlar o‘rtasidagi munosabatlarning yangi turini, ularning harakatlari va qarorlarini muvofiqlashtirishning yuqori darajasini va pirovardida, hokimiyat vakillik organlarining vakolatlarini oshirishni nazarda tutadi.
Biz chet el tajribasidan foydalanishda bizning strukturamizga juda yaqin bo‘lgan Qozog‘iston Respublikasi tajribasidan foydalanamiz. Qozog‘iston Respublikasining 2001-yil 23-yanvardagi № 148-II "Qozog‘iston Respublikasida mahalliy davlat hokimiyati va o‘zini o‘zi boshqarish to‘g‘risida" gi Qonuni qabul qilingan bo‘lib unda mahalliy davlat hokimiyatlari ishlash tizimi, ularning vakolatlari, saylanish masalalari va boshqalar nazarda tutilgan. Xususan yuqoridagi qonunning 1- moddasida:
“akim - Qozog‘iston Respublikasi Prezidenti va Hukumatining vakili, mahalliy ijro etuvchi organga rahbarlik qiluvchi va tegishli hududda davlat siyosatining amalga oshirilishini, barcha hududiy bo‘linmalarning kelishilgan holda ishlashini ta’minlaydi; Qozog‘iston Respublikasining markaziy davlat organlari, tegishli byudjetdan moliyalashtiriladigan ijro etuvchi hokimiyat organlarining boshqaruvi, Qozog‘iston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq mahalliy davlat hokimiyati va o‘zini o‘zi boshqarish funktsiyalari bilan ta‘minlangan, ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat uchun javobgardir¹”- deb belgilab berilgan. Demak Qozog‘iston Respublikasi qonunida bizning qonundan farqli ravishda hokim institutiga tarif berib o‘tilgan. O‘xshashlik taraflaridan “Akim” Qozog‘iston Respublikasi qonunchiligida ham Prezidentning joylardagi vakili hisoblanadi. Qozog‘iston Respublikasida “Akim”ni ( bunday keyin matnda hokim) tayinlovchi shaxs yoki u vakolat bergan shaxs hokimni tayinlashga rozilik berish to‘g‘risidagi taklifni Maslihat ko‘rib chiqishi uchun kiritadi. Hokim lavozimiga tayinlashga rozilik berish to‘g‘risidagi taqdimnomada hokim lavozimiga nomzodning tarjimai holi, mehnat faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlar, davlat mukofotlari va boshqa ma’lumotlar aks ettiriladi. Hokim lavozimiga tayinlashga rozilik berish to‘g‘risidagi taqdimnomani ko‘rib chiqish Maslihatning navbatdagi yoki navbatdan tashqari sessiyasida amalga oshiriladi. Maslihatning navbatdan tashqari sessiyasida hokim lavozimiga tayinlashga rozilik berish to‘g‘risidagi taqdimnomani ko‘rib chiqish uchun hokim lavozimiga nomzodning hozir bo‘lishi majburiydir. Maslihat sessiyasida hokim lavozimiga tayinlashga rozilik berish to‘g‘risidagi taqdimnomani ko‘rib chiqish, deputatlar hokim lavozimiga nomzodga savollar berishga, tayinlangan nomzod yuzasidan muhokama o‘tkazishga haqli. Muhokamalar yakunida ovoz berish o‘tkaziladi. Agar hokim lavozimiga nomzod qaror olingan kundan e’tiboran ikki ish kuni ichida tuman hokimi, hokimni tayinlovchi yoki u vakolat bergan shaxs deputatlari umumiy sonining ko‘pchilik ovozini ololmasa; tuman hokimi lavozimiga boshqa nomzodni tayinlashga rozilik berish to‘g‘risidagi taqdimnomani Maslihat sessiyasi ko‘rib chiqishi uchun qayta yuboradi.
Demak Qozog‘istonda viloyat, respublika ahamiyatiga molik shahar, poytaxt hokimi ushbu lavozimga viloyat, respublika ahamiyatiga molik shahar, poytaxt Maslihati roziligi bilan Qozog‘iston Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlanadi va Respublika ahamiyatiga molik shahar, poytaxt hokimi Qozog‘iston Respublikasi Prezidenti tomonidan lavozimidan ozod etiladi. Viloyat, Respublika ahamiyatiga molik shahar, poytaxt hokimi lavozimiga tayinlashni Maslihat tomonidan tasdiqlash tartibi "Qozog‘iston Respublikasida mahalliy davlat hokimiyati va o‘zini o‘zi boshqarish to‘g‘risida" gi Qonuni bilan belgilanadi.
Viloyat ahamiyatiga molik shahar va tuman hokimi yuqoridagi Qonunda belgilangan tartibda tegishincha viloyat ahamiyatiga molik shahar va viloyat tumanlari Maslihatining roziligi bilan viloyat hokimi tomonidan lavozimga tayinlanadi va viloyat hokimi tomonidan egallab turgan lavozimidan ozod qilinadi.
Hokimlarning vakolatlari "Qozog‘iston Respublikasida mahalliy davlat hokimiyati va o‘zini o‘zi boshqarish to‘g‘risida" gi Qonuni bilan belgilanadi va respublika ahamiyatidagi va viloyat ahamiyatidagi hokimliklar uchun alohida-alohida vakolatlar belgilangan.
Hokimlarni vakolatlarini tugatish Maslihat deputatlari umumiy sonining kamida beshdan bir qismining tashabbusi bilan shahar hokimiga ishonchsizlik bildirish to‘g‘risida masala qo‘yilganda amalga oshiriladi. Bunday holda, deputatlar umumiy sonining ko‘pchiligi shahar hokimiga ishonchsizlik bildirish va uni o‘z lavozimidan ozod qilish to‘g‘risidagi masalani Qozog‘iston Respublikasi Prezidenti yoki oliy hokim oldiga qo‘yish uchun ovoz beradi. Maslihat tomonidan hokimga ishonchsizlik bildirish to‘g‘risidagi masalani ko‘rib chiqish uchun quyidagilar asos bo‘ladi:

• 
  hududni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish rejalari, dasturlari, mahalliy budjetning bajarilishi to‘g‘risida hokim tomonidan taqdim etilgan hisobotlarni mas’ulat tomonidan ikki marta tasdiqlash;
  
• 
  tuman ahamiyatidagi shahar, qishloq, posyolka, qishloq okrugi hokimi lavozimidan ozod etish to‘g‘risidagi masala yuzasidan mahalliy hamjamiyat yig‘ilishi tashabbusi.
  
• 
  Hokimga nisbatan ishonchsizlik votumi bildirish to‘g‘risidagi masalani qo‘zg‘atish mas’ul deputatlarning imzolarini to‘plash yo‘li bilan amalga oshiriladi. Imzolarni to‘plash mas’ul deputatlar tashabbuskorlari tomonidan tashkil etiladi va imzo varaqalaridan tuziladi.
  
• 
  Imzo varaqalarini yig‘ish mas’ul deputatlar tashabbuskorlari yozma murojaat qilgan kundan boshlab o‘n ish kuni mobaynida amalga oshiriladi. Toʻldirilgan imzo varaqalari masʼul kotibiga topshiriladi, u besh ish kuni ichida toʻplangan imzolarning haqiqiyligini tekshirishni tashkil qiladi. Tekshiruv natijalariga ko‘ra, mas’ul deputatlar tashabbuskorlari imzolarining haqiqiyligi to‘g‘risida bayonnoma tuziladi.
  
• 
  Maslihatning hokimga ishonchsizlik bildirish boʻyicha sessiyasi masʼul deputatlar tashabbuskorlari imzolarining haqiqiyligi toʻgʻrisidagi bayonnoma tuzilgan kundan eʼtiboran bir oy ichida oʻtkaziladi.
  

Maslihatning hokimga ishonchsizlik bildirish bo‘yicha sessiyasida hokimga ishonchsizlik bildirish to‘g‘risidagi masala qo‘zg‘atilishiga xizmat qilgan muhokama qilingan sabablar muhokama qilinadi. Hokimga nisbatan ishonchsizlik votumi, agar ushbu qaror uchun masʼul deputatlar umumiy sonining koʻpchilik ovozi bergan boʻlsa, oʻtkazilgan hisoblanadi. Hokimga nisbatan ishonchsizlik votumi bildirish boʻyicha maslihat sessiyasi maslihat sessiyasining qarori bilan qabul qilinadi. Akimga nisbatan ishonchsizlik votumi boʻlgan taqdirda, Maslihat sessiyasining qarori oʻz lavozimini tark etayotgan hokimga shoshilinch tartibda Qozogʻiston Respublikasi Prezidentiga yuboriladi.
Qozog‘iston Respublikasida hokimlar tomonidan chiqariladigan hujjatlar quyidagilardan iborat:

1. 
   Hokimiyat Qozog‘iston Respublikasi Konstitutsiyasi, qonunlari, Qozog‘iston Respublikasi Prezidenti va Hukumatining hujjatlari, boshqa normativ-huquqiy hujjatlar asosida va ularni bajarish maqsadida qarorlar chiqaradi.
   
2. 
   Hokimlik qarorlari hokim tomonidan imzolanadi.
   
3. 
   Hokim ma’muriy, operativ va individual masalalar bo‘yicha yuridik xarakterdagi qarorlar va farmoyishlar chiqaradi.
   
4. 
   Hokimlik va (yoki) hokimning o‘z vakolatlari doirasida qabul qilingan hujjatlari tegishli ma’muriy-hududiy birlikning butun hududida bajarilishi majburiydir.
   
5. 
   Hokimlik va (yoki) hokimning harakatlari tegishli prokuror tomonidan to‘xtatib turilishi mumkin.
   
6. 
   Fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va burchlariga taalluqli hokimlik va (yoki) hokimning hujjatlari (Qozog‘iston Respublikasining davlat sirlarini va qonun bilan qo‘riqlanadigan boshqa sirlarni o‘z ichiga olgan hujjatlar bundan mustasno) majburiy rasmiy e‘lon qilinishi shart.
   
7. 
   Fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va burchlariga taalluqli hujjatlarni hokimlik, hokim tomonidan qabul qilinishi Qozog‘iston Respublikasining “Huquqiy hujjatlar to‘g‘risida”gi qonunida nazarda tutilgan xususiyatlarni hisobga olgan holda amalga oshiriladi.
   
8. 
   Hokimlik va (yoki) hokimning hujjatlari Prezident, Qozog‘iston Respublikasi hukumati, yuqori turuvchi hokimlik va (yoki) hokim, hokimlik va (yoki) hokimning o‘zi tomonidan to‘liq yoki qisman bekor qilinishi yoki to‘liq yoki qisman to‘xtatib turilishi mumkin. , shuningdek sud qarori bilan.
   

Davlat mexanizmining muvaffaqiyatli faoliyat yuritishining hal qiluvchi sharti hukumat va mahalliy hokimiyat organlarining kelishilgan ishi bo‘ladi. Ushbushartga erishish uchun hokimiyat darajalari o‘rtasidagi funktsiyalar va vakolatlarning aniq chegaralanishi talab qilinadi. Qozog‘istonda mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish modelining huquqiy bazasi faol shakllantirilmoqda. Uning amalga oshirilishi hal qiluvchi darajada Qozog‘iston Respublikasi hukumati va jamoat tashkilotlarining birgalikdagi muvofiqlashtirilgan harakatlariga bog‘liq.